دکتر محمد حضوری؛ متخصص تغذیه
مقدمه
در ورزش حرفه‌ای امروز مسافرت، برگزاری اردو و مسابقات بین المللی بخشی ضروری از ورزش قهرمانی بوده و هر تیم ورزشی قبل از اعزام به محل مسابقات، باید از شرایط محل اردو آگاه بوده و بر اساس شرایط محل استقرار برنامه ریزی برای تیم انجام شود.
مطالعات قبلی نشانگر آن است که حجم قابل توجهی از مواد غذایی در رقابت‌های ورزشی مصرف می‌شود.
جدول زیر نشانگر میزان مصرف مواد غذایی در المپیک 2000 سیدنی می‌باشد که در حال حاضر با افزایش تعداد شرکت کنندگان رشته‌های ورزشی، این میزان افزایش قابل توجهی یافته است.
این امر نشانگر لزوم برنامه ریزی مناسب برای برخورداری از بهترین شرایط تغذیه‌ای در رقابت‌های حساس بین المللی می‌باشد.
میزان مواد غذایی مصرفی در سالن غذاخوری اصلی المپیک سیدنی طی 28 روز
در بین دغدغه‌های متعدد در دوره اعزام و استقرار اردوهای ورزشی، تأمین مواد غذایی سالم و مبتنی بر نیازهای غذایی ورزشکاران همواره از نقاط مغفول و نکته‌های فراموش شده در تیم‌های ورزشی بوده و متاسفانه همچنان باقی است.
تأمین غذا برای ورزش كاران و ارائه توصیه‌های مورد نیاز به افراد شاغل در بخش تهیه غذا وظیفه‌ای خطیر و ارزشمند است که در توان متخصصین تغذیه می‌باشد.
امروزه متاسفانه در تیم‌های ورزشی، هیچیک از ارکان یک تیم شامل ورزشکار، مربی، سرپرست تیم و حتی پزشکان ورزشی از شرایط برنامه غذایی در دوره اردو شناخت کافی ندارند.
در واقع عدم دسترسی به غذای مطلوب و مورد نیاز همراه با سایر عوامل نظیر بی خوابی، استرس رقابت و ...، موجب خواهد شد تا توان ورزشی و رکوردهای ورزشکاران ما در اردوهای خارجی نسبت به اردوهای داخلی کاهش قابل توجهی داشته باشد.
با توجه به برگزاری رقابت‌های بین المللی متعدد و نزدیکی به مسابقات آسیایی جاکارتا، در این مقاله تلاش می‌کنیم به اصولی از تغذیه مناسب در اردوهای ورزشی برای اطلاع ورزشکاران اشاره کنیم.
الف) اقدامات قبل از اعزام
اقدامات قبل از اعزام یک تیم ورزشی را می‌توان به دو مرحله تقسیم نمود: مرحله شناخت و مرحله تثبیت.
در مرحله شناخت قبل از اعزام، می‌بایست متخصص تغذیه نسبت به تعیین الگوی غذایی موجود و الگوی تغذیه‌ای مطلوب در ورزشکاران اقدام کند.
این دوره می‌تواند حدود سه ماه قبل از اعزام انجام شود. زیرا الگوی غذایی مطلوب افراد و نیز الگوی موجود ایشان اغلب در این بازه زمانی تغییر چندانی نخواهد داشت.
برای این اقدام، در گام نخست با استفاده از یک فرم مخصوص به نام 24 ساعت یادآمد خوراک و یا ثبت غذایی، اقدام به جمع آوری اطلاعات در مورد الگوی غذایی موجود ورزشکاران می‌شود.
این اقدام علاوه بر آن که الگوی موجود غذایی ورزشکاران را تعیین می‌کند، یک ارزیابی اولیه از مواد مغذی دریافتی ورزشکار در اختیاز متخصص تغذیه قرار می‌دهد.
این اطلاعات مبنای مداخله متخصص تغذیه تیم برای اصلاح الگوی غذایی ورزشکاران برای اطمینان از دریافت مواد مغذی کافی خواهد شد.
همچنین این اطلاعات می‌تواند برای انجام مداخلات درمانی و پیشگیرانه از رفتارهای غلط غذایی و یا انجام مداخلات مشترک درمانی توسط پزشک تیم و متخصص تغذیه (نظیر تجویز مکمل‌های غذایی) مورد استفاده قرار گیرد.
پس از تعیین وضعیت موجود، بهتر است وضعیت آرمانی تغذیه ورزشکاران نیز تعیین گردد. برای این اقدام بهتر است با استفاده از یک فرم چک لیست، مواد غذایی، میان وعده‌های مورد پسند و غذاهای ناخوشایند و یا حساسیت زا در برنامه غذایی ورزشکار را تعیین کرد.
برای اینجانب به عنوان یکی از خدمتگزاران عرصه تغذیه ورزشی، بسیار باعث تأسف و دلسردی است که قبل از هر گونه شناخت از برنامه غذایی اعضای تیم، با انعقاد قراردادهای پیمانکاری، عرضه غذای تیم‌های ورزشی واگذار می‌شود و اغلب تنها و تنها مباحث مالی و رقم پیشنهادی برای انتخاب پیمانکار تهیه غذا، مبنای تصمیم گیری مدیران ورزشی است.
در حالی که می‌بایست قبل از تعیین پیمانکار، یک تیم ورزشی بداند که چه مواد غذایی و چه ترکیبی از وعده‌های غذایی را نیاز داشته و سپس بر اساس آن نسبت به جذب پیمانکار اقدام کند.
پس از مرحله شناخت که می‌بایست سه ماه قبل از اعزام آغاز شود، مرحله تثبیت قرار دارد که در واقع افراد با الگوی غذایی نهایی (که پس از همفکری و تعیین الگوی موجود و مطلوب ورزشکاران تعیین شد) خو گرفته و آشنا می‌شوند.
برای جلوگیری از کسالت بار بودن و دلزدگی ورزشکاران، بهتر است منوی غذایی در بازه زمانی ده روزه (و نه هفتگی) تنظیم شود.
این امر موجب می‌شود که ورزشکاران برای روز خاصی از هفته غذایی خاص را در نظر نگیرند و تکراری بودن شرایط را رفع خواهد کرد. ثبات آشپز، مواد اولیه و حتی مکان و تجهیزات سرو غذا برای این دوره ضروری به نظر می‌رسد.
البته این ثبات اگر با شناخت کامل قبلی نباشد، ممکن است موجب بروز مشکلاتی شود، لذا در این دوره باید انعطاف لازم برای تغییر منوی غذایی، ترکیب مواد غذایی و حتی ابزار سرو غذا در نظر گرفت و پایش روزانه برنامه غذایی توسط متخصص تغذیه از نظر ترکیب، طبخ و نحوه عرضه از ضروریات است.
لازم به ذکر است در این دوره سه ماهه، یکی دیگر از وظایف متخصص تغذیه تیم، شناخت برنامه غذایی پیشنهادی کشور یا نهاد برگزار کننده رقابت مورد نظر و نیز آشنایی با برنامه غذایی، الگوی تغذیه‌ای و نحوه طبخ غذاهای کشور مقصد می‌باشد. برای این هدف، مطالعه کتاب‌ها و یا سایت‌های معتبر کمک شایانی خواهد کرد.
بهتر است قبل از اعزام شناختی کامل از غذاهای خیابانی و یا سرو شده در رستوران محل اقامت داشته باشیم تا در دوره اردو با دقت و اطمینان بیشتری بتوان به سؤالات ورزشکاران پاسخ داد و آنان را راهنمایی کرد.
به عنوان مثال در جاکارتا یکی از رایجترین غذاها، Pisang Goreng نام دارد که از موز سرخ کرده با ادویه‌های تند چیلی تهیه می‌شود.
نکته قابل توجه آن است که در اندونزی اغلب از موزهایی استفاده می‌شود که هنوز رسیده کامل نبوده و این ممکن است برای گوارش ورزشکار مشکلاتی را در پی داشته باشد.
یا کلوچه‌هایی به عنوان Bakpao به عنوان یکی از غذاهای رایج خیابانی در جاکارتا عرشه می‌شود که برای تهیه مغز این کلوچه ممکن است از گوشت خوک استفاده شده باشد.
در یک بررسی ساده می‌توان دریافت که مردمان اندونزی به غذاهای سرخ کرده علاقه زیادی دارند و این نوع غذاها که دیر هضم هستند، ممکن است در صورت مصرف در بازه زمانی نزدیک به مسابقه برای ورزشکاران آزاردهنده باشند.
علاوه بر انواع غذاهای مرسوم، توصیه می‌شود که رستوران‌های اطراف محل استقرار تیم شناسایی شوند تا برنامه و منوی غذایی آنان بررسی گردیده و در صورت لزوم برای صرف یک وعده غذایی در نظر گرفته شوند و به ورزشکاران تیم پیشنهاد شوند.
اقدام دیگری که قبل از اعزام می‌بایست انجام شود، نگارش جدول ارزش غذایی برای تمامی غذاهای سرو شده در دوران اردوی ورزشی می‌باشد.
این جداول شامل اطلاعاتی نظیر میزان انرژی، میزان هر یک از درشت مغذی‌ها (پروتئین، چربی، کربوهیدرات) و ریزمغذی‌های مهم (اسیدهای چرب غیر اشباع، آهن و..) می‌باشد.
میانوعده ها، بخش فراموش شده!!
اغلب تلاش مدیران و سرپرستان تیم بر تعیین وعده‌های غذایی، متمرکز است و میان وعده‌ها جایگاه چندانی در ذهن مدیران ورزشی ندارد.
این در حالی است که برخورداری از یک میان وعده خوب، علاوه بر تأمین نیازهای غذایی فرد، می‌تواند کاستی‌های موجود در وعده‌هایی غذایی را جبران کرده و نیز به کاهش استرس و تنظیم متوازن قند و بازتوانی بهینه ورزشکاران کمک کند.
اغلب متخصصین تغذیه، حدود یک سوم انرژی مورد نیاز روزانه یک ورزشکار را در میانوعده های متعدد برای او تنظیم و تجویز می‌کنند.
آموزش، همیشه و مداوم
تیم‌های موفق ورزشی، در طول هفته ساعات خاصی را برای ارائه آموزش‌های تخصصی و یا عمومی برای ورزشکاران خویش در نظر می‌گیرند و آموزش موضوعات سلامت محور (نظیر اصول طب ورزشی، روانشناسی ورزشی و تغذیه ورزشی) از مهمترین حیطه‌های این مباحث آموزشی است.
بنابراین قبل از اعزام باید ورزشکار را با فضای فرهنگی، غذایی و بافت محیطی محل برگزاری رقابت‌ها آشنا کرد.
دوره اعزام
پس از اعزام تیم، می‌توان با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده، راهنمایی‌های لازم به ورزشکاران یا مربیان ارائه کرد.
به عنوان مثال زمانی که ورزشکاری قصد کاهش وزن دارد، یا برای بازسازی گلیکوژن عضلات نیاز به افزایش دریافت کربوهیدرات خود دارد، می‌بایست از منوهای غذایی موجود برای او بهترین انتخاب را یافته و توصیه کرد.
این در حالی است که متاسفانه در سالیان اخیر شاهد آن هستیم که تمرکز توصیه‌های پیشنهادی به ورزشکاران در این شرایط خاص، تنها اقلام مکمل‌های غذایی می‌باشد که می‌تواند علاوه بر عدم تأمین هدف اصلی در تأمین سلامت ورزشکار، با آسیب‌های جدی نظیر بروز دوپینگ در فرد همراه باشد.
کلام آخر
تغذیه ورزشی، یک تخصص بر مبنای اصول تغذیه سالم و نکات تغذیه‌ای در شرایط خاص تمرین یا رقابت می‌باشد و نه دانش آگاهی از مکمل‌های غذایی!!
به نظر می‌رسد در ارکان مدیریت کلان ورزش کشور، زمان تغییر رویکرد به مباحث تغذیه ورزشی فرا رسیده است.
در سالیان اخیر شاهد تلاش‌هایی در بدنه ورزش کشور هستیم که قصد دارند مربیان یا عزیزان متخصص در علم تمرین را در جایگاه تغذیه ورزشی مستقر کنند.
از طرف دیگر برخی از متخصصین تغذیه نیز تلاش دارند تا با افزایش دانش مربیگری و یا علم تمرین خویش، نقش مربی و متخصص تغذیه را به طور توام ایفا کنند.
به نظر اینجانب اگر چه کسب آگاهی نسبی تغذیه‌ای برای یک مربی مفید و دانستن الزامات و تاثیرات ورزش بر نیازهای تغذیه‌ای، برای یک متخصص تغذیه ضروری است؛ اما فراموش نکنیم که در سایه هم‌افزایی و همکاری صادقانه، می‌توانیم توفیقات بیشتری را برای ورزشکاران عزیز و زحمتکش میهن بزرگ خود در عرصه ملی و بین المللی رقم بزنیم.
به امید موفقیت تیم اعزامی کشور در بازی‌های آسیایی جاکارتا.
