دکتر ناصر کلانتری : متخصص کودکان – استاد دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : به فروردین‌ماه نزدیک می‌شویم و تعطیلات نوروز فرصت مناسبی برای سفر در کنار خانواده است؛ اما گاهی بی‌دقتی یا ناآگاهی ما کار دست‌مان می‌دهد و استفاده از غذاهای نامناسب و فاسدشدنی سفرمان را که می‌توانست تجربه‌ای لذت‌بخش برایمان باشد، به خاطره‌ای ناخوشایند و تلخ به‌خصوص برای بچه‌ها تبدیل می‌کند. از آنجا که معده کودکان بسیار حساس است و کوچک‌ترین اشتباه در تغذیه آنها باعث مسمومیت‌شان میشود، بهتر دیدیم که قبل از شروع سفرهای نوروزی به نکاتی درباره تغذیه کودکان در سفر اشاره کنیم تا ان‌شاءا.. تعطیلات خوبی را در کنار فرزندان‌تان پشت سر بگذارید.
بیشتربخوانید:
مبانی تغذیه در کودک 6 تا 12 ماهه
چه غذاهایی مناسب تغذیه کودکان در سفر هستند؟
معمولا در مورد کودکانی که می‌توانند غذا بخورند، توصیه میشود در سفر از غذاهایی که امکان فساد در آنها کمتر باشد، استفاده کنیم. در مسیر سفر از غذاهای رستوران‌های بین‌راهی به کودک نخورانید؛ در صورت ضرورت و در تنگنا بودن فقط از غذاهای داغ که در سرو آنها دست دخالت ندارد مثل سوپ یا آش می‌توان استفاده کرد، البته این کار هم باید با احتیاط صورت گیرد؛ از جمله توجه به سر و وضع عمومی رستوران و کارکنان آن و رویت مجوز کار و کارت بهداشت رستوران که در محل قابل رویت مردم نصب شده است. خیلی وقت‌ها پدر و مادرها تصور می‌کنند چون خودشان آن غذاها را خورده و بیمار نشده‌اند، فرزندشان هم می‌تواند از آنها بخورد، در حالی که این تصور نادرست است. دستگاه گوارش بچه‌ها به علت عدم تکامل سیستم ایمنی آنها می‌تواند تاثیر آلودگی‌ها را شدیدتر نشان دهد و گرفتاری‌های گوارشی‌شان نسبت به بزرگسالان بیشتر باشد. به‌خصوص که سیستم ایمنی مخاطی آنها هنوز کامل نشده است. پس اگر خودتان غذایی را می‌خورید و بیمار نمی‌شوید، به این معنا نیست که اگر کودک‌تان هم آن را بخورد بیمار نخواهد شد. در طول سفر می‌توان از غذاهایی که امکان فساد آنها کمتر است، مثلا انواع نان یا غذاهایی که گرم نباشند و نیاز به داغ کردن نداشته باشند، استفاده کرد. نان و پنیر، نان و ماست یا بعضی از غذاها مثل تخم‌مرغ پخته (به شرطی که از زمان پختن آن تا موقع مصرف بیشتر از 2 تا 3 ساعت نگذشته باشد) برای تغذیه کودک در سفر مناسبند. حقیقت این است که ما در این مورد ممکن است امکان انتخاب زیادی نداشته باشیم. اگر هم با اتومبیل شخصی خودتان مسافرت میکنید و امکانش وجود دارد، بهتر است غذایی را که پخته‌اید با استفاده از وسایل گرما‌ساز، دوباره به نقطه جوش برسانید؛ سپس آن را خنک کنید و به کودک‌تان بدهید، ولی به طور کلی سعی کنید در طول سفر برای کودکان از غذاهای سرد استفاده کنید.
در صورتی که کودک در سفر خدای نکرده غذای فاسدی را مصرف کرد و مسموم شد، نشانه‌های آن چیست؟
علائم و نشانه‌ها بسته به میزان آلودگی غذا و نوع ماده آلوده‌کننده تفاوت می‌کند. بعضی از باکتری‌ها وقتی وارد غذا می‌شوند آن را آلوده کرده و از خودشان سم بیرونی یا خارجی ترشح می‌کنند. اگر غذا به این نوع از باکتری‌ها آلوده شده باشد، اولین نشانه مسمومیت با آن اغلب استفراغ است؛ برای مثال اگر کودک غذایی آلوده به باکتری ایکولای تهاجمی (E.coli Enthroinvasive) را خورده باشد، به فاصله 2 تا 12 ساعت بعد دچار استفراغ شدید میشود. در این حالت استفراغ تقریبا مکرر است و معده چیزی را تحمل نمی‌کند. بعد از این که ماده غذایی از معده به سمت روده رفت و وارد قسمت پایینی دستگاه گوارش شد، احتمال ایجاد اسهال در کودک زیاد است. این اسهال معمولا با دل‌پیچه و دل‌درد همراه است و مدفوع هم معمولا حالت بلغمی دارد؛ حتی بعضی اوقات نیز ممکن است نشانه‌ها و رگه‌هایی از خون در آن باشد. حال اگر همین غذا با نوع دیگری از میکروب به نام شیگلا (Shigella) که یکی از عوامل خطرناک آلوده‌کننده غذاها است آلوده شده باشد، احتمال اسهال‌های خیلی شدید با دفع مکرر با حجم اندک مدفوع، همراه با دل‌درد و بی‌قراری شدید و دفع خون و بلغم وجود خواهد داشت. این کودکان دچار علایم تب بالا، بی‌قراری و برافروختگی می‌شوند.
بنابراین اگر بخواهیم به صورت خلاصه بگوییم، معمولا اگر میکروب‌ها توکسین یا همان سم خارجی از خود ترشح کنند، مسمومیت ناشی از آنها با استفراغ‌های شدید شروع خواهد شد و اگر غیر از این باشد، شروع علائم با اسهال خواهد بود که می‌تواند غیرخونی یا خونی باشد. خونی‌ها عمدتا به دلیل شیگلا و ایکولای هموراژیک ایجاد می‌شوند. برخی از اسهال‌ها هم با باکتری ایکولای معمولی ایجاد می‌شوند که نشانه‌های چندانی ندارند؛ یعنی با دل‌پیچه، دل‌درد و استفراغ زیاد همراه نیستند، ولی مدفوع اسهالی و حجم بسیار بالایی دارد. در این بیماری که به اسهال مسافران معروف است، ممکن است مدفوع خیلی هم بلغمی نباشد.
به طور کلی با دیدن چه علائمی در کودک باید متوجه مسمومیت غذایی در او شویم؟
به طور کلی مسمومیت‌های غذایی چند نشانه در بدن کودک دارد؛ از جمله استفراغ، اسهال که می‌تواند خونی یا غیرخونی باشد، اسهال بلغمی یا غیربلغمی و تب. در برخی موارد تب شدت بالایی دارد که ممکن است ناشی از باسیل شبهحصبه یا شیگلا و همراه با بی‌حالی و بی‌قراری کودک باشد. این مجموع علائمی است که در مورد مسمومیت غذایی می‌توانیم به آنها اشاره کنیم.
بیشتربخوانید:
نکته های ناب برای تغذیه کمکی
مروری بر شیرخشک های مورد مصرف در کودکان
آیا ممکن است اسهال ناشی از مسمومیت غذایی در کودک خود‌به‌خود بهبود پیدا کند؟
برخی از مسمومیت‌ها ممکن است توسط باسیل شبهحصبه ایجاد شوند که استفراغ جزئی دارند و بعد از گذشت چند ساعت تا یک روز، اسهال بلغمی شروع میشود. در برخی موارد حتی ممکن است تب این افراد از بقیه موارد مسمومیت‌ها بالاتر برود. در این‌گونه موارد اگر بیماری را نشناسیم و درمان آنتی‌بیوتیکی را آغاز کنیم، ممکن است منجر به ماندگاری این میکروب در بدن کودک بشویم، بنابراین بعضی وقت‌ها لازم است که به کودک دارویی ندهیم. این نوع خاص از مسمومیت با باکتری شبهحصبه یا سالمونلایی معمولا از طریق مصرف مرغ، تخم‌مرغ یا دل و جگر آلوده مرغ در کودک ایجاد میشود و خود‌به‌خود بهبودشونده است. اسهال ناشی از باکتری ایکولای معمولی نیز شدتش کم است و می‌تواند خود‌به‌خود بهبود یابد.
در چه مواردی درمان آنتی‌بیوتیکی ضروری است؟
در مواردی که کودکان مسمومیت پیدا می‌کنند، در آغاز کار درمان آنتی‌بیوتیکی را برایشان شروع نمی‌کنیم و بیشتر سعی می‌کنیم اختلال آب و الکترولیت آنها را برطرف کنیم. در این شرایط لازم است که یک آزمایش ساده مدفوع هم از کودک گرفته شود؛ چرا که در صورت وجود گلبول‌های سفید و قرمز در مدفوع‌شان، تشخیص بهتر صورت خواهد گرفت. در موارد وجود خون و بلغم در اسهال درمان را با آنتی‌بیوتیک‌های مناسب شروع می‌کنیم.
تا زمانی که والدین بتوانند فرزندشان را به پزشک متخصص برسانند، آیا خودشان می‌توانند کاری بکنند؟
پدر و مادر در مورد حالاتی که در کودک ایجاد شده، می‌توانند کمک زیادی به او بکنند. برای مثال اگر استفراغ فرزندشان زیاد است، معمولا توصیه می‌کنیم که 4 تا 6 ساعت به او غذا ندهند. در مقابل تمام مایعاتی را که کودک به تناسب سنش می‌تواند مصرف کند، به او بدهند، مثلا اگر شیر مادرش را می‌خورد، به او شیر بدهند و اگر غذا می‌خورد، مایعاتی مانند آب ساده، دوغ کم‌نمک، آب سوپ و آب آش، چای کمرنگ، آب‌میوه طبیعی و به‌خصوص محلول ORS را به او بخورانند. این‌گونه مایعات را به دفعات مکرر و هر بار با حجم اندک مثلا 1 یا 2 قاشق هر 15 تا 20 دقیقه به کودک‌شان بدهند تا دفع زیاد آب از بدن کودک منجر به کم‌آبی زیاد و خدای‌ناکرده مشکلات جدی‌تر نشود.
بیشتربخوانید:
مروری بر شیرخشک های مورد مصرف در کودکان
در صورت بروز مسمومیت چه غذاهایی را می‌توانیم به کودک بدهیم؟
به یاد داشته باشید که باید از خوراندن غذا به کودک در 4 تا 6 ساعت اول خودداری کنید. بعد از آن اگر استفراغ کودک کمتر شده بود یا تحملش را برای مصرف غذا نشان داد، می‌توانید هر 2 ساعت یک‌بار اندکی غذای جامد مثل برنج کته را با یک قاشق خورش بدون آب به او بدهید یا اگر کودک در سنی است که می‌تواند نان بخورد، نان‌های تست‌شده یا سوخاری و خشک به او بدهید تا از شدت و یا آغاز مجدد استفراغ نیز جلوگیری شود. در موقع استفراغ غذاهایی مانند سوپ و آش کاربرد زیادی ندارند. اگر کودک در سنی است که می‌تواند گوشت بخورد، بهتر است تکه‌ای مرغ کوچک را خوب کباب کنید تا کاملا بپزد؛ سپس آن را به کودک بدهید تا بخورد. سعی کنید در غذای کودک حتما از ترکیباتی مانند برنج و حبوبات کاملا پخته استفاده کنید. بهتر است قدری سبزیجات پخته هم در غذای او بریزید. مصرف ماست به‌خصوص ماست‌های پروبیوتیک را نیز در طول روز فراموش نکنید.
در این‌گونه شرایط توصیه شما برای والدین چیست؟
در این مواقع والدین باید تلاش کنند که معده کودک را با غذاهای حجیم پر نکنند و التهابی را که در معده وجود دارد و باعث استفراغ او میشود، کاهش دهند. در ضمن مصرف خودسرانه دارو مجاز نیست؛ ولی توصیه اکید در مورد مصرف ORS وجود دارد، به‌طوری که یک در میان همه مایعاتی که به کودک می‌دهند، ORS را نیز به او بخورانند. مثلا اگر ساعت 12 به کودک دو قاشق آب دادند، ساعت 12:15 دو قاشق ORS، 12:30 دو قاشق آب‌میوه طبیعی و 12:45 دوباره دو قاشق ORS به او بدهند تا املاح از‌دست‌رفته بدن کودک جبران شود. معمولا استفراغ با این روش بند می‌آید، مگر این که در 4،5 ساعت اول، استفراغ کودک آن‌قدر شدید بوده باشد که املاح بدنش به خصوص پتاسیم و کلر زیادی را از دست داده باشد. در این شرایط شاید سرم‌درمانی لازم باشد؛ ولی اگر والدین بتوانند استفراغ کودک را کنترل کنند، معمولا نیازی به سرم‌درمانی وریدی نخواهد بود و اسهال نیز می‌تواند با تدابیر خانگی و با گذشت زمان بهبود یابد. در هنگام اسهال باید غذای کودک را در حجم اندک و به دفعات بیشتر به او بدهند.
آیا مصرف میوه‌ها و سبزیجات در این دوران برای کودک مجاز است؟
مصرف میوه‌هایی که خاصیت قابض بودن دارند، مثل سیب با پوست و موز مفید است. همچنین می‌توانند در غذاهای کودک از هویج پخته بیشتر از قبل استفاده کنند؛ چون هویج پخته هم برای یبوست‌زدایی مفید است و هم برای درمان اسهال و خاصیت دوگانه دارد. در مقابل مصرف بعضی از میوه‌ها مثل هندوانه و میوه‌هایی که فیبر بالایی دارند، در هنگام اسهال توصیه نمی‌شود. در ضمن حتما هم از دادن آب‌میوه‌های صنعتی و نوشابه‌ها به کودک خودداری کنید؛ چون هر دوی آنها غلظت بسیار بالایی دارند و سرشار از شکر و شیرین‌کننده‌ها هستند که موجب بالا رفتن غلظت محتوای داخل روده‌های کودک می‌شوند. این غلظت بالا خودش آب می‌طلبد و آب را از سلول‌های جدار روده کودک بیرون می‌آورد؛ در نتیجه مدفوع حجم و شلی بیشتری پیدا خواهد کرد. به عبارت دیگر خود موجب اسهال ترشحی می‌گردد. این مساله موجب دفع آب و الکترولیت بیشتری از بدن کودک میشود و اسهال او را وخیم‌تر می‌کند. پس این تصور قدیمی که مصرف نوشابه بدون‌گاز یا آب‌میوه صنعتی به درمان اسهال کودک کمک می‌کند، کاملا اشتباه است.
