به قلم : دکتر حبیب واحدی ؛ دکترای تخصصی تکنولوژی مواد غذایی ؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دانشکده بهداشت گروه علوم پایه
تحریریه زندگی آنلاین : مادران اگر در دوره بارداری خوب تغذیه نشوند و مواد لازم را دریافت نکنند، نه تنها به سلامت خود ضرر وارد می‌کنند، بلکه در آینده نیز به رشد و نمو فرزندان خود زیان رسانده و حفظ مکانیسم بدن را برای ایجاد مقاومت در مقابل بیماری‌ها از دست خواهند داد. مادرانی که در سه ماهه اول بارداری در معرض گرسنگی قرار می‌گیرند یا غذای کمی مصرف می‌کنند، فرزندان ضعیفی به دنیا می‌آورند که احتمال ابتلای آن‌ها به بیماری‌های قلبی در دوران بزرگسالی بیش از سایرین خواهد بود. اگر قبل از بارداری بیماری‌هایی مانند دیابت و فشار خون داشته باشند، عدم رعایت نکات تغذیه‌ای می‌تواند در اوایل بارداری بر سلامت جنین تاثیر منفی بگذارد. اگر خانمی از داروهای خوراکی ضد بارداری جهت جلوگیری از بارداری (OPC) استفاده می‌نموده است، پس از پایان دادن به مصرف آن و نیز در اوایل بارداری می‌تواند با تجویز پزشک از مکمل‌های مولتی‌ویتامین استفاده نماید. این مکمل‌ها به ویژه حاوی اسیدفولیک هستند که در تکامل و رشد مغزی جنین نقش مهمی دارند. وعده‌ها و میان‌وعده‌های زنان باردار باید طوری طراحی شود که در برگیرنده استفاده از؛ نان و غلات، میوه‌ها و سبزیجات، لبنیات، گوشت (سفید و قرمز)، حبوبات، تخم‌مرغ و دانه‌ها باشد. توجه به ویتامین‌های مورد نیاز در دوره بارداری شامل ویتامین A (برای کمک به تشکیل سلول‌های مغز و شبکیه چشم در جنین)، ویتامین C (برای تقویت دستگاه ایمنی مادر و کنترل فشار خون مادر در سه ماهه آخر بارداری). اسیدفولیک برای جلوگیری از کم‌خونی مادر و ایجاد اختلالات عصبی جنین در هفته‌های اول بارداری، از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.
بیشتربخوانید:
ارزیابی وضعیت تغذیه مادران (قسمت دوم )
بهترین غذاها برای بارداری
نوع شکایت برخورد غذایی و تغذیه‌ای با توجه به نوع مشکل و شکایت مادر
کسالت صبحگاهی (تهوع صبحگاهی) کسالت صبحگاهی عبارت از حالت تهوع و گاهی استفراغ که صبح‌ها ظاهر می‌شود، البته در هر موقع ممکن است علامتش ظاهر شود، اما معمولا وقتی که مادر چیزی نخورده است یا به دنبال خواب طولانی شبانه در مادر مشاهده می‌گردد. این علائم بیشتر در سه ماهه اول حامگی دیده می‌شوند.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ علت اصلی آن کاهش قند خون مادر بوده، اما هورمون‌های حاملگی مستقیما معده را تحریک می‌کنند.
چه می‌توان کرد؟ غذا خوردن باعث رفع حالت تهوع می‌شود، لذا کم خوردن توصیه می‌گردد. خوردن غذاهای نشاسته‌ای نظیر برنج، سیب‌زمینی و سایر غلات کمک‌کننده است، ولی امتناع از غذاهای سرخ کرده و قهوه توصیه می‌گردد. همیشه همراه خود مواد قندی نظیر بیسکویت داشته باشید و قبل از خواب از آن‌ها استفاده کنید. سیگار کشیدن ممنوع است.
چه خطری برای جنین دارد؟ در شکل شدید که استفراغ حاملگی نام دارد، منجر به کاهش فشار خون مادر می‌شود که برای جنین مضر است. اگر بیش از سه بار در روز به مدت سه روز استفراغ دارید، پزشک را مطلع سازید، زیرا در موارد شدید نیاز به بستری شدن وجود دارد.
راهکارهای اصلی تغذیه‌ای برخورد با مشکل و شکایت ناشی از تهوع صبگاهی
غذا را در وعده‌های کوچک و متعدد (هر 2 یا سه ساعت) مصرف نمایید.
مواد غذایی حاوی کربوهیدرات بیشتر مصرف کنید، مانند (نان تست، بیسکویت کم‌نمک، نان خشک و یا نان سوخاری).
آشامیدنی‌ها در فواصل وعده‌های غذایی مصرف شوند.
از خوردن غذاهای سرخ کرده که باعث ناراحتی دستگاه گوارش و بلوغ زودرس در کودکان می‌شود، به شدت اجتناب نمایید.
توجه: خطرات افزایش تهوع می‌تواند منجر به کمبود انسولین، افزایش خطر بهداشتی دندان‌ها، افزایش یبوست و کاهش دریافت کالری شود.
یبوست این حالت در زمان دفع مدفوع بعد از انجام عمل لقاح در مادر پیدا می‌شود.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ هورمون پروژسترون عضلات دیواره روده‌ای را شل کرده و لذا، باعث دفع کم‌تر مواد دفعی می‌شود. در نتیجه از مدفوع آب بیش‌تری جذب شده و یبوست پیدا می‌شود.
چه اقدامی می‌شود انجام داد؟ مقادیر زیاد آب مصرف کنید (البته کنترل شده). الیاف فیبر (بیشتر میوه‌جات و سبزیجات) را به میزان لازم مصرف کنید. 20 دقیقه یا بیشتر در روز پیاده‌روی کنید. بدون مشورت با مشاور تغذیه‌ای یا پزشک مسهل مصرف نکنید. مواد مسهل طبیعی با افزایش آب مدفوع (تازه نمودن و نرم نمودن مدفوع در ناحیه کولون سیگموئید) بهترین نوع این مواد هستند.
یبوست چه خطری برای جنین دارد؟ خطری برای جنین ندارد.
بیشتربخوانید:
راهکارهای عملی برای تغذیه نوزاد با شیرمادر در بیمارستان ( قسمت اول )
جهت تعدیل یبوست در بارداری توجه به موارد زیر کمک کننده است:
مصرف الیاف فیبر را افزایش دهید.
نان‌های سبوس‌دار که طی فرایند تخمیر (ورآمدن خمیر) تولید شده باشند (چون که اسید فیتیک موجود در سبوس شکسته شده است و اثر مضر تغذیه‌ای اسید فیتیک طی فرایند ور آمدن به میزان 80 درصد توسط فیتاز مخمر شکسته می‌شود)، همانند نان (سنگک و بربری)، استفاده نمایید. دانه کامل غلات را مصرف کنید.
میوه‌ها و سبزی‌های تازه را بیشتر مصرف کنید.
افزایش فعالیت‌های بدنی با اجازه پزشک معالج انجام شود.
استراحت و خواب کافی داشته باشید.
یادآوری‌های کاربردی
هومون‌های حاملگی: تشدید‌کننده یبوست هستند، نیاز به انسولین را افزایش می‌دهند، باعث شل شدن اسفنگتر مری می‌شوند، باعث افزایش دیابت‌زایی می‌شوند،بارداری ایجاد کننده یبوست است و یبوست زمینه‌ساز ایجاد هموروئید.
مادران دیابتی باردار بیشتر در معرض خطرند. چون که دیابت باعث عدم تخلیه روده‌ها می‌شود و زمان تماس مواد سرطان‌زا با جدار روده بزرگ افزایش می‌یابد (عامل زمان تماس مواد سرطان‌زا با جدار روده بزرگ مهم‌ترین عامل در ایجاد سرطان می‌باشد). این مشکل با مصرف ترکیبی از الیاف فیبر (محلول و نامحلول در آب) مرتفع می‌شود (دیابتی‌ها بیش‌ترین سود را، از مصرف الیاف فیبر می‌برند).
یبوست: باعث سلب تصمیم‌گیری از مادر می‌شود و خود مراقبتی مادر کاهش می‌یابد و مادر ممکن است در معرض خطرات متعددی قرار بگیرد (اهمیت در بارداری).
نوشیدن شیر داغ یبوست مادر را تشدید می‌کند.
یبوست با مغز ارتباط دارد و باعث کندی تفکر می‌شود.
بیشتربخوانید:
ذخیره کردن شیر
شیر همه مادران کافی است مگر ...
وضعیت صحیح شیردهی
چرا استفاده از بطری و پستانک در شیرخواران منع می‌شود؟
واریس
وریدهای متورم زیر پوست واریس نام دارد. اگر چه مقعد و پا شایع‌ترین محل‌های آن هستند، اما در ناحیه فرج نیز ممکن است دیده شود. معمولا تا سه ماهه سوم پیدا نمی‌شود.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ جنین بر روی مقعد مادر فشار آورده و برگشت وریدی به قلب را مختل می‌کند، لذا خون در وریدهای اندام تحتانی مادر جمع شده و آن‌ها را متسع می‌کند.
چه خطری برای جنین دارد؟ خطر برای جنین ندارد.
چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟ اجتناب از ایستادن طولانی و بالا نگه داشتن پاها و استفاده از جوراب‌های حاملگی.
توصیه‌های تغذیه‌ای که اکثر صاحب‌نظران آن را مورد تاکید قرار داده‌اند:
توصیه به تعدیل وزن و خوردن فیبر زیاد.
هر دو توصیه به کاهش فشار در وریدها کمک می‌کنند.
توجه: اندکی از صاحب‌نظران پا را از این توصیه فراتر نهاده‌اند و مصرف مکمل‌های تغذیه‌ای را توصیه می‌کنند.
معتقدند که برخی از مواد مغذی به حفظ تمامیت ساختمانی جدار ورید و کاهش احتمال بروز لخته در وریدها کمک می‌کنند.
افزایش مصرف بیوفلاونوئیدها مخصوصا در مرکبات کمک‌کننده است. میوه‌های پر رنگ مثل گیلاس و شاه‌توت و نیز پرده‌های سفید رنگ (داخل مرکبات) حاوی این ترکیبات شیمیایی هستند. بیوفلاونوئیدها در آب انگور یافت می‌شوند. بیوفلاونوئیدها شکنندگی مویرگ‌ها را کاهش می‌دهند. وقتی که مویرگ‌ها شکننده، متسع یا خراب می‌شوند، به صورت وریدهای عنکبوتی قرمز یا آبی رنگ روی پوست ظاهر می‌شوند.
یکی دیگر از اقدامات تاثیرگذار افزایش غذاهای پر فیبر است. اگر دچار یبوست شوید، فشاری که هنگام اجابت مزاج به شکم‌تان وارد میکنید، جریان خونی را که از ساق پا به سمت شکم می‌آید، قطع می‌کند. این افزایش فشار، به مرور زمان ممکن است جدار وریدها را تضعیف کند، لذا با خوردن مقدار زیاد مواد غذایی حاوی فیبر از بروز یبوست پیشگیری نمایید. به جز میوه‌های پر‌رنگ مذکور، سایر میوه‌ها و سبزی‌ها، حبوبات و غلات کامل را نیز امتحان کنید.
وزن‌تان را متعادل نمایید. افزایش چربی بدن مخصوصا در میانسالی نیز موجب افزایش فشار در شکم می‌شود و بازگشت خون به قلب را دچار مشکل می‌کند. پس وزن خود را در حد مطلوب حفظ نمایید تا با وریدهای برجسته مشکل کم‌تری داشته باشید.
مصرف نمک را کاهش دهید. مصرف بیش از حد نمک می‌تواند موجب تورم ساق پا شود و به وریدهایی که از قبل آسیب دیده‌اند فشار وارد کند. کاهش مصرف نمک را توسط افزایش مصرف میوه‌ها و سبزی‌های تازه و غلات کامل جایگزین نمایید. همچنین باید مصرف سایر مواد معدنی را که به کاهش احتباس مایع کمک می‌کنند، افزایش داد (کلسیم، پتاسیم و منیزیم).
کمردرد معمولا با درد باسن‌ها و انتشار به پاها همراه است. وقتی پیدا می‌شود که به مدت طولانی در وضعیت بد ایستاده باشد یا به دنبال بلند کردن جسم سنگینی مخصوصا در سه ماهه سوم پیدا می‌شود. همچنین وقتی که فقرات و لگن خود را در جهات مختلف می‌چرخانید، مثلا در بستر درد شدید کمر پیدا خواهد شد
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ میزان بالای پروژسترون باعث شل شدن و کش آمدن رباط‌ها شده و همچنین باعث به دنیا آمدن جنین از طریق کانال زایمانی می‌گردد. رباط‌های فقرات نیز همانند لگن شل شده و باعث وارد آمدن فشار اضافی به مفاصل کمر و ران‌ها می‌شود. حرکات چرخشی فقرات و لگن مفصل ساکروایلیاک باز و بسته شده و باعث بروز درد می‌شود.
چه اقداماتی می‌شود انجام داد؟ ماساژ کمک‌کننده است. ورزش‌هایی انجام دهید که ستون فقرات شما را تقویت نماید. از پوشیدن کفش‌های پاشنه بلند اجتناب کنید. اگر درد به پاها منتقل شده، از نظر احتمال وجود فتق دیسک بررسی شود.
چه خطری برای جنین دارد؟ خطری برای جنین ندارد.
بی‌خوابی بی‌خوابی: عدم توانایی مادر در به خواب رفتن در شب باعث خسته شدن وی می‌شود. پس از لقاح در هر زمانی ممکن است بی‌خوابی به سراغ مادر بیاید. هر چند بخشی از یک خواب خوب در گرو یک تغذیه مناسب (به ویژه صرف صبحانه) در دوران بارداری است (خواب خوب می‌دهد فردای خوب).
چرا مادر از بی‌خوابی شکایت می‌کند؟ جنین شما بر طبق ساعت، 24 ساعته زندگی می‌کند. متابولیسم جنین هنگامی که مادر قصد خوابیدن دارد، کماکان ادامه دارد، لذا باعث تاثیر روی بدن مادر خواهد شد. سایر علل از جمله؛ تعریق شبانه و تکرر ادارار مخصوصا در سه ماهه سوم است.
چه اقدامی می‌توان انجام داد؟ حمام گرم، شیر گرم و ماساژ کمک‌کننده است. تلویزیون نگاه کنید، مطالعه کنید تا خسته شوید. وضعیت راحت به خود گرفته و محیطی خنک جهت خود آماده سازید. تا سه ماهه سوم پزشک برای شما قرص‌های خوآب‌آور تجویز نمی‌کند (به علت اثرات جانبی مضر روی جنین)، اما در صورتی که ضرورت پیدا شود، از این به بعد تنها پزشک معالج شما است که باید تصمیم بگیرد که دارو تجویز بکند یا نکند.
بی‌خوابی مادر برای جنین چه خطری دارد؟ خطر خاصی گزارش نشده است.
ترش کردن و سوزش معده غذا در وعده‌های کوچک و متعدد (هر 2 یا سه ساعت یکبار) مصرف شود.
غذا به آرامی و در محیطی با آرامش میل شود.
از خوردن غذاهای حجیم قبل از خواب اجتناب شود.
از خوابیدن به پشت بعد از غذا پرهیز شود.
استفاده از داروی آنتی‌اسید فقط تحت نظر پزشک انجام شود.
بواسیر
(هموروئید) بواسیر چیست؟ وریدهای متسع در ناحیه مقعد می‌باشد که گه‌گاه از مقعد بیرون می‌زند. معمولا تا سه ماهه دوم پیدا نمی‌شود.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ جنین بر روی مقعد مادر فشار آورده و برگشت وریدی به قلب را مختل می‌کند، لذا خون در وریدها جمع شده و آن‌ها را متسع می‌کند.
چه اقدامی بایستی انجام گیرد؟ غذاهای حاوی فیبر بیشتر مصرف شود، مثل سبزیجات. مدفوع شلی داشته باشید تا به این وسیله از زور زدن موقع دفع مدفوع اجتناب کرده باشید. مادران باردار بهتر است از بلند نمودن هر نوع جسم سنگین وزن در دوره بارداری به دلیل افزایش فشار داخل شکمی و خطرات ناشی از آن، اجتناب نمایند.
احتباس آب
وقتی که مقدار زیادی مایع در بافت‌ها جمع می‌شود، سبب بروز ورم به ویژه در دست و صورت و اندام تحتانی (پاها) مادر می‌گردد.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ ایستادن در تمام روز مخصوصا در هوای گرم باعث تورم مچ پاها می‌شود. در صورت پر فشاری خون، این حالت تشدید می‌شود. هورمون‌های حاملگی مزید بر علت هستند.
چه می‌توان کرد؟ اجتناب از ایستادن به مدت طولانی، بالا نگه داشتن پاها هر از چند گاهی، امتناع جدی از مصرف غذاهایی که باعث افزایش فشار اسمزی روده می‌شوند (همانند نمک، تنقلات شور و ...).
خطرات جنینی در پی دارد؟ احتباس آب بالقوه برای جنین خطرناک است.
استفراغ‌های حاملگی در این گونه مواقع پتاسیم تلف می‌شود، ممکن است کمبود انسولین ایجاد شود.
اقدام غذایی در این مورد بخصوص چیست؟ مصرف غذاهای حاوی پتاسیم از جمله موز و پرتقال به دلیل داشتن پتاسیم که به ترشح انسولین کمک می‌کنند.
گرفتگی عضلات
گرفتگی عضلات شامل دردی ناگهانی در ران‌ها و پاها بوده که به دنبال آن دردی مبهم برای مدتی ادامه می‌یابد. این حالت در سه ماهه سوم شایع‌تر است و معمولا باعث بیداری مادر از خواب می‌شود.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ تصور می‌شود در اثر پایین آمدن میزان کلسیم خون یا به علت کمبود نمک پیدا می‌شود. حتما با مشاور تغذیه‌ای خود تماس بگیرید.
چه اقدامی می‌توان انجام داد؟ منطقه درگیر کرامپ‌ها یا گرفتگی عضلانی را محکم ماساژ دهید. پاهای خود را خم و راست کنید. در صورت پایین بودن کلسیم، پزشک برای مادر کلسیم تجویز خواهد نمود، اما سرخود این را نکنید.
چه خطری برای جنین دارد؟ خطری برای جنین ندارد.
اسهال
این حالت در هر زمانی از حاملگی ممکن است پیدا شود.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ معمولا به خاطر عفونت باکتریال یا ویرال پیدا می‌شود.
چه اقدامی می‌توان کرد؟ آب دریافتی خود را به 12 تا 14 لیوان برسانید تا جبران مایعات از دست رفته بشود. در ضمن فشار خون شما طبیعی باقی بماند. در صورت لزوم با اورژانس تماس بگیرید.
چه خطری برای جنین دارد؟ در صورت عدم درمان به مدت طولانی باعث به خطر افتادن جنین از تغذیه می‌شود. در صورت شدید بودن اسهال مادر نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد.
غش احساس سرگیجه ناگهانی که باعث عدم تعادل مادر روی پاها می‌شود. در صورتی که از حالت نشسته سریعا بلند شوید یا بایستید ممکن است این حالت پیدا شود. همچنین بعد از ایستادن طولانی در آب و هوای گرم غش حادث می‌گردد.
چرا این شکایت پیدا می‌شود؟ خون‌رسانی به مغز در اثر تجمع خون در پاها و همراه با افزایش نیاز رحم به خون، دچار اختلال می‌شود.
چه اقدامی می‌توانیم انجام بدهیم؟ مادر از ایستادن طولانی امتناع ورزد و هر وقت چنین احساسی به مادر دست دهد، فورا باید بنشیند یا دراز بکشد. مادر از حالت نشسته سریعا بر نخیزد. در هوای گرم مادر خودش را خنک نگه دارد. در صورتی که سرگیجه دارید، سر خود را بین زانو‌ها گرفته و در صورت ادامه سرگیجه، دراز بکشید و پاهای خود را بالا نگه دارید.
چه خطری برای جنین دارد؟ خطری ندارد مگر اینکه مادر محکم روی شکم خود بر زمین بیفتد.
بیشتربخوانید:
کنترل دیابت بارداری با تغذیه
بهترین غذاها برای بارداری
میان وعده‌های مفید برای خانم‌های باردار
تغذیه ماه به ماه در دوران بارداری
یادآوری‌های مهم
مادران باردار بایستی تا حد مقدور از مصرف کافئین، الکل، مواد مخدر و استعمال دخانیات در هنگام بارداری که موجب تولد نوزادی با وزن کم و یا تولد نوزادی با عوارض عصبی می‌گردد، به شدت اجتناب نمایند.
با وجودی که هنوز به طور قطع و یقین اثرات کافئین در بارداری مشخص نشده است، اما متخصصین تغذیه توصیه می‌کنند که مادران باردار بهتر است نوشیدنی‌های کافئین‌دار (مانند چای پر رنگ، قهوه و نوشابه‌های گازدار) را به شدت محدود نمایند.
بعضی از گیاهان اثرات جانبی مانند تهوع و استفراغ دارند، بنابراین باید تجویز آن‌ها، برای زنان باردار با احتیاط توصیه شود.
مصرف الکل در هنگام بارداری همراه با سندرم الکل جنینی به کرات گزارش شده است.
مادران بهتر است از ترکیبات حاوی قندهای ساده امتناع ورزند یا در دوران بارداری این گونه ترکیبات را در حد اعتدال مصرف نمایند.
گزارش شده مادران بارداری که در حاملگی از تخم بلدرچین استفاده می‌نموده‌اند، فرزندان آن‌ها با خطر ابتلا به بیماری پارکینسون مواجه شده‌اند.
از تخم بلدرچین سم مایکوتوکسین اکراتوکسین (OTA) جدا شده است (این سم قادر است چنین زمینه‌ای در دوره‌های بعدی زندگی برای انسان فراهم کند).
