به قلم : دکتر جلالالدین میرزای رزاز ؛ دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و رئیس انجمن تغذیه ایران (اتا)
تحریریه زندگی آنلاین : وارد شدن هر گونه ماده خارجی به آب، هوا، خاك و زمین به میزانی كه كیفیت فیزیكی، شیمیایی یا بیولوژیكی آن را بهگونهای تغییر دهد كه به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه مضر باشد، را آلودگی میگوییم. آنچه که در حال حاضر در شهرهای بزرگ ایران، بهخصوص تهران مورد توجه قرار گرفته است، آلودگی هوا است. هوای سالم هوایی است که میزان ذرات معلق آن از یک حد خاصی تجاوز نکرده و یک سری ترکیبات شیمیایی آن مانند دیاکسیدکربن در یک محدوده خاص باقی مانده و یک سری آلایندههای شیمیایی مانند مونوکسید کربن و اکسیدهای نیتروژن و گوگرد ترجیحا در آن ظاهر نشده و یا در حداقل مقدار مجاز قرار گیرد.
آلودگیهای هوا به صورت زیر دستهبندی میشوند
١- آلایندههای شیمیایی
٢- آلایندههای میکروبیولوژیکی
٣- ذرات معلق
مهمترین آلایندههایی که از طریق فعالیتهای انسانی تولید میشوند، شامل این موارد میگردد:
مونوکسید کربن: گازی بیبو، بیرنگ و سمی که بر اثر احتراق ناقص ایجاد میشود.
اکسیدهای گوگرد: به ویژه دیاکسید گوگرد - ذغال سنگ و سوختهای نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دیاکسید گوگرد تولید میکند.
اکسیدهای نیتروژن: به ویژه دی اکسید نیتروژن - که بر اثر احتراق در دماهای بالا تولید میشوند. دیاکسید نیتروژن بویی تند و زننده دارد و رنگ قهوهای که بر فراز آسمان شهرهای بزرگ دیده میشود، ناشی از این گاز است. ذغالسنگ و سوختهای نفتی مقداری گوگرد نیز در خود دارند و سوختن آنها دیاکسید گوگرد تولید میکند.
ترکیبات آلی فرار: این ترکیبات به دو دسته متان و غیرمتانها تقسیم میشوند. متان گاز اصلی تشکیلدهنده گاز طبیعی است و اثر گلخانهای بسیار نیرومندی دارد. بقیه ترکیبات آلی فرار هم اثرات گلخانهای قابلتوجهی دارند. ترکیبات فرار آروماتیک مثل بنزن و تولوئن اثر سرطانزایی داشته و در معرض آنها قرار گرفتن به طور مستمر میتواند منجر به سرطان خون شود.
ذرات معلق: به تمامی اجزای ریز مایع یا جامدی (به جز آب خالص) گفته میشود که در جو زمین پراکنده هستند و اندازه میکروسکوپی یا زیرمیکروسکوپی، اما بزرگتر از ابعاد مولکولی دارند. ذرات کوچکتر بسیار خطرناکتر هستند، چرا که به ریهها نفوذ کرده و برخی از آنها حتی وارد جریان خون میشوند و باعث بیماریهای تنفسی و قلبی مختلف میشوند. این ذرات همچنین بر روی خاک و آب نشسته و آلودگی منابع آبی و خاک را موجب میشوند.
کلروفلوئوروکربنها: گازی که عامل اصلی تخریب لایه ازن است و استفاده از ترکیباتی که باعث آزادسازی آن میشود، امروزه ممنوع شدهاست.
فلزات سمی: مثل سرب و جیوه
ازون: تروپوسفری
آلودگیهای رادیواکتیو
آمونیاک: که بیشتر بر اثر استفاده از کودهای شیمیایی در بخش کشاورزی ایجاد میشود.
اگر خواسته باشیم سهم آلایندهها را به صورت تقریبی و درصدی بگوییم، میتوان سهم هر آلاینده را به صورت درصدی این طور بیان کرد:
مونوکسید کربن: ۴۰ درصد
اکسیدهای نیتروژن: ۲۰ درصد
دیاکسید گوگرد: ۱۵ درصد
ترکیبات آلی فرار: ۱۰ درصد
ذرات معلق (PM2.5 و PM10): ۱۰درصد
سایر آلایندهها (فلزات سنگین، ازون و آمونیاک): ۵ درصد
و اما اگر بخواهیم بدانیم که هر کدام از این آلایندهها بیشتر بر چه قسمتهایی از بدن آثار تخریبی دارند، میتوان شدت اثرات بهداشتی آنها را به صورت زیر بیان نمود:
آلاینده شدت اثر
(۱ تا ۱۰) اثر اصلی
ذرات معلق ۹ بیماریهای قلبی-ریوی، نفوذ به خون
مونوکسید کربن ۸ اثر مستقیم بر خون و قلب
اکسیدهای نیتروژن ۷ التهاب ریه، تشدید آسم
دیاکسید گوگرد ۶ تحریک دستگاه تنفسی
ترکیبات آلی فرار ۵ سرطانزایی و اثرات مزمن
سایر آلایندهها ۴ فلزات سنگین، ازون و آمونیاک
آلودگی هوا به طرق گوناگونی میتواند آثار زیانبار درازمدت و كوتاهمدتی بر سلامت انسانها بگذارد. تاثیر آلودگی هوا بر افراد مختلف متفاوت است. آسیبپذیری برخی افراد در برابر آلودگی هوا بسیار بیشتر از سایرین است. كودكان كم سن و سال و سالمندان بیشتر از دیگران از آلودگی هوا آسیب میبینند. بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک بیشترین تاثیر آلودگی هوا بر اساس ایجاد استرس اکسیداتیو در بدن میباشد، چنانچه برخی بیماریها مانند آسم، بیماری قلبی و ریوی در مواقع آلودگی هوا تشدید میشوند. معمولا میزان آسیبها بستگی به میزان قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی زیانبار دارد، یعنی مدت تماس با آلایندهها و غلظت مواد شیمیایی مهم است. باید توجه داشته باشیم که کودکان و سالمندان بیشتر از سایر گروههای سنی در آلودگی هوا آسیبپذیر هستند.
آثار كوتاهمدت آلودگی هوا عبارت است از حساسیت چشمها، بینی و حلق، عفونتهای دستگاه تنفسی فوقانی مانند برونشیت و ذاتالریه. سردرد، تهوع، و واكنشهای آلرژیك نیز از دیگر عوارض كوتاهمدت این مشكل زیستمحیطی هستند.
آثار درازمدت آلودگی هوا میتواند بیماری مزمن تنفسی، سرطان ریه، بیماری قلبی، و حتی آسیب به مغز، اعصاب، كبد و كلیهها را شامل شود.
عقیمی ناشی از كاهش شمار اسپرم در مردان از عوارض آلودگی هوا شناخته شده است. آلودگی هوا نه تنها در تشدید آسم نقش دارد، بلكه بزرگترین عامل خطر در ایجاد این بیماری محسوب میشود. پزشكان از جمله عوامل موثر در بروز جوش صورت را آلودگی هوا معرفی میكنند. این معضل برای بیماران دیابتی مرگبار است. آلودگی هوا در فرایند كنترل جریان خون در دیابتیها اختلال ایجاد میكند. در تحقیقات انجام شده مشخص شده است آلودگی هوا در بروز چاقی نقش دارد و مرگ زودرس در نواحی آلوده شهرها به اثبات رسیده است.
اخیرا عنوان شده که در گیاهان آلایندهها توان گیاهان را برای مقابله با بیماریها و حشرات كاهش میدهند و در رشد آنها تاثیر منفی میگذارند و بسیاری از درختان در بزرگراههای شهر تهران در حالت نیمهمرگی هستند كه به علت انباشت لایهای از ذرات آلاینده بر شاخ و برگ آنها است.
با بررسی مکانیسم اثر آلایندهها بر بدن به این یافتهها دست یافتند که تنفس موادی نظیر اوزون، نیتروژن دیاکسید و ذرات غبار و یا ترکیبات سوخت بنزین، باعث از بین رفتن انواع ترکیبات آنزیمی و غیر آنزیمی با کارکرد آنتیاکسیدانی در بدن میشود و در نتیجه مواد اکسیدان به راحتی به ارگانهای بدن انسان آسیب میرساند. در نتیجه به منظور پیشگیری از این آسیب، میبایستی از نظر تغذیهای بدن خود را از مواد آنتیاکسیدان غنی نمود تا ضرر ناشی از تنفس آلایندههای هوایی به حداقل برسد. آنتیاکسیدانهای مفید برای بدن که میتوان از طریق مواد غذایی به دست آورد، در زیر آورده شده است
آنتیاکسیدان منبع غذایی
ویتامین E، نظیر آلفا و گاما توکوفرول روغن گیاهی و روغن دانهها، حبوبات، سبزیجات سبز و تخممرغ
ویتامین C میوهها: مرکبات، توت. سبزیجات: بروکلی، فلفل شیرین، گلکلم، کلم بروکسل، کلم پیچ
ویتامین D نور خورشید، شیر غنی شده، ماهی، روغن ماهی و احشا
فولات (B9) سبزیجات برگدار، حبوبات، نخود فرنگی، خشک و برخی میوهها
سلنیوم غلات، محصولات حیوانی به خصوص احشا و غذاهای خوراکی
روی پروتئین حیوانی، حبوبات، آجیل، دانه آفتابگردان و کدو تنبل
اسید چرب غیر اشباع نظیر امگا-3 و امگا-6 روغن ماهی، ماهی، روغن کانولا و سویا
فلاونوئیدها سیب، لیمو، پرتقال، سیبزمینی، گلکلم، چای و ریشهها
ایزوفلاونوئیدها حبوبات، سویا، لوبیا، لپه و عدس
لیگنان دانههای روغنی (دانه کتان، سویا و کلزا)، سریال غلات کامل، حبوبات، سبزیجات و میوهها
کاروتنوئیدها، نظیر بتا کاروتن، آلفا کاروتن و لیکوپن میوهها و سبزیجات رنگی
توصیههای کاربردی
مصرف روزانه حداقل ۵ واحد میوه و سبزی تازه
جایگزینی روغنهای گیاهی سالم به جای چربیهای حیوانی
نوشیدن آب کافی برای دفع سموم
کاهش مصرف غذاهای فرآوریشده، پرنمک و پرقند
استفاده از لبنیات کمچرب برای تأمین کلسیم و پروتئین
در صورت لزوم و مشورت با متخصصین تغذیه استفاده از مکملها
نتیجهگیری
آلودگی هوا یکی از مهمترین عوامل خطر برای سلامت انسان است که از طریق مکانیسمهای پیچیدهای مانند استرس اکسیداتیو و التهاب سیستمیک عمل میکند. تغذیه سالم و غنی از آنتیاکسیدانها و ترکیبات ضدالتهابی میتواند اثرات زیانبار آلودگی هوا را بهطور قابلتوجهی کاهش دهد، بنابراین توجه به تغذیه صحیح نه تنها در سطح فردی بلکه در قالب سیاستهای کلان سلامت و آموزش عمومی ضروری است.
