زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی -  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین :

نام‌علمی: Thea sinensis

نام‌های عمومی: Green tea, Black tea, Thea

نام انگلیسی: Tea

نام‌عربی: شای (Shay)

نام‌فرانسوی: Theier

نام‌آلمانی: Teestrauch

نام‌مترادف: Camellia sinensis

نام‌خانواده: Theaceae (چای)

گیاه‌‌شناسی:

این گیاه به شکل بوته، ‌درختچه یا درخت وجود دارد. اگر برای تهیه چای، هر سال آن را هرس کنند، این گیاه به صورت بوته باقی می‌ماند. بوته گیاه معمولاً حدود یک متر است و اگر هرس نشود، ارتفاع آن از 10 متر نیز تجاوز می‌کند. این گیاه دارای برگ‌های همیشه‌سبز ساده یا دندانه‌دار به رنگ سبز تیره است.

گل‌های آن منفرد، سفیدرنگ و معطر هستند. گونه‌های مختلف چای در نقاط مختلف دنیا کشت می‌شود و در ایران، در مناطق شمالی، به‌خصوص لاهیجان کاشت و برداشت می‌گردد.

 بیشتربخوانید:

طرز تهیه‌ی چای ماسالا، نوشیدنی گرم هندی

تاریخچه

برگ‌های خشک و عمل‌آورده شده چای، بیش از چهار هزار سال است که برای تهیه نوشیدنی‌ها به کار می‌رود. طعم چای دم‌کرده به رویش و عمل آوردن آن بستگی دارد و چای سبز، یک نوع چای عمل آورده‌شده است. چای سبز از برگ‌های خشک و بخار داده‌شده به دست می‌آید و در مقایسه برگ‌های چای سیاه، ابتدا پژمرده، بعد لول و تخمیر شده و سپس خشک می‌شود. چای اولونگ به‌طور ناقص تخمیر می‌شود و از نظر رده‌بندی، ‌بین چای سبز و سیاه قرار دارد. در آمریکا و اروپا مصرف چای سبز نسبت به گونه‌‌های سیاه آن کمتر رواج دارد. مصرف دارویی چای از قرن‌ها پیش رایج بوده است و چینی‌ها این نوشیدنی‌ را، درمانی برای سرطان می‌دانند. البته این باور وجود دارد که ترکیبات تانن، سرطان‌زاست، چای ادرارآور است و به تسکین سردرد نیز کمک می‌کند.

بررسی اثرات درمانی چای از این باور مردم سرچشمه ‌گرفت که چون افراد بیمار همیشه از چای برای تأمین آب بدن‌شان استفاده می‌کردند، پس ممکن است خواص درمانی مثبتی داشته باشد. این پژوهش‌ها در ژاپن و چین آغاز شد و در اروپا و آمریکا ادامه یافت. نتایج نشان داد که پلی‌فنل‌های موجود در چای، احتمال ابتلا به بیماری قلبی و سرطان را کاهش می‌دهد.

منشأ جغرافیایی

منابع معتبر اصلی کاشت چای در جهان را غرب یونان (استانی در جنوب غربی چین) و نواحی گرم‌‌تر در آسیا می‌دانند. همچنین چای در برمه، ویتنام، جنوب چین، اندونزی، هند و سریلانکا به میزان قابل توجه کاشت و برداشت می‌شود.

کاشت چای به جز در نواحی نام‌برده، در بسیاری از نقاط با آب و هوای گرم و متوسط و پرباران جهان، از جمله شمال ایران معمول گشته است.

 بیشتربخوانید:

ترکیبات مهم:

مهم‌ترین ترکیبات چای متیل گزانتین‌ها هستند. این گروه شامل کافئین (تئین) به میزان تا 4‌درصد و مقادیر کمتری از تئوبرومین و تئوفیلین است. همچنین قسمتی از متیل گزانتین‌ها با تانن‌ها ترکیب می‌شوند.

پلی‌فنل‌ها که تانن‌ها جزء آن هستند، با توجه به سن گیاه و زمان چیدن برگ چای، 20-10 درصد ترکیبات چای را تشکیل می‌دهند. تانن‌های چای عمدتاً از کاتشول هستند.

ترکیبات معطر چای با عوامل متعددی به‌خصوص تخمیر چای ارتباط دارد. مهم‌ترین ترکیبات معطر چای شامل ترکیبات الکلی و الدهیدی منوترپنی مانند لینالول، ژرانیول و بنزیل الکل است. امروزه بیش از 300 ترکیب معطر چای شناسایی شده است.

ترکیب دیگری به نام تئامین (15 اتیل آمیدگلوتامیک اسید) از مواد شاخص موجود در چای است که برای تشخیص مرغوبیت می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. از ترکیبات دیگر چای می‌توان فلاونوئیدها و تری‌ترپن ساپونین‌ها، پروتئین، فیبر، قندها، اسید مالیک و اسید اگزالیک، چربی‌ها و ویتامین‌های گروه B را نام برد. از دیگر ترکیبات مهم چای فلوراید است که به میزان 160-130 قسمت در میلیون (PPM) در آن وجود دارد و قسمتی از اثرات ضد پوسیدگی دندان چای، مربوط به آن می‌باشد.

اثرات مهم:

پژوهش‌های بسیاری خواص دارویی چای را مورد تأیید قرار داده‌اند. از جمله مهم‌ترین خواص چای می‌توان به اثرات محرک، ضداسهال (قابض) و ادرارآور بودن آن اشاره کرد.

این خواص به شرایط تهیه چای بستگی دارد؛ به این معنا که اگر بخواهید برای برطرف کردن خستگی،‌ از چای استفاده یا به عنوان یک نوشیدنی مفرح آن را مصرف کنید، باید آب کاملا جوشیده را روی چای بریزید و پس از 3-2 دقیقه آن را صاف نموده و میل نمایید. در این صورت کافئین به میزان زیادی در آن حل شده و اثرات خود را به عنوان ماده‌ای محرک اعمال می‌کند؛ ولی در صورتی که این زمان بیشتر طول بکشد، کافئین آزاده شده با تانن‌های چای ترکیب می‌شود و از اثرات محرک آن کاسته می‌گردد؛ در عوض تانن‌های بیشتری در چای وجود دارد و اثرات قابض (ضد اسهال) آن قوی‌تر است.

اثرات مهم دیگر چای شامل کاهش چربی‌خون، خواص ضدمیکروبی، خواص ضدپوسیدگی دندان، خاصیت آنتی‌موتاژن، ضداکسیدان، ضدسرطان و ضدویروس می‌باشد.

خواص دیگر چای عبارتند از: رفع بدخوابی، رفع تاکی کاردی، کاهش قندخون، کاهش کلسترول خون، کاهش وزن، دفع آب اضافی بدن، تقویت قلب و تحریک گردش خون و حفاظت از کبد.

چای برای شست‌وشو و رفع خستگی چشم نیز بسیار مفید است (روش استفاده آن شرح داده خواهد شد) و همچنین به عنوان مرهم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فرآورده‌های دارویی: عصاره چای به همراه داروها، قندها و نمک‌های مواد معدنی به عنوان ضد اسهال یا به صورت شامپو در فرآورده‌های بهداشتی عرضه می‌شود.

 بیشتربخوانید:

خواص چای به‌لیمو از دیدگاه دکتر محمد حسین صالحی سورمقی + طرز تهیه

طریقه و میزان مصرف:

برای رفع اسهال، روزانه حدود 10-7 گرم چای را به صورت پودر درآورید و میل کنید. این میزان برای کودکان و بزرگسالان قابل استفاده است و می‌توان تا چند روز آن را مصرف کرد. خاصیت ضداسهال بودن چای به تانن آن مربوط می‌شود که حدود 10 درصد وزن چای را تشکل می‌دهد. به همین دلیل چای یکی از منابع سرشار از تانن در طبیعت به شمار می‌رود. برای شست‌وشو و رفع خستگی چشم از دم‌کرده‌ چای استفاده کنید. حدود یک استکان چای را چند بار صاف کنید تا تفاله و املاح آن جدا شود؛ سپس آن را در ظرفی مانند نعلبکی بریزید و چشم‌ها را چند بار در آن شست‌و‌شو (بازوبسته ) کنید .برای تأثیر بیشتر چای، ‌پس از شست‌وشو، چشم را نشویید.

 عوارض جانبی:

عوارض مصرف بیش از حد چای به ترکیبات موجود در آن از قبیل پلی‌فنل (تانن‌ها)، زانتان‌ها، زانتین‌ها و کافئین برمی‌گردد که دارای اثرات خوب در مصارف متعادل، و اثرات بد در مصارف بسیار زیاد هستند. مواد مذکور به‌طور خالص و به تنهایی دارای عوارض‌ هستند؛ در حالی که به همراه ترکیبات طبیعی چای، بی‌زیان می‌باشند.

می‌توان گفت که هیچ مقاله یا گزارشی در مورد اثرات جانبی چای با مصرف معمول وجود ندارد و به‌طور مثال یک مورد مربوط به خانمی است که روزانه معادل 65 گرم چای خشک به مدت پنج سال مصرف می‌کرد و عوارض کبدی در او مشاهده شد که ممکن است مربوط به این مسأله باشد. این میزان مصرف چای دست کم ده برابر مقدار مصرف توصیه شده برای مصرف روزانه است.

مصرف روزانه 6 قاشق چایخوری خشک (معادل بیش از 12 لیوان) کاملا بی‌ضرر است.

زنان باردار باید در مصرف چای تعادل را رعایت کنند. توصیه می‌شود میزان کافئین مصرفی روزانه از 300 میلی‌گرم در روز که معادل پنج لیوان چای است، تجاوز نکند. همچنین زنان شیرده باید توجه داشته باشند که مصرف کافئین بیش از اندازه باعث اختلال در خواب کودکان شیرخوار آنها می‌شود.

نکات قابل توجه

نوشیدن چای بلافاصله پس از صرف غذا:

چون چای حاوی مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن (حدود 12-8 درصد وزنی) است و تانن‌ها با املاح آهن، کمپلکس سنگین و غیر قابل جذب تشکیل می‌دهند، در صورتی که بلافاصله پس از صرف غذا، چای، به‌خصوص به مقدار زیاد مصرف شود، چنانچه غذای مصرفی املاح آهن داشته باشد، آن را رسوب داده و مانع جذب آن می‌شود. البته اگر میزان چای مصرفی کم و به‌خصوص کمرنگ باشد (غلیظ نباشد) مصرف آن، این تأثیر را ندارد.

رابطه‌ مصرف چای با قلب:

مصرف چای در حد معمول هیچ عوارضی برای قلب ندارد. میزان استفاده‌شده در پرمصرف‌ترین اقوام و یا افراد ایرانی در حد مجاز و معمول چای بوده و مصرف در این حد تاکنون هیچ عارضه‌ جانبی نشان نداده است.

چای طبیعی و انواع تغییر داده‌شده:

رنگ، طعم و بوی چای به مراحل تخمیر و عمل آوردن آن بستگی دارد؛ ولی برای بازاریابی بهتر و رقابت میان تولیدکنندگان این محصول، مواد مصنوعی و به‌خصوص اسانس به بسیاری از چای‌های موجود در جهان اضافه می‌شود تا از نظر ظاهر، طعم و عطر مورد پسند قرار گیرند. لازم به یادآوری است که عطر، رنگ و طعم بیشتر چای‌های موجود، در بازار مربوط به مواد مصنوعی اضافه‌شده به آنهاست.

انواع چای:

از گیاه چای دو نوع چای سبز و سیاه به دست می‌آید و فرآورده‌ها یا گیاهانی که در تمام آنها از کلمه چای استفاده شده است، با این گیاه هیچ ارتباطی ندارند.

تفاوت چای سبز و سیاه در عملیاتی است که روی آنها صورت می‌گیرد. در صورتی که برگ چای پس از چیدن بلافاصله خشک شود، چای سبز تولید می‌شود؛ اما در صورتی که پس از چیدن برگ چای، عملیات تخمیری روی آن انجام گیرد، تغییرات مهمی در ترکیبات آن ایجاد می‌گردد

که این تغییرات باعث تغییر رنگ، مزه، بو و خواص چای می‌شود. با این روش چای سیاه به دست می‌آید.

چای سبز و سیاه در بعضی خواص و ترکیبات مشابه هستند. چای سبز در قسمت‌های شمال شرقی ایران، ‌چین و ژاپن مصرف می‌شود و در نقاط دیگر دنیا، بیشتر از چای سیاه استفاده می‌کنند.

چای سفید، به گلهای سفیدرنگ خشک شده گیاه چای اطلاق می‌شود که دارای بوی مطبوع و ترکیبات و اثراتی شبیه به چای سیاه است. با توجه به میزان کم برداشت آن قیمت آن بسیار گران‌تر از چای سیاه است.

 در چین نوع دیگری از چای به نام Oolong تهیه می‌شود که مراحل تخمیر آن به‌طور ناقص صورت می‌گیرد و خواص آن با دو نوع چای سبز و سیاه شباهت دارد. این نوع چای بیشتر در چین تولید و مصرف می‌شود.

 بیشتر کتب، منبع اصلی چای را کشور چین می‌دانند و چینی‌ها دست کم سه هزار سال قبل از میلاد مسیح از آن استفاده می‌کرده‌اند.

 امروزه چای نه‌تنها به عنوان یک نوشیدنی گرم مفرح مورد استفاده است، بلکه به عنوان یک گیاه دارویی با اهمیت تلقی می‌شود.

مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده

ضدآمیب، ضددرد، ضدآلزایمر، ضدباکتری، ضدآرتریت، ضدسرطان، ضدافسردگی، ضدتورم، ضدموتاژن، ضداکسیدان، ضدعفونی‌کننده، ضداسپاسم، ضدویروس، ضداحتقان، ضدسم، قابض، برونکودیلاتور، مقوی قلب، محرک،‌ ادرارآور، محافظ کبد، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، کاهش دهنده قندخون، محرک ایمنی بدن، کاهش‌دهنده چربی خون، کاهش‌دهنده‌ تری‌گلیسرید‌ها، محرک تنفس،‌ محافظت‌کننده از اشعه و مقوی اعصاب.

ترکیبات مهم اسانس چای ایرانی:

بر اساس پژوهش‌های صالحی سورمقی و همکاران، مهم‌ترین ترکیبات تشکیل‌دهنده اسانس چای لاهیجان شامل ژرانیول (21/34 درصد)، اوکتادکان (30/7 درصد)، لینالول (13/7درصد)، ترانس لینالول اکسید (06/7 درصد)، سالیسیلات متیل (12/5 درصد)، کارون (34/4 درصد)، بتاآیونن (71/5 درصد)، لینالول اکسید (73/2 درصد)، 1 و 8 سینئول (43/2 درصد)، نرولیدول (49/2 درصد)، اپوکسی لینالول (38/1 درصد) و کامفور (3/1درصد) هستند.

همچنین مقایسه‌ ترکیبات اسانس چای سیلان و ایران نشان داد، که بالاترین جسم تشکیل‌دهنده اسانس ایران ژرانیول با 2/34 درصد بود. این جسم به میزان 2/0درصد در چای سیلان وجود دارد و در مقابل، بالاترین جسم تشکیل‌دهنده اسانس چای سیلان، لینالول با 6/53 درصد است که در چای ایران 7/13 درصد می‌باشد. یکی از تفاوت‌هایی که در طعم و بوی این دو نوع چای وجود دارد، مربوط به تغییرات اجسام اسانس آنهاست که مربوط به اکولوژی دو منطقه است.