زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمد رادفر؛ دکترای داروسازی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی، دکتر ودیعه بیگی خوزانی؛ دکترای داروسازی

تغذیه نوزادان و کودکان یکی از مهمترین عوامل تأثیر گذار در رشد جسمی و روحی بوده و همواره به علت اهمیت بالای این موضوع توجه به تغذیه با شیر مادر حتی در کنار غذای کمکی از الویت های تغذیه‌ای می‌باشد.

شیر مادر بهترین تغذیه برای نوزادان است زیرا همه مواد مورد نیاز شیر خوار را به مقدار مناسب و همراه با مواد ایمنی بخش دارا می‌باشد.

دوران شیردهی علاوه بر فواید و مزیت‌هایی که برای نوزادان و کودکان دارد فواید زیادی هم برای مادران به همراه دارد.

مزایای تغذیه با شیر مادر برای شیرخوار عبارتند از رشد مطلوب و حفظ سلامت کودک، دسترس آسان کودک به آن، کاهش مرگ ناگهانی کودکان، افزایش ضریب هوشی کودکان، تغییر ترکیب شیر مادر براساس سن کودک، هضم آسان‌تر و دریافت شیر بیشتر طی وعده‌های متعدد در روز، جلوگیری از بیماری‌های پنومونی (ذات الریه)، مسمومیت غذایی، برونشیت، عفونت‌های میکروبی، آنفلوآنزا، عفونت گوش، آسم و آلرژی و اسهال و بیماری‌های انگلی در شیرخوار. شیردهی فوایدی زیادی برای خود مادران دارد از جمله کاهش سرطان پستان و تخمدان و دهانه رحم، کنترل قند خون مادر، ایجاد رابطه عاطفی مستحکم و دوطرفه بین مادر و فرزند، شادابی روانی و امنیت خاطر مادر، تأخیر در حاملگی مجدد (در صورت تغذیه انحصاری با شیر مادر)، مقرون به صرفه بودن از لحاظ اقتصادی.

شیرخشک نوعی جایگزین و غذای مکمل به شمار می‌رود که زمانی که مادران به هر دلیل نتوانند نوزاد خود را با شیر مادر تغذیه کند به آن روی می‌آورند.

ترکیب شیرخشک ها در سال‌های اخیر به ترکیب شیر مادر بسیار نزدیک شده است اما همچنان شیر مادر تفاوت چشمگیری با شیرخشک دارد و اولویت اول تغذیه شیرخواران می‌باشد.

فرمولاسیون مواد تشکیل دهنده و ترکیبها در طول زمان تغییر می‌کند و کمی متفاوت می‌شود. طیف وسیعی از انواع شیرخشک در بازار وجود دارد.

شیرخشک ها بر اساس پروتئین پایه‌ای تشکیل دهنده، به انواع شیرخشک‌های تولید شده بر پایه پروتئین گاوی، پروتئین سویا، اسید آمینه، پروتئین هیدرولیز شده دسته بندی می‌شوند.

انواع شیرخشک ها

-شیرخشک های کامل برای نوزادان سالم با وزن نرمال: این شیرخشک ها را می‌توان از بدو تولد برای نوزادان با وزن تولد نرمال و بدون مشکلات اولیه مورد مصرف قرار داد که رشد خوب و کامل را برای نوزاد فراهم می‌کنند و حاوی کلیه مواد لازم برای رشد هستند.

این شیرخشک ها معمولاً در اکثر موارد از شیر گاو بدون چربی به اضافه پروتئین آب پنیر تشکیل شده‌اند.

منشأ کربوهیدرات آن‌ها لاکتوز و منشأ چربی، روغن‌های گیاهی است. این دسته از شیرخشک ها در نوزادانی که دچار اختلالات الکترولیتی هستند و نوزادان نارسی که در بدو تولد وزن کمتر از 1500 گرم دارند نباید مورد استفاده قرار گیرد.

در برخی موارد که در تهیه شیرخشک از آب پنیر بدون مواد معدنی (Demineralized whey) استفاده شده باشد به دلیل کیفیت غذایی مطلوب و بار کلیوی کم که ایجاد می‌کنند در نوزادان نارس با وزن کم نیز می‌توان از آنها استفاده کرد.

- شیرخشک های مناسب جهت نوزادان نارس و کم وزن: این دسته از شیرخشک ها برای نوزادانی که در بدو تولد کمتر از 2500 گرم وزن دارند و نوزادان نارس یعنی نوزادانی که قبل از 38 هفتگی متولد می‌شوند مناسب است.

با این که در نوزادان نارس دستگاه گوارش سالم است، اما از نظر عملکردی مربوط به حرکات دستگاه گوارش و عملیات هضم و جذب و دفع کارایی لازم را ندارد. بنابراین تخلیه معده در این نوزادان کندتر صورت می‌گیرد.

نوزادان نارس و کم وزن، حساسیت بیشتری به کم خونی‌ها از جمله کمبود آهن دارند و نیاز به آهن بیشتر در این دسته شیرخشک ها در نظر گرفته شده است.

همچنین فعالیت آنزیم لاکتاز (آنزیم تجزیه کننده لاکتوز شیر) نیز در دستگاه گوارش این نوزادان نسبت به نوزادان کامل کمتر است و لاکتوز این دسته را کمتر از مقدار عادی در نظر می‌گیرند.

علاوه براین نوزادان نارس آنزیم لیپاز (آنزیم تجزیه کننده چربی) و نمک‌های صفراوی کمتری هم دارند و به راحتی قادر به هضم چربی شیرخشک ها نیستند و نوع چربی شیر باید از دسته چربی‌های زود هضم (MCT) باشد.

روغن‌های MCT برای هضم نیاز به نمک‌های صفراوی و طی شدن مراحل هضم و جذب چربی‌های معمولی ندارند.

به همین دلیل در ناراحتی‌های گوارشی به خصوص کبدی-صفراوی مصرف می‌شوند.

در مورد چربی‌های زود هضم و با زنجیره اسیدهای چرب متوسط (MCT) نگرانی که وجود دارد ایجاد اسهال‌های چرب می‌باشد که با در نظر گرفتن درصد مناسبی از این چربی‌ها در ساختار شیرخشک ها این نگرانی برطرف می‌شود.

شیرخشک هایی که شامل 40 درصد روغن MCT باشند از بروز اسهال چرب جلوگیری می‌کنند و به علاوه سبب افزایش وزن و جذب بهتر کلیسم در نوزادان با وزن کم نیز می‌شوند.

- شیرخشک های بدون لاکتوز: قند موجود در شیر لاکتوز نام دارد و توسط آنزیمی به نام لاکتاز در دستگاه گوارش تجزیه و جذب می‌شود.

عدم تحمل لاکتوز که به نوعی همان عدم وجود آنزیم لاکتاز است می‌تواند باعث اختلالات زیادی در بدن شود که شامل تولید گاز، نفخ و در برخی موارد می‌تواند موجب اسهال شود.

به علت عدم تحمل لاکتوز، پس از مصرف شیر و یا هر نوع فرآورده شیری این علائم می‌تواند پیش بیایند. در نوزادان نیز مشکلاتی مانند دلپیچه و دل درد و حالت بی قراری به دلیل سوءهاضمه ایجاد می‌شود.

برای این نوزادان باید از شیرخشک های بدون لاکتوز استفاده شود. این شیرخشک ها فاقد لاکتوز و حاوی پروتئین هیدرولیز شده مانند پروتئین کازئین است و در تغذیه نوزادانی به کار می‌رود که به دلیل عدم تحمل لاکتوز، دچار اسهال‌های شدید می‌شوند و یا در نوزادانی که دچار اختلال دستگاه گوارش، سوء جذب پروتئین، چربی، کربوهیدرات، آلرژی‌های شدید غذایی، فیبروزکیستیک، سوء تغذیه شدید مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کازئین هیدرولیز شده پروتئینی است که مخلوطی از اسیدهای آمینه است و وزن مولکولی اجزای تشکیل دهنده آن بسیار کم است و آلرژی زایی حداقل دارد.

در این شیرخشک ها معمولاً از روغن‌هایی با زنجیره‌های اسید چرب کوتاه و زود هضم (MCT) استفاده می‌شود.

- شیرخشک‌های بر پایه سویا: حسایست به پروتئین‌های شیر گاو و یا حتی در برخی موارد حساسیت به لاکتوز باعث شده است که دسته‌ای از شیرخشک ها را براساس پروتئین‌های سویا تولید کنند.

استفاده از شیرخشک سویا برای کودکان زیر شش ماه توصیه نمی‌شود چراکه این کار خطر ایجاد حساسیت نسبت به سویا را افزایش می‌دهد.

همچنین در کودکان بزرگتر به دلیل این‌که شیرخشک سویا به‌جای قند شیر لاکتوز، دارای قند گلوکوز است، خطر آسیب رساندن به دندان‌های کودک نیز در اثر مصرف آن افزایش پیدا می‌کند.

در مجموع استفاده از این شیرها معمولاً به‌صورت موقت است و مصرف دائم آنها، به‌خاطر عوارض احتمالی توصیه نمی‌شود.

البته باید توجه داشت که درصد قابل توجهی از نوزادانی که به پروتئین شیر گاو حساسیت دارند، با شیرهای پایه سویا هم دچار مشکل می‌شوند.

- شیرخشک‌های هایپوآلرژنیک: پروتئین‌های شیر گاو ممکن است در برخی از نوزادان مشكلات گوارشی شدید بویژه خون در مدفوع، استفراغ، اسهال شدید و یا حساسیت‌ها و دانه‌های قرمز رنگ روی پوست ایجاد کنند که نشانه‌هایی از حساسیت به شیر می‌باشد. در این شیرها پروتئین‌های موجود در شیر گاو را هیدرولیز نموده و کار هضم برای شیرخوار راحت شده است. این شیرها برای شیرخوارانی با دستگاه گوارش خیلی حساس مناسبند.

- شیرخشک‌های ضد ریفلاکس نوزادان: برگشت محتویات اسیدی معده در نوزادان و شیرخواران (ریفلاکس معده) شایع‌ترین اختلال گوارشی در کودکان زیر دوسال می‌باشد.

شروع علایم معمولا از بیست روزگی و اوج شدت آن در تا حدود 90 روزگی بوده و در صورت استفاده درست از شیرخشک ها و کنترل علائم خودبخود از بین می‌رود.

شیرخواران مبتلا به ریفلاکس معده هم مانند سایر نوزادان باید از املاح و ویتامین‌های لازم برای بهبود رشد تا پایان دو سالگی استفاده نمایند که در برخی از محصولات شیرخشک غنی شده به این موضوع توجه شده است.

برای تغذیه این شیرخواران از شیرخشک های ضد ریفلاکس استفاده می‌شود.

- شیرخشک های ویژه جهت استفاده در نوزادان و کودکان دچار بیماری‌ها و اختلالات خاص

این شیرخشک در نوزادان مبتلا به اختلالاتی همچون نارسایی قلبی، فشار خون بالا، نفریت حاد (ناراحتی کلیه) مورد استفاده قرار می‌گیرند.

به این ترتیب در حجم کم‌تر، کالری بالاتری را برای نوزاد فراهم می‌کند و همین طور سدیم آن کم‌تر از سدیم شیر مادر است.

نوزادان مبتلا به نارسایی قلبی و فشار خون بالا و مبتلا به نفریت حاد به کالری بالایی نیاز دارند چون قبل از این که حجم معینی از شیر را مصرف کنند و به طور کافی تغذیه شوند خسته می‌شوند.

به علاوه در این نوزادان برای کنترل فشار خون بالا و جلوگیری از ایجاد بار زیاد کلیه، باید میزان سدیم موجود در شیر آنها کم‌تر از میزان معمول باشد.

این نوع شیرخشک ها فقط برای مدت کوتاه قابل استفاده است زیرا بعد از مدتی اختلال در میزان آب و الکترولیت در نوزادان ایجاد می‌شود.

نوع دیگری از شیرخشک برای نوزادان مبتلا به بیماری شربت افرا مورد استفاده قرار می‌گیرد (بیماری MSUD). این بیماری در واقع یک اختلال ارثی-مغزی پیش رونده مربوط به متابولیسم چند اسید آمینه است.

نوزاد مبتلا به MSUD فاقد آنزیم تجزیه‌کننده اسیدهای آمینه شاخه‌دار است. در این نوع شیرخشک ها این اسیدآمینه‌ها تعدیل یا حذف شده‌اند.

در برخی دیگر از نوزادان مبتلا به بیماری فنیل کتونوری توانایی هضم اسید آمینه فنیل آلانین وجود ندارد که می‌تواند باعث ایجاد تخریب مغزی و اختلالات ذهنی شود.

برای این نوزادان شیرخشک های دارای مقدار کمی فنیل آلانین و یا بدون فنیل آلانین ساخته شده است.

در سایر اختلالات مربوط به شیرخواران هم به تناسب بیماری که وجود دارد شیرخشک های مناسبی تولید شده است که بتواند مواد مورد نیاز رشد نوزاد را فراهم کرده و تغذیه مشابه با تغذیه مادر را از نظر تأمین انرژی، پروتیئن، کربوهیدرات، چربی، املاح و ویتامین‌ها را تأمین کند.