معصومه جباری، توحید حسنعلی لو؛ کارشناسی ارشد علوم تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی تبریز
سندرم تخمدان پلی کیستیک یا به اختصار،(PCOS (polycystic ovary syndrome، با میزان شیوع حدود 11 درصد در جوامع مختلف ظاهراً شایع‌ترین بیماری اندوکرین در زنان در سن باروری است.
شیوع دقیقی از این سندروم در کشورمان تعیین نشده اما گزارش‌های پراکنده از شیوع 7 تا 20 درصدی و حتی 40 درصدی آن در میان زنان در سنین باروری حکایت دارد.
این سندرم باوجود دو معیار از سه معیار: عدم تخمک‌گذاری یا الیگواوولاسیون، شواهد بالینی یا آزمایشگاهی افزایش سطوح آندروژن‌ها (گروهی از هورمون‌های جنسی که مهمترین‌شان تستوسترون است) و نمای تخمدان پلی‌کیستیک در سونوگرافی تشخیص داده میشود.
این سندروم از شایع‌ترین اختلالات غدد درون‌ریز زنان در سنین باروری و همچنین شایع‌ترین علت ناباروری ناشی از اختلالات تخمک‌گذاری است.
علت بروز سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
گرچه فرضیات مختلفی برای علت این بیماری مطرح‌شده اما اتیولوژی این سندروم هنوز نامشخص است.
یک فرضیه، ناهنجاری در بخش‌های فعال اندوکرینی زنان شامل تخمدان‌ها، غدد فوق کلیوی، محور هیپوتالاموس- هیپوفیز و بافت‌های حساس به انسولین مانند بافت چربی را علت این سندروم می‌داند.
به نظر می‌رسد که بافت چربی - خصوصاً بافت چربی احشایی که حساس به انسولین است - از طریق ایجاد مقاومت انسولینی و شرایط التهابی مزمن می‌تواند در سبب‌شناسی PCOS و عوارض متابولیکی و قلبی-عروقی ناشی از آن نقش داشته باشد.
این در حالتی است که چاقی و به‌ویژه چاقی احشایی در افراد مبتلابه PCOS شیوع بالای 10 تا 50 درصدی دارد.
در واقع می‌توان یک مثلث با 3 رأس چاقی، مقاومت انسولینی و اختلال در سنتز آندروژن ها را در بیماران PCOS متصور شد.
چراکه چاقی به‌واسطه‌ی ایجاد مقاومت انسولینی می‌تواند با مکانیسم‌های خاص سبب اختلال در سنتز اندروژن ها شود و یا از طریق واسطه‌های التهابی سنتز شده توسط بافت چربی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر عملکرد و ترشحات هیپوتالاموس و تخمدان‌ها تأثیرگذار باشد.
عوارض بروز سندرم PCOS
این سندرم می‌تواند با عوارض مختلفی در فرد مبتلا همراه باشد که مهم‌ترین عوارض آن در سنین نوجوانی و دوران بلوغ به‌صورت آمنوره (فقدان عادت ماهانه)، الیگومنوره، رشد بیش‌ازحد موهای زائد (هیرسوتیسم)، آکنه و چاقی بروز می‌کند.
این سندرم با طیف وسیعی از اختلالات تولیدمثلی، متابولیکی و روان‌شناختی همراه است و مبتلایان به آن در مقایسه با افراد سالم درخطر بالایی برای ابتلا به دیابت نوع دو، پرفشاری خون، بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان آندومتر و دیابت بارداری در سال‌های آتی زندگی خود روبرو هستند.
روش‌های درمان سندرم pco
محققان بر این باورند که مدیریت وزن، اولین خط درمان برای زنان مبتلابه PCOS با شاخص توده بدنی (BMI) بالاتر از 25 است. در حال حاضر درمان رایج در مبتلایان به این سندروم شامل ترکیب هم‌زمانی از داروها ازجمله داروی کاهنده‌ی مقاومت انسولینی (متفورمین) و قرص‌های هورمونی (همچون سیپروترون کامپاند) و داروهای کاهنده‌ی چربی خون (استاتین‌ها) است.
با این اوصاف، از دو منظر میشود به راهکارهای تغذیه‌ای در قبال این سندروم نگاه کرد.
یکی از منظر کالری مصرفی و درشت مغذی‌ها و دیگری از این نگاه که زنان مبتلابه این سندروم نیز همچون مبتلایان به سایر بیماری‌های مزمن، دچار کمبود برخی ریزمغذی‌ها نیز هستند.
کالری و ترکیب درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی زنان مبتلابه PCOS
توجه به تنظیم یک رژیم غذایی متعادل و متناسب با مشکل افراد مبتلابه PCOS از اهمیت زیادی برخوردار است.
چراکه گاهی رژیم‌های غیراصولی کاهش وزن، اختلالات روحی همچون افسردگی و به دنبال آن عدم پیروی بیمار از رژیم را به دنبال دارند.
تاکنون مطالعات زیادی در مورد تأثیر رژیم‌های غذایی با مقادیر مختلف کالری و ترکیبات مختلف از درشت مغذی‌ها در بهبود علائم تخمدان پلی کیستیک انجام‌شده است.
آنچه از مجموع مشاهدات و نتایج مطالعات جمع‌بندی شده است حاکی از این حقیقت است که رژیم‌های کم‌کالری (بدون در نظر گرفتن ترکیب درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی) و کاهش 10-5 درصد از وزن اولیه‌ی بدن در بهبود علائم تخمدان پلی کیستیک، افزایش اثربخشی درمان‌ها و کاهش عوارض بیماری و حتی بازگشت قدرت باروری بسیار مؤثراست.
در مورد ترکیب مناسب درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی در این افراد نیز باید گفت که ترکیب متعادل از انواع درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی این افراد همچون افراد دیگر، به نظر ترکیب مطلوبی می‌آید.
عوارض رژیم های غیراصولی
کاهش بیش‌ازحد کربوهیدرات و پروتئین و چربی یا افزایش غیرعلمی درصد آن‌ها در رژیم همچون رژیم‌های پرپروتئین خاص یا رژیم‌های کتوژنیک یا پر کربوهیدرات، عوارض جدی شناخته‌شده‌ی مختص خود را بر سلامت افراد برجا می‌گذارند که از جمله‌ی آن‌ها اختلالات متابولیکی، ریزش مو، عوارض قلبی-عروقی، گوارشی و حتی کلیوی را می‌توان نام برد.
تنظیم اشتها نیز در زنان مبتلابه PCOS به دلیل مشکل مقاومت انسولینی در این خانم‌ها و عدم تنظیم درست قند خون، تا حدودی با چالش‌های جدی روبروست.
لذا توصیه به مصرف غذاهایی با شاخص گلایسمی پایین (کربوهیدارت های پیچیده که قندخون را دیرتر بالا می‌برند و آهسته‌تر هضم می‌شوند) و محتوای کربوهیدراتی پایین و پرهیز از مصرف نامتعادل قندهای ساده می‌تواند علائم و عوارض متابولیکی را حتی در افراد لاغر مبتلابه PCOS بهبود ببخشد.
شاید در مورد ترکیب درشت مغذی‌ها در رژیم غذایی زنان PCOS هنوز اتفاق‌نظر قاطعی وجود نداشته باشد ولی توافق کلی بر کاهش وزن متعادل و متناسب در جهت بهبود علائم و عوارض، افزایش اثربخشی درمان‌ها و حتی بازگشت قدرت باروری در زنان با BMI بالای 25 (دچار اضافه‌وزن و چاقی) در میان محققان وجود دارد.
ریزمغذی‌ها در رژیم غذایی زنان مبتلابه PCOS
روی: دخالت عنصر روی در بلوغ جنسی و عملکرد غدد جنسی به اثبات رسیده است. روی یک عنصر حیاتی برای بدن است که در ساختمان بیش از 300 نوع آنزیم حضور دارد.
نقش روی در ارتباط با ساختمان انسولین، سنتز، ذخیره‌سازی، ترشح و عملکرد آن نیز شناخته‌شده است.
محققان تأثیر کمبود روی در مقاومت انسولینی، عدم تحمل گلوکز و کاهش ترشح انسولین را که در صورت تداوم کمبود روی منجر به دیابت میشود، بررسی کرده‌اند و حتی مکمل یاری روی در برخی مطالعات توانسته حساسیت انسولینی را در بیماران دیابتی نوع 2 بهبود ببخشد.
با توجه به نقش مقاومت انسولینی در علت‌یابی بیماری PCOS، بررسی‌ها نشان‌دهنده‌ی آن است که در زنان مبتلابه این سندروم، دریافت روی از رژیم غذایی، پایین‌تر از زنان سالم است.
لذا در این بیمار توصیه به افزایش مصرف غذاهای غنی از روی همچون غذاهای دریایی و آجیل توصیه میشود تا به کاهش عوارض متابولیکی ناشی از مقاومت انسولینی در این بیماران کمک کند.
اسیدهای چرب امگا 3: محققان پیشنهاد کرده‌اند که PCOS همچون بسیاری از بیماری‌های مزمن، یک وضعیت التهابی خفیف در بدن است که با افزایش سطح فاکتورهای التهابی همراه است.
اثرات ضدالتهابی اسیدهای چرب امگا 3 در مطالعات متعدد و در بیماری‌های مختلف به اثبات رسیده است و حتی کمبود دریافت این اسیدهای چرب در ایجاد بسیاری از بیماری‌های مزمن نقش دارد.
توجه به این نکته نیز قابل‌توجه است که شیوع اختلالات افسردگی و خلقی در زنان مبتلابه PCOS به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از زنان دیگر است که اختلالات هورمونی حاضر در این بیماری می‌تواند یکی از دلایل این مشکلات باشد.
شایان‌ذکر است که کمبود اسیدهای چرب امگا 3 در رژیم غذایی بیماران مبتلابه افسردگی (فارغ از سایر اختلالات)، در اکثر مطالعات دیده‌شده است.
بررسی‌های رژیم غذایی در زنان مبتلابه PCOS نیز، مؤید دریافت کمتر منابع غذایی امگا 3 در این زنان در مقایسه با سایر زنان است.
اسیدهای چرب امگا 3 اثرات مطلوبی بر سطح لیپیدهای سرمی و انسولین و حساسیت به آن در زنان مبتلابه PCOS دارد.
لذا در این زنان توصیه به مصرف منابع غذایی این اسیدهای چرب، همچون روغن ماهی، کلزا، کاتن، ماهی‌های همچون ماهی آزاد، ساردین، تون، قزل‌آلا، گردو، سویا و تخم‌مرغ (البته با رعایت اعتدال) میشود که علاوه بر اثرات مفید در تخفیف علائم بیماری، در بهبود علائم افسردگی و خلقی در این زنان نیز سهیم است.
منیزیم
منیزیم دومین یون داخل سلولی در بدن انسان ازنظر فراوانی است و در بیش از 300 واکنش آنزیمی در بدن دخیل است.
کمبود منیزیم در ارتباط با بیماری‌های متابولیکی همچون دیابت نوع 2، چاقی، سندروم متابولیک، مقاومت انسولینی، اختلالات چربی و بیماری‌های قلبی-عروقی است.
منیزیم نقش مهمی در تنظیم قند خون و متابولیسم انسولین ایفا می‌کند.
انسولین نیز بر غلظت منیزیم خون به‌طور متقابل تأثیر می‌گذارد.
تا جایی که مکمل یاری با منیزیم در مطالعات، بهبود مقاومت انسولینی را در پی داشته و منجر به کاهش خطر دیابت، اختلالات چربی خون، پرفشاری خون و التهاب بدن میشود.
دریافت منابع غذایی این عنصر مهم و حیاتی نیز در میان زنان مبتلابه PCOS پایین گزارش‌شده است.
سبوس گندم و برنج و جو، بادام، مغزها، بذر کتان و دانه‌های کنجد، تخم کدو و هندوانه و آفتابگردان، سبزی‌های سبز برگ تیره، دانه سویا، مو ز و ماهی منابع خوب منیزیم در رژیم غذایی هستند.
کلسیم و ویتامین D
کلسیم و ویتامین D، دو عامل کمک‌کننده در بهبود مشکل مقاومت انسولینی هستند که اکثر زنان مبتلابه PCOS با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
شرایط جغرافیایی اکثر مناطق کشورمان و الگوی نادرستی که در تغذیه‌ی زنان در پیش‌گرفته شده (که البته به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر این الگوی غذایی در حال تغییر و بهبود است) زنان ایرانی را در معرض کمبود دریافت کلسیم و ویتامین D از رژیم غذایی قرار داده است.
هرچند منبع عمده‌ی تأمین ویتامین D بدن، نور بی‌واسطه‌ی آفتاب و سنتز ویتامین D از کلسترول موجود در زیرپوست است اما دریافت مواد غذایی غنی‌شده با ویتامین D هم می‌تواند تا حدی این کمبود را جبران کند.
کمبود کلسیم در PCOS
از طرفی منابع غذایی غنی از کلسیم نیز در رژیم غذایی زنان مبتلابه PCOS کمتر از زنان دیگر دیده میشود.
دریافت کم کلسیم و ویتامین D حتی می‌تواند در اختلالات خلقی و افسردگی معمول در زنان مبتلابه PCOS دخیل باشد.
کلسیم و ویتامین D نقش‌های بیولوژیک مرتبط با یکدیگر در بدن دارند و جذب کارای کلسیم مرهون حضور مقادیر کافی ویتامین D در بدن است.
منابعی همچون لبنیات، ماهی، کلم، لوبیا، شیر سویا، شلغم، بادام، پرتقال، انجیر و سبزی‌ها با برگ‌های سبز تیره، می‌توانند تأمین‌کننده‌ی کلسیم در رژیم غذایی این زنان باشند.
بیشتر بخوانید:
اهمیت تشخیص و درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک
تغذیه مناسب سندرم تخمدان پلی کیستیک
سندروم تخمدان پلی کیستیک و رژیم غذایی
تغذیه و سندرم تخمدان پلی کیستیک
نقش تغذیه در سندرم تخمدان پلی کیستیک
