دکتر ناصر کلانتری : متخصص کودکان – استاد دانشگاه
تحریریه زندگی آنلاین : بعد از پایان 6 ماهگی، نیاز تغذیه‌ای كودك تنها با خوردن شیرمادر تامین نمی‌شود و لازم است تا علاوه بر شیرمادر به كودك غذای كمكی نیز داده شود، البته همچنان شیر مادر تامین‌كننده بخش اعظمی از نیازهای شیرخوار است و حداقل 8 نوبت در شبانه روز باید شیرخوار با شیرمادر تغذیه شود. در حقیقت از 7 تا 12 ماهگی هنوز غذای اصلی شیرخوار شیرمادر است و غذاهای كمكی همراه با شیرمادر برای آماده‌سازی و تكامل روانی، اجتماعی کودک نقش بسزایی دارد. آشنایی مادران با نحوه تغذیه شیرخوار در این سنین لازمه به كارگیری یك الگوی غذایی صحیح در این شیرخواران است. اطلاعات این مقاله برای آموزش مادران دارای شیرخوار كمتر از 12 ماه توصیه می‌شود.
بیشتربخوانید:
روش های کاربردی در تغذیه تکمیلی شیرخوار
الگوی رشد و تكامل مطلوب
مشخصه اصلي رشد در اين دوره از زندگي، رشد بيشتر دور سينه در 7 تا 9 ماهگي و رشد بيشتر اندام‌ها در 9 تا 12 ماهگي است. اين در حالي است كه در شش ماهه اول عمر، رشد سر بيشتر است. درصورتي كه وزن شيرخوار در پايان 6 ماهگي در محدوده طبيعي قرار داشته باشد و شيرخوار با مشكل كندي رشد روبرو نباشد، شیرخوار بین 7 تا 9 ماهگی به طور متوسط ماهانه 330 گرم و از 9 تا 12 ماهگي ماهانه 250 گرم افزایش وزن خواهد داشت. همچنين قد نوزاد طبيعي كه در هنگام تولد حدود 50 سانتي‌متر است، در پايان 12 ماهگي بايد به حدود 75 سانتي‌متر رسيده باشد.
اندازه دور سر نيز كه هنگام تولد حدود 35 سانتي‌متر است در پايان 12 ماهگي بايد به حدود 47 سانتي‌متر برسد. پايش و اندازه‌گيري منظم وزن ، قد و دور سر در شيرخواران 7 تا 12 ماهه برای اطمينان از وضعيت مطلوب رشد و الگوي غذايي آنها لازم است. الگو و ترتیب تکامل حرکتی در کلیه کودکان سالم یکسان بوده، ولی سرعت این تکامل در کودکان مختلف، متفاوت است. به عنوان مثال برخی از کودکان زودتر از کودکان دیگر نشستن را یاد می‌گیرند، ولی آنچه مسلم است همه کودکان قبل از راه رفتن، عمل نشستن را می‌آموزند. تکامل حرکتی از اولین روزهای تولد و همزمان با رشد و تقویت ماهیچه‌های بزرگ در اندام‌های شیرخوار از سر و گردن شروع شده و به تدریج به پاها می‌رود. کودکان ابتدا کنترل سر و به تدریج دراز شدن به طرف اشیاء و افراد و غلتیدن را در 6 ماه اول زندگی و نشستن به تنهایی و چهاردست و پا رفتن را در شش ماه دوم عمر یاد می‌گیرند. اکثر کودکان در اواخر سال اول زندگی به تدریج یاد می‌گیرند به کمک دیگران یا به تنهایی چند قدم راه بروند، اما عمده تکامل آنها در راه رفتن در سال دوم زندگی رخ می‌دهد. در شش ماه دوم عمر همچنین با رشد و تکامل ماهیچه‌های ظریف در اندام‌ها، کودک قادر می‌گردد تا بسیاری از اعمال ظریف نظیر نگهداشتن اشیا و جابه‌جایی اشیا کوچک را انجام دهد. تکلم و حرف زدن کودکان معمولا در سال دوم زندگی تکامل می‌یابد، اما اهمیت شش ماهه دوم عمر از این نظر است که کودک سعی دارد تا با شنیدن صحبت‌های اطرافیان، حرف زدن را فراگیرد. در نتیجه لازم است اطرافیان کودک با او صحبت کنند، به حرف‌های نامفهوم او توجه کنند و واکنش نشان دهند. یکی از علایق کودکان در این سنین غلتاندن، پرت کردن و تکان دادن اشیاء است. این عمل به آنها کمک می‌کند تا با شکل، جنس و اندازه اشیا آشنا شوند.
تغذيه كمكی
اهميت تغذيه 6 تا 12 ماهگي
فعاليت كودك بيشتر شده و در نتيجه نياز او به انرژي نيز بيشتر مي‌شود.
هنوز غذاي اصلي او شير مادر است و دادن غذا نبايد موجب كم كردن تعداد دفعات شيردهي شود.
حجم معده كودك كوچك است و نبايد آن را با غذاهاي رقيق وحجيم پُرکرد.
زمان شكل‌گيري عادت‌هاي غذايي كودك است، ايجاد عادت‌هاي غذايي خوب مثل مصرف غذاهاي كم‌نمك و تنوع غذايي به حفظ سلامت او در سال‌هاي بعدي عمر كمك مي‌كند.
بیشتربخوانید:
توصیه های مهم تغذیه برای شیرخواران
تكامل تغذيه‌اي شيرخواران
نوزادي كه هنگام تولد فقط قدرت مكيدن دارد،
حدود 6 ماهگي مي‌تواند مواد غذايي را كه كمي از شير مادر غليظ‌تر است با قاشق بخورد.
حدود 7 تا 8 ماهگي قادر است از فنجان نيز استفاده كند و غذاهاي داراي تكه‌هاي نرم را بخورد.
حدود 9 ماهگي علاقه‌مند است قاشق را با دست بگيرد، اگرچه قاشق را پُر مي‌كند، ولي وقتي به دهان مي‌رساند تقريبا خالي شده است.
حدود 10 ماهگي مي‌تواند غذاها را گاز بگيرد و توانايي او براي جويدن كامل بيشتر شده است.
در 11 ماهگي مي‌تواند با انگشتانش مواد غذايي را بردارد و به دهان بگذارد.
بعد از 12 ماهگي دوست دارد احساس استقلال بيشتري داشته باشد، به همين دليل توصيه مي‌شود هنگام غذا يك قاشق به دست كودك داده و با قاشق ديگري به كودك غذا داده شود.
بين 12 تا 15 ماهگي براي گرفتن فنجان و قاشق از دست بزرگ‌ترها تلاش زيادي مي‌كند و بالاخره تا پايان 2 سالگي در اين امر مهارت كامل پيدا مي‌كند.
نحوه شروع و ادامه غذاهای کمکی
غذاهای کمکی بايد از پایان 6 ماهگی (180روزگی) شروع شود و همزمان با شروع غذاهای کمکی تغذیه با شیرمادر همچنان مکرر و برحسب میل و تقاضای شیرخوار ادامه داشته باشد. در صورتی که شیرخوار 8 نوبت در روز با شیرمادر تغذیه شود، دفعات مطلوب مصرف غذای کمکی روزانه 3 تا 5 بار است. گرچه تمایل و اشتهای کودک تعیین‌کننده مقدار و دفعات مطلوب غذادهی به کودک است، ولی اطلاع مادر از محدوده مطلوب این مقادیر می‌تواند برای اطمینان از کفایت تغذیه روزانه شیرخوار موثر باشد. همچنین در صورتی که شیرخوار در یک وعده غذای کمتری بخورد، مادر باید نیم تا 1 ساعت بعد مجددا شیرخوار را با همان غذا و یا غذای دیگری تغذیه کند. بهترین معیار نشان دهنده کافی بودن تغذیه شیرخوار، روند رشد و تکامل اوست.
بیشتربخوانید:
تغذیه سالم کودک سالم
آغاز ماه هفتم، بهترين زمان برای شروع غذای كمكی است، زيرا:
با توجه به آنكه وزن شيرخوار بيش از 2 برابر وزن تولدش شده است، شيرمادر به تنهایي قادر به رفع نيازهاي شيرخوار نيست.
ذخاير آهن بدن شيرخواركه عمدتا طی سه ماهه سوم بارداری به نوزاد انتقال داده شده است، در حوالي 6 ماهگي به حداقل می‌رسد.
دستگاه گوارش شيرخوار تكامل يافته و آماده پذيرش غذاهاي نيمه جامد است.
تكامل تغذيه‌اي بخشي از تكامل عمومي بدن است.
اگر غذاي كمكي زودتر از موقع شروع شود وقايع نامطلوبي مي‌تواند سلامت شيرخوار را به خطر بيندازد از جمله:
احتمال ابتلای شيرخوار به اسهال زياد مي‌شود، زيرا دستگاه گوارش شيرخوار هنوز تكامل نيافته است.
از آنجایي كه حجم معده شيرخوار كم است، غذاي كمكي ممكن است جايگزين يك وعده شير مادر شود، لذا شيرخوار ميل كمتري به مكيدن پستان داشته و به دنبال آن حجم شيرمادر كاهش يافته و علاوه بر آن، شيرخوار در معرض ابتلا به سوءتغذيه و رشد ناكافي نیز قرار می‌گيرد.
اگر غذاي كمكي ديرتر شروع شود به دليل آنكه شيرمادر قادر به تامين نيازهاي تغذيه‌اي كودك در اين سن نيست، امكان كُندي يا توقف رشد وجود دارد.
اصول تغذيه كمكی
تا حد امکان از اقلام غذایی برای تهیه غذای کمکی استفاده شود كه بعدها نیز در سفره خانوار وجود داشته باشد. همچنين توصيه مي‌شود اصول زير در تغذيه تكميلي رعايت شود:
بلافاصله بعد از تغذيه شيرخوار با شيرمادر، غذاي كمكي به او داده شود و هرگز قبل و يا در فواصل تغذيه با شيرمادر از غذاي كمكي استفاده نشود. غذاهاي كمكي نبايد جايگزين شيرمادر شوند و همچنان شيرخوار بايد به تناوب از شيرمادر استفاده نمايد.
از يك نوع ماده غذايي ساده شروع شود و كم‌كم به مخلوطي از چندين ماده غذايي افزايش يابد.
از مقدار کم (مثلا يك قاشق) شروع و به تدريج بر مقدار آن اضافه شود.
مواد غذايي چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار بايد به تدريج به برنامه غذايي شيرخوار اضافه شود.
بين اضافه كردن مواد غذايي مختلف 2 تا 3 روز فاصله باشد تا شيرخوار ابتدا به يك غذا عادت كند و بعد غذاي جديد به او داده شود. اين كار همچنين باعث مي شود تا اگر ناسازگاري به يك ماده غذايي وجود داشته باشد، به درستی شناخته شود.
در شروع، غذاها بايد نسبتا رقيق و غلظت آنها كمي بيشتر از شيرمادر باشد و به تدريج به غلظت آنها اضافه شود. اين كار به يادگرفتن عمل جويدن كمك مي نمايد.
تنوع در غذاي كمكي رعايت شود.
غذاي كمكي با قاشق به شيرخوار داده شود.
موقعي كه غذاي جديدي شروع مي‌شود مي‌توان غذاي قبلي را نيز ادامه داد.
در صورتي كه شيرخوار به خوردن غذايي بي‌ميلي نشان داد، نبايد پافشاري كرد، بلكه باید براي 2 تا 3 روز آن غذا را حذف و سپس دوباره شروع کرد.
شيرخوار را به هيچ‌وجه نبايد مجبور به خوردن يك مقدار خاص از غذا نمود. اگر حجم غذای مصرفی کودک ناکافی بود، بهتر است نیم تا 1 ساعت بعد مجددا همان غذا به کودک داده شود.
افزودن نمک به غذاهای کمکی مجاز نیست و استفاده از ادویه‌ها نیز در تهیه آنها ممنوع است. در غذاهای کمکی که بعد از ماه نهم به کودک داده می‌شود می‌توان به تدریج آب لیمو یا نارنج تازه را اضافه نمود.
با شروع غذای کمکی، دادن آب سالم به دفعات و حجم مورد علاقه شیرخوار لازم است.
خصوصیات کلی غذای کمکی مناسب عبارت است از:
مقوی و مغذی باشد یعنی انرژی، پروتئین، املاح و ویتامین‌های لازم را برای شیرخوار تامین کند.
قیمت آن ارزان و متناسب با عادات غذایی خانواده باشد.
کاملا پخته و نرم تهیه شود تا شیرخوار آن را به راحتی هضم نماید.
مواد اولیه آن در دسترس خانواده باشد، بنابراين در انتخاب مواد غذايي بايد فصل و محصولات بومي مناسب در منطقه را در نظر داشت.
عوامل خطر در اين دوران
شيردهي ناكافي
شروع غذاي كمكي زودتر از پايان شش ماهگي
شروع غذاي كمكي ديرتر از پايان شش ماهگي
تغذيه كودك با غذاهاي رقيق و يا شكم‌پر‌كن
روش‌هاي نادرست غذا دادن به كودك
رعايت نكردن اصول بهداشت در تهیه، نگهداری و خوراندن غذاي كودك
