زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

گفتگو: رضا حسینمرد ی

تحریریه زندگی آنلاین : دکتر زهره قریشی متولد 29 خردادماه 1352 در تهران، مراحل تحصیلات مقدماتی و متوسطه را در همدان گذرانده است.

وی پیش از ورود به عرصه دانش تغذیه در مقطع کارشناسی مترجمی زبان انگلیسی تحصیل کرده و دارای مدرک کارشناسی این رشته است.

ایشان پس از شرکت در کنکور سراسری سال 1378موفق به پذیرش در دانشگاه جندی شاپور اهواز شد و در سال 1381 نیز دانش‌آموخته این مقطع گردید؛ وی بلافاصله در مقطع کارشناسی ارشد تغذیه دانشگاه علوم پزشکی ایران ادامه تحصیل داد و در 24 اسفند 1384 با دفاع از پایان‌نامه تحصیلی خود، موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد رشته تغذیه شد.

دکتر زهره قریشی با رتبه دوم کنکور سراسری مقطع دکترا در بهمن ماه 1385 وارد دانشگاه علوم پزشکی تهران شد و آبان 1391 در این مقطع به تحصیل خود پایان داد. وی در اسفند همین سال به عنوان عضو هیات علمی متعهد به خدمت در دانشگاه علوم پزشکی تبریز با توجه به محل سکونت، مشغول فعالیت مستمر شد. ایشان ابتدا در مرکز تحقیقات تغذیه به عنوان هیات علمی پژوهشی شروع به کار کرد و از آبان 1396 به عنوان هیات علمی آموزشی در دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی تبریز در گروه تغذیه بالینی به فعالیت‌های خود ادامه داد.

دکتر زهره قریشی در حال حاضر دانشیار گروه تغذیه بالینی دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی تبریز است. وی در مدت حدود پنج سال و نیم با عنوان معاون آموزشی و تحصیلات تکمیلی دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی تبریز نیز مشغول خدمت بوده ، همچنین به عنوان کارشناس امور بین‌الملل این دانشکده همکاری داشته است. یکی از گرایش‌های مورد توجه و پیگیری ایشان طی سال‌های تحصیل و طبابت، موضوع تغذیه در بیماران بدخیم و سرطانی بوده است؛ با این مقدمه به گفتگوی اختصاصی با ایشان پرداختیم.

اهمیت تغذیه در بیماری‌های بدخیم

تغذیه در بیماری‌های بدخیم موضوع پژوهش‌های من در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی و نیز برخی طرح‌ها و پایان‌نامه‌هایی است که به عنوان مجری یا استاد راهنما در آنها شرکت داشته‌ام و می‌توانم بگویم که حوزه گرایش و بیشترین موضوع مورد علاقه من است.

پایان‌نامه کارشناسی ارشد من در دانشگاه علوم پزشکی ایران بر روی بیماران تحت پیوند سلول‌های بنیادی مغز در بخش پیوند استخوان بیمارستان شریعتی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران بود. در این طرح ما به بررسی اثربخشی مکمل ویتامین E بر موکوزیت دهانی به عنوان یکی از عوارض شایع پیوند مغز استخوان این بیماران در قالب یک کارآزمایی بالینی پرداختیم که البته تاثیر معنی‌داری مشاهده نکردیم.

در رابطه با پایان‌نامه مقطع دکترای تخصصی تغذیه نیز یک مورد کارآزمایی بالینی در بیماران مبتلا به سرطان پستان تهاجمی تحت شیمی‌درمانی با داروهای نوروتوکسیک، زیر نظر استاد گرانقدر جناب آقای دکتر سیدعلی کشاورز و مشاوره جناب آقای دکتر علی اصفهانی انجام دادیم. مکمل‌یاری در این پژوهش با نوع خاصی از کپسول‌های حاوی «امگا3» انجام گرفت. ویژگی این نوع کپسول‌ها میزان بالایی از «DHA» بود. کپسول‌هایی که در بازار برای عموم عرضه می‌شود، اغلب «EPA» بیشتری دارد. به واسطه تاثیرات مثبتی که «DHA» روی سلامت بدن به خصوص دستگاه عصبی دارد، امگا3 حاوی 65 درصد «DHA» انتخاب و تهیه شد.

از آنجایی که عوارض عصبی و اصطلاحا نوروپاتی ناشی از داروهای شیمی‌درمانی نوروتوکسیک مورد استفاده در این گروه از بیماران حتی گاهی بعد از پایان دوران شیمی‌درمانی هم در بدن باقی می‌ماند و کیفیت زندگی آنها را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد، این مطالعه را طراحی و اجرا کردیم. خوشبختانه مکمل‌یاری به مدت دوازده هفته یعنی حدود سه ماه موجب کاهش بروز و میزان شدت عارضه نوروپاتی ناشی از داروی شیمی‌درمانی «پکلی‌تاکسل» شد.

مقاله در ژورنال «بی.ام.سی کنسر» چاپ شد که خیلی خوب مورد استناد و مطالعات بعدی همکاران و سایر پژوهشگران قرار گرفت، البته از آنجایی که این مطالعه مانند سایر کارآزمایی‌های بالینی بر روی نمونه معینی از جمعیت هدف انجام شد، نتایج آن قابل تعمیم به همه بیماران مبتلا به سرطان پستان نیست و نمی‌تواند مبنای توصیه‌های فراگیر بالینی در سایر بیماران باشد. به همین خاطر در متن مقالات علمی و پژوهشی درج می‌شود که نتایج مربوط به این گروه خاص تحت مطالعه بوده است.

باید در نهایت گفت که نتایج کارآزمایی‌های بالینی مبنای مطالعات بعدی و تکمیلی توسط سایر همکاران خواهد بود. این امکان وجود دارد که برخی از مطالعات با گذراندن مراحل خاصی وارد دستورالعمل‌های کاربردی در آینده شوند. آنچه اهمیت دارد این است که استفاده از مواد غذایی حاوی منابع «امگا-3» تاثیرات مفیدی بر سلامت خواهد داشت. به همین خاطر به هموطنان توصیه می‌شود که از غذاهای دریایی و ماهی و سایر منابع امگا-3 در رژیم غذایی خود بیشتر استفاده کنند. به خصوص بیماران تحت شیمی‌درمانی با داروهای نوروتوکسیک، باید به این نکته توجه بیشتری داشته باشند.

اولویت‌های تغذیه‌ای در بیماران مبتلا به سرطان

تغذیه در سرطان و بیماری‌های بدخیم نقش مهمی دارد که علاوه بر اهمیت آن در پیشگیری از ابتلا به سرطان باید گفت که در حین درمان‌های تخصصی سرطان نیز اهمیت دارد و کاربردی است.

بر اساس اینکه بیمار در چه مرحله‌ای از درمان‌ها قرار گرفته است، تغذیه و دستورالعمل‌های آن می‌تواند متفاوت باشد. به خصوص تغذیه در حین دوران شیمی‌درمانی با توجه به عوارض جانبی داروها که روی دریافت‌های تغذیه‌ای آنان اثر می‌گذارد، بسیار اهمیت دارد.

نقش دیگر تغذیه در این بیماران پس از پایان یافتن درمان‌ها است که در حوزه طب حمایتی و تسکینی، نمود پیدا می‌کند. در این زمان بیماران به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند؛ یک گروه افرادی که بیماری آنها درمان یا کنترل شده و توصیه‌های تغذیه‌ای برای پیشگیری از عود یا بدخیمی ثانویه مهم است و گروهی که بیماری کنترل نشده و بیمار به توصیه‌های تغذیه‌ای برای بهبود کیفیت زندگی خود نیاز دارد.

گروه تغذیه بالینی دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی تبریز حدود دو سال است که با بیمارستان امام رضا(ع) وابسته به دانشگاه که بزرگ‌ترین و جامع‌ترین بیمارستان شمال غرب کشور است، تفاهم‌نامه همکاری دارد و مشاوره‌های تغذیه بیماران بستری در بخش خون و سرطان بیمارستان شهید قاضی طباطبایی نیز همانند سایر بخش‌های بستری تحت پوشش خدمات این گروه قرار دارد و من و سایرهمکاران به بیماران بخش هماتولوژی و انکولوژی مشاوره لازم در زمینه تغذیه را ارائه می‌کنیم.

مهم‌ترین الگوهای تغذیه سالم در بیماران بدخیم

پاسخ به این سوال که چه توصیه‌های تغذیه‌ای برای بیماران مبتلا به سرطان باید ارائه شود، سوال مهم و جامعی است.

تغذیه در سه محور پیشگیری، حین درمان و بعد از درمان می‌تواند به بیماران بدخیم کمک ضروری ارائه کند. به طور کلی الگوی صحیح تغذیه سالم که مردم به واسطه دسترسی به اطلاعات عمومی تا حدودی نسبت به آن مطلع هستند، نقش محوری ایفا می‌کند.

یکی از مهم‌ترین توصیه‌های کلیدی و کاربردی در این گونه بیماران و حتی سایر افراد جامعه، کنترل وزن از کودکی تا سالمندی است. اگر تناسب وزن داریم، باید آن را حفظ کنیم، ولی اگر چاق هستیم، باید وزن خود را کم کنیم. نکته دیگر اینکه باید برنامه ورزشی و تحرک کافی داشته باشیم که علاوه بر پیشگیری، به خصوص در حین درمان‌ها و حتی بعد از آن نقش بسیار مثبتی خواهد داشت. سالم‌خوری؛ تغذیه سالم با توجه به عناصر کلیدی، تنوع، تعادل و کفایت در گروه‌های مختلف غذایی می‌تواند نقش مهم کلیدی و طلایی در زندگی همه انسان‌ها داشته باشد.

من همیشه به بیماران تذکر می‌دهم که اطلاعات نادرست در فضای مجازی و حتی بین دوستان و آشنایان وجود دارد و توصیه‌های عجیب و شگفت‌آوری برای خوردن یا نخوردن برخی چیزها مطرح می‌شود!!!

تغذیه سالم در ظاهر ساده، ولی اجرای آن چالش‌برانگیز است. شاهد این موضوع افزایش میزان بیماری‌های مزمن متابولیک وابسته به سبک زندگی در جامعه است که یکی از شناخته‌شده‌ترین آنها «سرطان» محسوب می‌شود.

شیوع برخی انواع سرطان در استان آذربایجان

اگر آمار دقیق بخواهیم می‌توان به آخرین گزارش ثبت کشوری سرطان رجوع کرد که چندین سال پیش به تفکیک استان و به تفکیک جنسیت از نظر شیوع و بروز تهیه شده است؛ یکی از بیشترین موارد سرطان که در آذربایجان شرقی مشاهده می‌شود، سرطان کولون (روده بزرگ) و همچنین سرطان پستان در خانم‌ها است. به نظر می‌رسد متاسفانه میزان رخداد بدخیمی‌ها افزایش پیدا کرده که از میان دلایل این افزایش شیوع می‌توان سبک زندگی بدون تحرک، اضافه وزن و چاقی را نام برد. زندگی‌ها کم‌تحرک‌تر و تغذیه‌ها پر‌کالری‌تر شده است. وجود آلاینده‌های زیستی و مشکلاتی که در پرورش و تولید مواد غذایی و صنعت غذا مطرح است نیز مزید بر علت شده است.

در مورد یک بیماری بدخیم مثل هر بیماری مزمن دیگری، ارتباط خطی دقیق بین عامل خطر و بیماری وجود ندارد تا با قاطعیت بگوییم فرد به طور حتم به خاطر چاقی یا تغذیه نادرست به این بیماری مبتلا شده است! با بیمارانی مواجه می‌شویم که احساس گناه می‌کنند و به تصور اینکه چاق بودند یا مشکلات تغذیه‌ای داشتند، مبتلا به این بیماری شده‌اند و همین رویکرد باعث آزار بیمار می‌شود؛ از طرف دیگر بیمارانی داریم که سبک زندگی خیلی خوبی داشتند، ولی متاسفانه بیمار شده‌اند!!! این سوال برایشان پیش می‌آید که با وجود رعایت بسیاری از نکات تغذیه و سبک زندگی سالم، چرا باید به این بیماری مبتلا شده باشند؟!

سوء‌مصرف سیگار، دخانیات و مشروبات الکلی

نکته بسیار مهمی که باید متذکر شد این است که تقریبا، «یک‌سوم» یعنی حدود سی درصد موارد ابتلا به بدخیمی‌ها در دنیا وابسته به مصرف دخانیات، سیگار و مشروبات الکلی است. الکل یکی از عوامل مهم ابتلا به سرطان‌ها می‌باشد، در حالی که در گذشته تصور بر این بود که ارگان‌هایی که به طور مستقیم با الکل در ارتباط هستند، بیشتر در معرض ابتلا به سرطان قرار دارند، ولی امروزه بر پایه مطالعات مروری خوبی که منتشر شده است، مشخص شده که مصرف الکل در هر سن و هر شرایطی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌ها را افزایش دهد، البته یکی از عوامل زمینه‌ساز بروز سرطان‌ها عوامل وراثتی و ژنتیکی است، در حالی که سبک زندگی، تغذیه، تحرک و ورزش، زندگی سالم، مصرف دخانیات، الکل و ... جزء عوامل محیطی هستند. اگر چه موارد متعددی از بیماران با سبک زندگی ناسالم و اضافه وزن به من مراجعه می‌کنند، اما هرگز به طور مطلق و دقیق تاکید نمی‌کنم که آنان حتما به خاطر این علل مثلا به دلیل «چاقی» به سرطان مبتلا شدند؛ اما در هر صورت در هر مرحله از بیماری و درمان به بیمارانم تاکید می‌کنم که باید در مسیر تغذیه سالم قرار بگیرند تا با در نظر گرفتن کفایت کالری، درصدی از وزن خود را کاهش بدهند یا پایش کنند. طی مسیر درمان برنامه غذایی این افراد را به گونه‌ای تنظیم می‌کنم که بین پنج تا ده درصد از وزن خود را به واسطه آن کاهش دهند یا تعدیل کنند.

سوپر فودها و غذاهای فرا‌سودمند

غذاهای فراسودمند مواد خوراکی هستند که علاوه بر کارکرد اصلی خود، قابلیت‌های مفید دیگری نیز دارند. ترکیبات فراسودمند باید از طریق ترکیبات غذایی طبیعی تامین و مصرف شود و نه با مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی و این یک دستورالعمل مهم در سطح دنیا محسوب می‌شود. مصرف خودسرانه این مکمل‌ها حتی می‌تواند ضرر بیشتری نسبت به منفعت آن داشته باشد و تجویز آن‌ها باید زیر نظر پزشک معالج و یا متخصص تغذیه و آن هم در شرایطی باشد که بیمار به آن نیاز دارد.

در مورد غذاهای سودمند و فرا‌سودمند باید گفت که ما یک سری از این مواد غذایی مانند میوه‌ها و سبزیجات را بیشتر توصیه می‌کنیم.

 نکته مهم اینجا است که میوه‌ها و سبزیجات باید رنگارنگ و متنوع باشند، اصطلاحا بشقاب رنگین‌کمان حاوی انواع مختلفی از میوه‌ها و سبزیجات رنگی؛ هر کدام از این رنگ‌های طبیعی سود خاصی برای مصرف‌کننده به همراه خواهد داشت. مغز دانه‌ها در حد متوسط و بدون نمک خوب است. غلات به اندازه کفایت و از انواع غلات کامل و سبوس‌دار توصیه می‌شود. پروتئین‌ها باید ترکیبی از پروتئین‌های گیاهی و حیوانی باشند، بنابراین حبوبات منبع بسیار خوبی جهت تامین پروتئین‌های گیاهی هستند و در کنار انواع گوشت، مرغ و ماهی توصیه می‌شوند. ماهی‌های غیر پرورشی، گردو و سبزیجات تازه، روغن‌های سالم همچون روغن زیتون و روغن آووکادو انتخاب‌های بسیار خوبی هستند. استفاده از ادویه‌هایی مثل زردچوبه، زنجبیل، دارچین و فلفل سیاه را توصیه می‌کنیم تا در پخت و پز مورد مصرف قرار بگیرند، البته همانطور که از ابتدای صحبت تأکید کردم، داشتن تحرک لازم و کافی نیز مورد تاکید است.

در مورد باید‌ها گفتیم، اما نباید‌ها نیز اهمیت فراوانی دارند. مصرف یک سری از خوراکی‌ها باید محدود شود؛ یکی از مهم‌ترین‌های این مواد «قند و شکر» است، به معنای اینکه هر غذا یا نوشیدنی که در تهیه یا ترکیبات آن قند ساده و شکر وجود داشته باشد، باید محدود شود.

برخی بیماران تصور می‌کنند که نوشیدنی‌های شیرین یا شیرینی‌ها اگر خانگی باشند، مشکلی ندارد یا اینکه آنان تصور معجزه از «عسل» دارند، چون که طبیعی است، مشکلی به وجود نخواهد آورد! به خصوص در منطقه ما که عسل طبیعی بیشتر تولید می‌شود، برخی تصور می‌کنند که هر چقدر استفاده کنند، برای سلامتی آنان مفید است! تاکید ما مصرف حداقلی قند‌های ساده و خوراکی‌های شیرین است. مصرف نکردن انواع سوسیس و کالباس که در اصطلاح کنسرو گوشت محسوب می‌شوند، نکته مهم دیگری است. همچنین محدود کردن مصرف نمک چه به شکل نمک آشکار که موقع خوردن یا پختن غذا به آن اضافه می‌کنیم، چه به شکل نمک پنهان در انواع ترشیجات، شوریجات، سس‌ها، کنسروها و غذاهای رستورانی نیز توصیه مهمی است.

مصرف مواد غذایی پروبیوتیک همیشه توصیه شده است و باید به لبنیات و منابع غذایی پروبیوتیک مانند ماست، پنیر، وکفیر در برنامه تغذیه روزانه توجه ویژه کرد.

رژیم «فستینگ» یا نخوردن طولانی‌مدت مواد غذایی

چندین الگو برای موضوع فستینگ مطرح است، ولی باید طبق شرایط مشخص و در زمان خاص انجام شود. در برخی مواقع جهت جلوگیری از توقف وزنی می‌توان از فستینگ استفاده کرد. برای هر فرد این الگو قابلیت اجرا ندارد. بر اساس هرم غذایی که مبنای توصیه‌های تغذیه سالم است، یک فرد بزرگسال می‌تواند روزانه شش تا یازده واحد از غلات مختلف استفاده کند، ولی توصیه ما مصرف غلات سالم و کامل است. در مورد قند و شکر اگر به هرم غذایی دقت کنیم، می‌بینیم که در نوک قله هرم غذایی قرار دارد که توصیه شده تا جای ممکن مقدار اندکی داشته باشد، ولی حذف کربوهیدرات‌ها اصلا توصیه نمی‌شود، چون بخشی از مواد مغذی از این طریق باید به بدن برسد و داشتن چارچوب برنامه غذایی سالم همیشه توصیه شده است.

باید دانست که رژیم‌های کاهش وزن خیلی سریع و شدید که افراد را مجبور می‌کند تا در مدتی کوتاه وزن زیادی از بدن خود را کم کنند، اصلا توصیه نمی‌شود و خطر بروز بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها را بالا خواهد برد.

بهترین نوشیدنی آب است

باید دانست که بهترین نوشیدنی آب است. هیدراته کردن بدن و آبرسانی به سلول‌های بدن یک نکته مهم می‌باشد و در این میان نوشیدن آب یک توصیه کلیدی است، به خصوص در بیماران بدخیم که تحت شیمی‌درمانی قرار دارند، باید به نوشیدن مکرر آب توجه ویژه داشت؛ کم‌آبی در بیماران تحت شیمی‌درمانی باعث افزایش ناتوانی و خستگی‌های آنان می‌شود، به طوری که حتی آنان را در انجام امورات روزانه با مشکل مواجه می‌کند. بهترین نوشیدنی آب است و با طعم‌دار کردن آن با مقداری عرقیجات سنتی مانند گلاب، بیدمشک، و یا آبلیمو ... می‌توان تمایل به نوشیدن آب را افزایش داد. باید تاکید کرد که آبرسانی بدن و نوشیدن آب، هیچ ارتباطی به تشنگی ندارد، بلکه باید طبق یک الگو و برنامه روزانه در ساعات و فواصل مشخص انجام شود. چای کم‌رنگ به خصوص چای سبز می‌تواند جزء نوشیدنی‌های روزمره قرار گیرد.

توصیه کلیدی و هشدار مهم

دنیایی از اخبار و اطلاعات به واسطه در دسترس بودن فضای مجازی مطرح است، به خصوص در شرایط حساس و بیماری‌ها مردم بیشتر به فضای مجازی مراجعه می‌کنند، می‌خوانند یا می‌شنوند، اما باید به معتبر بودن منبع اطلاعات عمومی و تخصصی توجه داشته باشند و به صرف اینکه فرد یک صفحه یا سایت دارد و اطلاعاتی را منتشر می‌کند، دلیل و مبنای خوبی برای عمل به توصیه‌های آنان نیست. طی این چند سال داستان‌های عجیب غریبی دیدم و شنیدم! یکی از چالش‌هایی که با بیماران در مطب دارم، اطلاعات نادرستی است که در ذهن آنان جا گرفته، به همین خاطر مجبور هستم ابتدا این اطلاعات و اخبار نادرست را که نسبت به آن باور ایجاد شده، از ذهن آنان پاک کرده و سپس موارد صحیح و مناسب را در ذهن آنان نهادینه کنم. گاهی با بیمارانی مواجه می‌شویم که در تمام طول دوره شیمی‌درمانی خود، متاسفانه لبنیات را حذف کردند! یا اینکه میوه و سبزی را در برخی ایام و دوره‌های درمان حذف می‌کنند. مصرف عسل و خرما با حجم بالا در این دوران نیز چالش ایجاد کرده یا اینکه رژیم‌های غذایی خاصی را جایگزین رژیم غذایی اصلی خود می‌کنند و یا برخی مواد غذایی را جایگزین دارو و درمان خود می‌کنند! این چالش حتی در سطوح بالاتری مشاهده می‌شود که سدی در برابر اجرای برنامه‌های صحیح درمانی محسوب می‌شود.

با توجه به مشکلات اقتصادی موجود، محدودیت‌هایی از بابت تهیه برخی اقلام مواد غذایی مطرح است، ولی با این وجود داشتن یک برنامه غذایی مناسب مانند استفاده کردن از غلات و حبوبات به عنوان مواد غذایی سالم و مناسب که هزینه کمتری دارند و یا تخم‌مرغ که پروتئین حیوانی در دسترس‌تری است، می‌تواند نیاز به پروتئین بدن را تأمین کند، به خصوص در یک رژیم غذایی متنوع که مخلوطی از این اقلام غذایی در برنامه روزانه وجود دارد. به عنوان مثال، مصرف غلات و حبوبات در کنار هم، مصرف غلات و لبنیات در کنار هم، مصرف تخم‌مرغ در کنار برخی پروتئین‌های گیاهی می‌تواند الگوی پروتئینی کامل‌تری را به وجود آورد و سهولت اقتصادی بیشتری داشته باشد.

معجزه تغذیه در بیماران مبتلا به سرطان

تغذیه در سراسر روند بیماری‌های بدخیم از پیشگیری اولیه تا حین درمان‌ها و پس از پایان آنها به شدت مطرح است، ولی معجزه‌ای برای درمان مستقیم و منفرد این بیماری‌ها نمی‌تواند به حساب آید. اینکه افراد قبل از شروع شیمی‌درمانی زیر‌نظر یک متخصص تغذیه در مسیر صحیح قرار بگیرند، یک فرصت مناسب و سودمند است. من به همه بیماران تاکید می‌کنم که غذا یا ترکیب خوراکی معجزه‌گر نداریم. متاسفانه بازار توصیه‌ها و تجویز‌های خارج از چارچوب علمی برای بیماران در شرایط خاص داغ است. وقتی با یک عارضه و بیماری که درمان طولانی و سخت دارد مواجه می‌شویم، بی‌شک بازار اطلاعات نادرست داغ می‌شود و برخی افراد سودجو نیز اقدام به تبلیغات مختلف می‌کنند که باید در این خصوص هوشیارانه عمل کرد.

همیشه به بیمارانم تاکید می‌کنم که بخشی از علل بیماری به عوامل محیطی یا وراثتی مربوط است که این بخش در اختیار خود فرد نیست، ولی نکته خوب اینجا است که یک سری از این عوامل بیماری‌زا در اختیار خود فرد است، مثلا تناسب اندام و داشتن وزن مناسب، داشتن تحرک کافی و یا تغذیه سالم در اختیار خود ما است. من همیشه برای کاهش احتمال عود بیماری، حتما توصیه‌های لازم در این راستا را به بیمارانم ارائه می‌کنم. امیدوارم مخاطبان به این توصیه‌های من در تمام مراحل زندگی توجه کنند. آرزوی سلامتی برای همه مردم و زندگی سرشار از امید و شادکامی دارم.