به قلم : دکترحبیب واحدی ؛ دکترای تخصصی تکنولوژی مواد غذایی
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دانشکده بهداشت گروه علوم پایه
تحریریه زندگی آنلاین : در مطلب قبل به بررسی وضعیت تغذیه‌ای آهن، اسید فولیک و روی در مادران قبل از بارداری پرداختیم. در این مقاله، سایر موارد را مورد بررسی قرار می دهیم.
ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای ریبوفلاوین
(Riboflavin=vitamin B2)
ارزیابی وضعیت آزمایشگاهی
ریبوفلاوین اریتروسیت‌ها: سطح کمتر از 15 میکروگرم بر دسی‌لیتر سلول‌ها نشان‌دهنده کمبود است (شاخص حساسی نیست).
ریبوفلاوین ادرار: ترشح کمتر از 100 میکروگرم روزانه نشان‌دهنده کمبود است.
گلوتاتیون ردوکتاز اریتروسیت‌ها (یک آنزیم وابسته به ریبوفلاوین) تنظیم‌کننده و افزایش‌دهنده فلاوین
آدنین دی نوکلئوتید (FAD): نسبت فعالیت بیشتر از 2/1 نشان‌دهنده علائم کمبود است (علائم قابل برگشت است).
اهمیت ارزیابی ریبوفلاوین قبل از لقاح
در صورت کمبود ریبوفلاوین در بارداری احتمال بروز شکاف کام، لب شکری و کاتاراکت مادرزادی در نوزاد افزایش می‌یابد.
روش حساس اندازه‌گیری ریبوفلاوین
اندازه‌گیری فعالیت آنزیم و میزان گلوتاتیون ردوکتاز در گلبول‌های قرمز.
اهمیت ریبوفلاوین بیشتر از نظر:
شرکت ریبوفلاوین در واکنش‌های منجر به تولید انرژی و به عنوان آنتی‌اکسیدان (کوفاکتور گلوتاتیون ردوکتاز).
بیشتربخوانید:
راهکارهای عملی برای تغذیه نوزاد با شیرمادر در بیمارستان ( قسمت اول )
گروه‌های در معرض خطر کمبود ریبوفلاوین
افرادی که در مرحله رشد سریع هستند، مثل: بچه‌ها، افراد بالغ، زنان حامله و شیرده و مبتلایان به سوء‌جذب به دلایل مختلف از جمله (انسداد دستگاه گوارش یا کیسه صفرا، اسهال مزمن و عفونت روده‌ای). مصرف‌کننده‌های داروهایی مثل تیروکسین، قرص ضد بارداری (OCP)، رفنوتازین‌ها، باربیتورات‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها، مصرف زیاد الکل، مبتلایان به بیماری‌های مزمن و تب و سرطان.
علائم و نشانه‌های کمبود ریبوفلاوین
پوست قرمز، فلس مانند، چرب، دردناک و دارای لکه‌های خارش‌دار (خصوصاً اطراف بینی، دهان، گوش، لب بزرگ (تناسلی) زنان و کیسه بیضه مردان). ترک‌های دردناک و شکاف گوشه دهان (آماس گوشه دهان) و روی لب (شیلوزیس)، زبان صاف و ارغوانی رنگ و گلو درد، قرمزی، سوزش و اشک زیاد از چشم‌ها، حساسیت به نور، کم‌خونی با کاهش تولید گلبول‌های قرمز، خواب‌آلودگی، افسردگی و اختلال شخصیتی، افزایش خطر گستردگی آب‌مروارید، علائم کمبود ویتامین B6 و نیاسین (ویتامینB3 )، (کاهش فعال شدن ویتامین B6 وکاهش تبدیل تریپتوفان به نیاسین). ریبوفلاوین (B2) از منابع حیوانی بهتر از منابع گیاهی آن جذب می‌شود (بهترین منبع غذایی رساننده ریبوفلاوین در دنیای حیوانات شیر و ماست‌های کم‌چرب بوده و در دنیای گیاهان بادام درختی است).
مصرف مکمل‌های ریبوفلاوین
بین دو غذا و یا همراه با غذا مصرف می‌شود و بهتر است که مقدار آن در طول روز تقسیم شود. ریبوفلاوین در برابر گرما مقاوم است، ولی در معرض نور تخریب می‌شود.
سمیت ریبوفلاوین
تا به حال گزارشاتی در مورد سمیت مکمل‌های ریبوفلاوین منتشر نشده است. استفاده از آن با مقدار زیاد باعث می‌شود که رنگ ادرار زرد تیره شود.
ویتامین A و کارتنوئیدها (vitamin A & the carotenoids)
ارزیابی وضعیت آزمایشگاهی
رتینول پلاسما: سطح کمتر از 05/1 میکرو مول بر لیتر نشان‌دهنده کمبود است (سطح رتینول پلاسما نشان‌دهنده میزان ویتامین کبد است. پس رتینول پلاسما زمانی کاهش می‌یابد که فقط ویتامین A به صورت شدید کم شود).
بیوپسی کبد از نظر محتوای ویتامینA : سطح کمتر از 07/0 میکرو مول بر گرم نشان‌دهنده کمبود است (میزان صحیح ذخیره بدن است).
بتاکاروتن پلاسما: میزان نرمال آن 3/0 تا 6/0 میکرو مول بر لیتر است.
کل کاروتنوئید سرم: سطح کمتر از 50 میکرو مول بر لیتر نشان‌دهنده وضعیت کمبود است.
حساس‌ترین شاخص اندازه‌گیری ویتامین A: اندازه‌گیری ذخیره کبدی ویتامین A می‌باشد.
یک شاخص خوب جهت اندازه‌گیری ویتامین A: اندازه‌گیری تغییرات در میزان ویتامین A در پلاسمای خون می‌باشد.
بیشتربخوانید:
ذخیره کردن شیر
شیر همه مادران کافی است مگر ...
وضعیت صحیح شیردهی
چرا استفاده از بطری و پستانک در شیرخواران منع می‌شود؟
اهمیت اندازه‌گیری ویتامین A قبل از لقاح
شرکت ویتامین A در باروری تخمک و اسپرم، سنتز هورمون‌های استروئیدی شامل تولید کورتیکواستروئیدها، آندورژن‌ها و استروژن‌ها، افزایش میزان اسپرم و تحرک آنها در مردان، رشد و تکامل در بچه‌ها و افراد بالغ، انتقال آهن و تولید اریتروسیت‌ها، سنتز میلین در سیستم عصبی، رشد و ترمیم استخوان‌ها.
گروه‌های مواجه با خطر کمبود ویتامین A
زنان گیاه‌خوار، بچه‌ها و افراد بالغ، استرس، عفونت و یا جراحی، تولد زود هنگام (گاهی اوقات نوزاد تکامل نیافته)، مصرف داروهای پایین آورنده کلسترول، ملین و باربیتورات‌ها، مبتلایان به دیابت و کم‌کاری تیروئید (مسیرتبدیل کاروتن‌ها به ویتامین A تخریب شده است)، مصرف زیاد الکل، کشیدن سیگار، در معرض آلودگی هوا و سموم فلزی (کادمیوم).
علائم و نشانه‌های کمبود ویتامین A
نازایی و عقیمی، خستگی، خارش و قرمزی ملتحمه، ناتوانی در تطابق و دید در تاریکی (شب‌کوری)، گزروفتالمی (خشکی قرنیه)، کراتومالاسی (نرم شدن یا زخم شدن قرنیه)، هیپرکراتوز فولیکولی و لکه‌های Bitot، پوست خشک و ناصاف و خارش‌دار به همراه جوش، مو و ناخن خشک و شکننده، کاهش حس بویایی و چشایی و اشتها، کم‌خونی، کاهش رشد، افزایش آسیب‌پذیری در عفونت‌ها، افزایش خطر سرطان‌های گلو، ریه، مثانه، گردن رحم، پروستات، مری، معده و کولون، تخریب زاد و ولد و باروری، افزایش خطر ایجاد سنگ‌های کلیوی. افزایش آسیب‌پذیری در برابر عفونت (در این شرایط جبران خیلی سخت است).
بیشتربخوانید:
ذخیره کردن شیر
یادآوری:
میزان مصرف در یک زن حامله یا کسی که می‌خواهد حامله شود، نبایستی روزانه بیش از 2500 واحد بین‌المللی (RE) از غذاها و یا مکمل‌ها باشد. برای پیشگیری از کمبود ویتامین A، میزان مصرف بتاکاروتن روزانه 6-2 میلی‌گرم توصیه می‌شود و میزان مصرف درمانی آن بین 45-15 میلی‌گرم است. ویتامین A (استرهای رتینول) مثل پالمیتات رتینول بهتر است با غذا مصرف شود.
بتاکاروتن:
منابع طبیعی بتاکاروتن مثل علف دریایی که محتوی سیس و ترانس ایزومراز بتاکاروتن هستند و همچنین دارای مقادیر کمی آلفا کاروتن، لیکوپن، کریپتوگزانتین و دیگر کاروتنوئیدهای طبیعی می‌باشند و آنها ممکن است دارای فعالیت زیادی بوده و بهتر از بتاکاروتن باشند (محتوای فقط ترانس ایزومراز).
سمیت ویتامین A
مصرف زیاد ویتامین A می‌تواند سمیت زیادی ایجاد کند (کاهش بینایی) و بعضی از اطفال مستعد این عارضه هستند. سمیت حاد می‌تواند در بزرگسالان یک‌بار مصرف 300000، در اطفال 600000 و در نوزادان 300000 ایجاد گردد. معمولاً مصرف کمتر از 15000 در بزرگسالان (غیر از زنان حامله) سمیتی ایجاد نمی‌کند، حتی وقتی که برای مدت زیادی مصرف کرده باشند (چند هفته تا چند ماه)، ویتامین A در زنانی که حتی یک هفته از حاملگی آنها می‌گذرد با مصرف بیش از 10000 یک تراتوژن است. در دوران حاملگی نباید روزانه بیش از 2500 ویتامین A مصرف کرد، زیرا آنها در بدن به صورت تنظیمی به ترکیبات سخت رتینول تبدیل می‌شوند. کاروتن‌ها سمیت ویتامین A را ایجاد نمی‌کنند. مصرف طولانی‌مدت آنها (به میزان 1 کیلوگرم کاروتن روزانه) می‌تواند باعث زرد شدن قابل برگشت پوست و ناخن‌ها شود و تا به حال شواهدی وجود ندارد که بتاکاروتن بتواند باعث نقص جنینی شود.
علائم و نشانه‌های سمیت ویتامین A
درد استخوان و تورم مفاصل، تهوع، استفراغ و اسهال، پوست و لب خشک و ریزش مو، سردرد و لکه‌های بینایی، بزرگی کبد و طحال، کم‌کاری تیروئید و افزایش کلسیم.
کلسیم (Calciu m) ارزیابی وضعیت آزمایشگاهی
کلسیم سرم: سطح نرمال آن mmol/L 6/2-2/2 است (کمبود زیاد نشان‌دهنده است که، کمتر از 1 درصد کلسیم بدن در سرم است و این سطح تحت نظارت شدید فیزیولوژیکی می‌باشد).
کلسیم آزاد (باند نشده): سطح نرمال آن mmol/L 29/1-17/1 است (سطح پایین آن ممکن است نشان‌دهنده تعادل منفی کلسیم باشد).
کلسیم ادرار: سطح نرمال آن برای مردان تقریباً 300mg/day-200 و برای زنان mg/day 250-150 است.
اهمیت اندازه‌گیری کلسیم قبل از لقاح
کلسیم: جزء اصلی ساختمان اسکلت و دندان‌ها، لخته شدن خون، پیامبر داخل سلولی شروع انقباض در فیبر عضلانی، انتقال پیام عصبی.
چه کسانی در معرض کمبود کلسیم هستند؟
افراد مسن، زنان یائسه، رژیم‌های غذایی حاوی مقادیر زیاد پروتئین، فسفر، سدیم، الکل، قهوه (باعث افزایش دفع ادراری کلسیم می‌شوند)، مصرف داروهایی مثل آنتی‌اسید، ملین‌ها و استروئیدها، آتروفی (لاغری) معده، سوء‌جذب چربی (چربی با کلسیم باند شده و باعث کاهش جذب می‌شود) و کمبود ویتامینD.
علائم و نشانه‌های کمبود کلسیم
کاهش مواد معدنی استخوان و پوکی استخوان، انقباض و گرفتگی عضلانی، افزایش تحریک‌پذیری سلول‌های عصبی، انعقاد غیر طبیعی خون و ایجاد خونریزی بعد از ضربه.
اشکال مطلوب کلسیم
کلسیم آلی (به شکل‌های گلوکونات، آسپارتات، سیترات یا شلات) به طور معمول سودمندتر از شکل‌های کلسیم غیرآلی است (کربنات، فسفات و سولفات) به خصوص در افرادی که اسید معده آنها کم است و خصوصاً در افراد مسن بهتر است همراه غذا مصرف شود و میزان آن در طول روز تقسیم گردد.
سمیت ناشی از کلسیم
در افراد بزرگسال سالم مصرف کلسیم بیش از 2 گرم روزانه از نظر سمیت، عارضه مهمی را به وجود نیاورده است. افرادی که غده پاراتیروئید آنها پرکار است و افرادی که کلیه آنها تمایل به ساخت سنگ‌های اگزالاتی دارد، بایستی از مصرف زیاد کلسیم خودداری کنند. به طور کلی در اثر مصرف زیاد کلسیم تا به حال افزایش خطر سنگ کلیه مشاهده نشده است.
کرومیوم (chromium)
ارزیابی وضعیت آزمایشگاهی
کرومیوم سرم: کمتر از nmol/L نشان‌دهنده کمبود است (برای نشان دادن ذخیره بافتی خیلی حساس می‌باشد).
کرومیوم خون: محدوده نرمال آن nmol/L 185-14 است.
کرومیوم ادرار: سطح نرمال آن تقریباً بین nmol/L 4-3 است و بیش از nmol/L 38 نشان‌دهنده مسمومیت می‌باشد (در حقیقت در تشخیص غلظت خیلی پایین ارزش کمی دارد. آنها اغلب به مکمل‌های کرومیوم پاسخ نمی‌دهند به هر حال از آن به عنوان ارزیابی مصرف زیاد کرومیوم (مسمومیت) استفاده می‌شود).
اهمیت ارزیابی وضعیت تغذیه‌ای کروم از راه بیوشیمیایی قبل از بارداری
کروم باعث افزایش اثر عمل انسولین شده که باعث بهبود تحمل گلوکز، افزایش بازجذب آمینواسیدها در عضلات، قلب، کبد و افزایش سنتز پروتئین می‌شود. همچنین باعث تنظیم چربی خون شده که باعث کاهش کلسترول تام و کلسترول LDL و افزایش کلسترول HDL می‌شود.
افراد در معرض خطر کمبود کروم
استفاده از رژیم پرچربی، مصرف افراطی قندهای ساده (قند و شکر معمولی که از چغندر قند و نیشکر تهیه می‌شوند) و افزایش استرس‌های ناشی از ورزش‌های سنگین، فعالیت فیزیکی، عفونت، ضربه و بیماری، حاملگی، افراد مسن.
علائم و نشانه‌های کمبود کروم
کاهش تحمل گلوکز و کاهش اثر انسولین، کاهش وزن، افزایش کلسترول و تری‌گلیسیرید خون، نوروپاتی محیطی.
سمیت ناشی از کروم
مصرف دراز مدت روزانه‌تری والانت کرومیوم
(Cr+3) وکرومیوم در مخمر آبجو و با محدوده 300-100 میکروگرم عموماً خطری ندارد. مکان‌‌های حاوی بیش از 1000 میکروگرم پیکولینات کرومیوم برای چندین ماه در بالغین عارضه جانبی ندارد. افرادی که در معرض زیاد آلودگی هوا خصوصاً کرومیوم هگزاوالانت که سمی است (Cr+6) قرار دارند و در صنایع فلزی کار می‌کنند کرومیوم می‌تواند واکنش‌های پوستی و یا افزایش خطر سرطان ریه در آنها ایجاد کند.
ید (Iodine)
ارزیابی وضعیت آزمایشگاهی
ید ادرار: ترشح کمتر از 78/0 میکرومول در روز نشان‌دهنده کمبود است (نشان‌دهنده وضعیت قابل اعتماد است).
تیروکسین تام سرم (T4): میزان نرمال 182-68 نانومول بر لیتر (کمبود شدید ممکن است باعث کم‌کاری تیروئید شود).
هورمون تنظیم کننده تیروئید سرم (TsH): مقدار بیش از 4 میلیون واحد بر لیتر ممکن است نشان‌دهنده کمبودید یا دیگر علل تخریب تیروئید باشد. جهت مطالعه کافی بودن ید مصرفی دفع ید در یک نمونه ادرار در رابطه با مقدار کراتینین دفعی تعیین می‌شود. در نواحی دارای کمبود ید دفع ید در حدود 25 میکروگرم و در نواحی عدم کمبودید میزان دفعی ادرار حدود 50 میکروگرم ید به ازاء هر گرم کراتینین است. استفاده از ید رادیواکتیو در افرادی که تیروئید طبیعی کار می‌کند.
چه کسانی در معرض کمبود ید هستند؟
(رژیم‌هایی که در نواحی کوهستان و جاهایی که خاک آن ید کمی داشته باشد، زنان حامله و شیردهی، رژیم‌های حاوی مواد گواتروژن (نشاسته، ارزن و کلم بروکلی) و آلودگی‌های صنعتی (رزرو سینول و فیتالیک اسید).
علائم و نشانه‌های کمبودید
در جنین: افزایش سقط، مرده‌زایی و نقص‌های مادرزادی (عقب‌افتادگی ذهنی، ناشنوایی و تشنجی).
در نوزادی: افزایش مرگ و میر نوزادان، افزایش تخریب روحی، روانی و پرکاری تیروئید.
در بچه‌ها: گواتر (شکل 1)، کم‌کاری تیروئید، افزایش وزن، خستگی، نقص انرژی، کاهش ضربان قلب، کاهش فشار خون، ریزش مو و پوست خشک.
سمیت ید
مصرف ید با میزان 100-500 میکروگرم در روز هیچ سمیتی ندارد. ید می‌تواند گاهی آکنه در افرادی که سطح زیادی ید مصرف می‌کنند، ایجاد نماید (بیش از 1 میلی‌گرم در روز در بزرگسالان سالم)؛ گرچه این مقدار به خوبی تحمل می‌شود. به هر حال مصرف روزانه خیلی زیاد (بیش از 2 میلی‌گرم روزانه) ممکن است باعث نقصان در تولید هورمون‌های تیروئید شود. دیگر اینکه در افرادی که مدت زمان طولانی در معرض کمبود ید هستند و دارای گواتر و به طور ناگهانی ید مصرف می‌کنند، ممکن است پرکاری تیروئید و به ندرت تیروتوکسیکوز ایجاد شود.
یادآوری مهم: ارتباط کم‌کاری غده تیروئید، تولید اجسام کتونی، کمبود (آهن، ید و روی) و عدم تعادل انرژی بر کاهش بهره هوشی جنین، طی حاملگی بارها توسط پژوهشگران نشان داده شده است. ادامه دارد.
