زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

برگرفته از فصلنامه‌های شیرمادر از انتشارات انجمن علمی ترویج تغذیه با شیرمادر ایران

تحریریه زندگی آنلاین : تغذیه و بیماری‌های دهان و دندان ارتباط مستقیم و دوجانبه‌ای دارند، به طوری که مشکلات تغذیه‌ای می‌توانند سبب بیماری‌های دهان و دندان شوند و بیماری‌های دهان و دندان نیز  مشکلات تغذیه‌ای ایجاد کنند. رژیم غذایی در تکامل دندان، سلامتی لثه و بافت دهانی و همچنین پیشگیری و درمان بیماری‌های دهان و دندان نقش اساسی دارد. تکامل اولیه دندان در ماه دوم تا سوم جنینی و رسوب مواد معدنی در آن در حدود ماه چهارم جنینی آغاز می‌شود، بنابراین رژیم غذایی مادر باید بتواند مواد مغذی لازم در این رابطه را تأمین نماید. در سنین بعدی نیز رژیم غذایی باید بتواند کلسیم و سایر املاح ضروری را فراهم کند. علاوه بر کمبود کلسیم، کمبود ویتامین‌های گروه B از جمله ریبوفلاوین، فولات و همچنین ویتامین C و آهن باعث بروز علائمی در دهان و دندان می‌شوند. فلوراید از املاح بسیار ضروری برای سلامتی دندان می‌باشد. در مناطقی که میزان فلوراید آب ناکافی باشد، لازم است از انواع دارویی فلوراید استفاده کرد. با ایجاد عادات صحیح غذایی و رعایت بهداشت دهان و دندان می‌توان تا حد زیادی سلامتی طولانی‌مدت دندان‌ها و لثه را تا سال‌های بعدی عمر تضمین نمود.

 بیشتربخوانید:

دانستنی های مهم در مورد سلامت دندان کودک

پوسیدگی دندان

مواد قندی موجود در مواد غذایی، عامل اصلی شروع پوسیدگی دندان می‌باشند. باکتری‌هایی که به طور معمول در دهان وجود دارند، باعث سوخت و ساز این مواد شده و مقادیری ماده‌ اسیدی تولید می‌کنند. زمانی که میزان اسید موجود در دهان به حد بالایی برسد، یون‌های کلسیم و فسفر موجود در مینای دندان از دست می‌روند و پوسیدگی دندان شروع می‌شود.

عوامل مؤثر در ایجاد پوسیدگی دندان

1- بزاق دهان

2- میکروب‌های موجود در دهان (پلاک)

3- تعداد دفعات مصرف مواد قندی یا طول مدت باقی ماندن مواد قندی در دهان

4- نوع ماده‌ قندی مصرف شده

5- میزان مقاومت دندان

 بزاق قلیایی می‌تواند  اثر محافظتی داشته باشد، در حالی که بزاق اسیدی، باعث افزایش احتمال پوسیدگی دندان می‌شود.

 بیشتر بخوانید:

مشکلات رویش دندان شیری

 بزاق

بزاق دهان به عنوان یک ماده خنثی‌کننده طبیعی عمل می‌کند تا اسید تولید شده در دهان را خنثی نماید. بزاق همچنین تأمین‌کننده کلسیم و فسفات می‌باشد که باعث رسوب املاح در مینای دندان می‌شود.

روند خنثی شدن اسید توسط بزاق، در حدود 20 تا 40 دقیقه طول می‌کشد، ولی اگر در طی این مدت، ماده‌ قندی دیگری مصرف شود، این روند دچار وقفه خواهد شد. شب‌ها تولید بزاق به کم‌ترین حد خود می‌رسد و به همین دلیل است که هنگام شب، دندان‌ها آسیب‌پذیرتر از سایر زمان‌ها می‌باشند.

 پلاک میکروبی

به لایه‌ باکتری موجود در سطح دندان‌ها گفته می‌شود. این باکتری‌ها باعث تولید اسید شده و مانع اثر خنثی‌کننده اسید بزاق می‌گردد.

 میکروب‌ها

یکی از اجزاء اساسی روند پوسیدگی دندان، وجود میکروب‌ها در دهان می‌باشد. میکروب‌ها با سوخت و ساز مواد قندی و نشاسته‌ای موجود در رژیم غذایی باعث تولید میزان کافی اسید برای شروع پوسیدگی دندان می‌شوند.

 تکرر مصرف مواد قندی

هر چند میزان مصرف مواد قندی، عامل مهمی در ایجاد پوسیدگی دندان می‌باشد، ولی تعداد دفعات مصرف این مواد از اهمیت بیشتری برخوردار است. مصرف مکرر مواد قندی باعث افزایش تولید اسید توسط باکتری‌ها شده و مانع خنثی شدن اسید توسط بزاق می‌گردد.

مصرف مکرر مواد قندی + باکتری‌های دهان (پلاک)  تولید مکرر اسید    برداشت طولانی مدت مواد معدنی از دندان = خطر پوسیدگی دندان

 بیشتر بخوانید:

مواردی که در هنگام آسیب به دندان کودک باید بدانید

 نوع ماده‌ قندی مصرف شده

گرچه همه‌ انواع مواد قندی می‌توانند اسید تولید نمایند، ولی برخی از آن‌ها اثر تخریب‌کننده بیشتری بر مینای دندان دارند که به دو دسته زیر تقسیم می‌شوند:

الف- مواد قندی درونی: به آن دسته مواد قندی گفته می‌شود که به طور طبیعی در ساختمان سلولی مواد غذایی مانند میوه‌ها و سبزی‌ها وجود دارند و از قدرت تخریبی کمی برخوردارند.

ب-مواد قندی بیرونی: آن دسته مواد قندی هستند که به طور آزاد در مواد غذایی وجود دارند یا به مواد غذایی مصرفی افزوده می‌شوند مانند قند، شکر، عسل و قند موجود در آبمیوه یا پوره میوه (چون ساختمان سلولی میوه تخریب شده است، دیگر جزء قندهای درونی طبقه‌بندی نمی‌شود). قندهای بیرونی در شیر و فرآورده‌های آن نیز وجود دارند، ولی قدرت تخریب‌ کمتری بر مینای دندان دارند مگر این‌که مواد قندی به شیر اضافه شده باشد. قندهای بیرونی بر همین اساس به قند شیر و قند غیرشیر تقسیم می‌شوند. مواد قندی بیرونی غیر از شیر  اثر تخریبی زیادی بر مینای دندان دارند.

انواع مواد قندی موجود در مواد غذایی

تمامی انواع مواد قندی زیر می‌توانند در پوسیدگی دندان نقش داشته باشند:

آبمیوه‌های غلیظ شده (کنسانتره) مالت

شربت ذرت          مالتودکسترین

دکستروز مالتوز

آب‌میوه    ملاس

قند میوه   سوکروز

فروکتوز  شربت

گلوکز     قند نیشکر

عسل

پیشگیری از پوسیدگی دندان

پیشگیری از پوسیدگی دندان‌ها شامل موارد زیر است:

1- حذف پلاک دندان

2- رژیم غذایی مناسب

3- افزایش مقاومت دندان‌ها

یکی از راه‌های حذف پلاک دندان به صورت مکانیکی است. حذف مکانیکی پلاک، با استفاده از ابزارهای بهداشتی مناسب مانند مسواک، خمیردندان، نخ دندان و خلال دندان انجام می‌گیرد.

 مسواک‌ها

سر هر مسواک تشکیل شده از دسته‌های الیاف مویی که مقدار و تعداد آن در اطفال، کمتر از بزرگسالان می‌باشد. مسواک‌های اطفال برای تمیزکردن 2 تا 3 دندان و به طول 2 سانتی‌متر ساخته شده‌اند. مدت مسواک زدن بین 3 تا 5 دقیقه می‌باشد که پس از انجام آن باید مسواک با آب سرد، نه گرم، شسته شده و در جای مسواکی، جدا از مسواک‌های دیگر و در مسیر جریان هوا قرار گیرد تا به سرعت خشک شود. مسواک‌هایی که خوب شسته نشوند و با روش غلط و محکم از آن‌ها استفاده شود، زودتر تغییر رنگ و تغییر شکل می‌دهند. دسته‌های الیاف مسواک‌ها در عرض 3 -4 ردیف و در طول 10-12 ردیف می‌باشد و زمان تعویض آن‌ها بسته به نحوه نگهداری و روش مسواک زدن حدودا سه ماه می‌باشد. از فواید مسواک زدن جلوگیری از پوسیدگی دندان، جلوگیری از ایجاد جرم، پیشگیری از بیماری‌های لثه، جلوگیری از بوی بد دهان، حفظ زیبایی دندان‌ها و غذاخوردن با اشتها را می‌توان نام برد.

مسواک‌ها با هر مارک و نشانی، برحسب جنس موهای آن به سه دسته تقسیم می‌شوند که یکی از آن‌ها به توصیه دندانپزشک برای کودک انتخاب می‌گردد :

1) نرم

2) متوسط

3) سخت

چون کودکان از سنین 9 سالگی به بعد مهارت کافی برای طریق مسواک زدن و کشیدن نخ دندان را می‌آموزند، بهتر است در زیر سن 9 سالگی این کار با نظارت و کمک والدین صورت گیرد. زمان انجام مسواک زدن حداقل دو بار در روز قبل از صبحانه و قبل از خواب (بعد از شام) توصیه می‌شود. باید دانست که روش صحیح مسواک زدن بسیار بیشتر از خمیردندان، در پاک کردن پلاک دندان مؤثر می‌باشد. خمیر دندان خوب، خمیردندانی است که به مینای دندان آسیب نرساند، نرم و عادی از مواد ساینده و خراش‌دهنده دندان باشد، از لوله به راحتی خارج شود و تا پایان، شکل و رنگ آن ثابت باقی بماند و هنگام شستن دهان، خمیردندان به سهولت شسته و پاک گردد. برای کودکان زیر 3 سال مسواک زدن بدون استفاده از خمیردندان و برای کودکان بالای 3 سال از خمیردندان مخصوص کودکان (بدون فلوراید) به مقدار خیلی کم (به اندازه نخود) استفاده شود که این کار می‌بایست با کنترل و نظارت والدین انجام گیرد. از سن 9 سالگی به بعد، کودکان خود به تنهایی قادر به مسواک زدن خواهند بود. به یاد داشته باشید استفاده از نخ دندان قبل از مسواک زدن و مصرف محلول‌های دهانشویه بعد از مسواک زدن است. در پاک کردن دندان استفاده از خمیردندان 20 درصد مؤثر است و بیشترین تأثیر80 درصد مربوط به روش صحیح مسواک زدن است.

یکی از راه‌های پیشگیری از پوسیدگی دندان‌ها استفاده از رژیم غذایی مناسب است. چسبیدن مواد قندی به پلاک‌های میکروبی در سطح دندان می‌تواند ایجاد پوسیدگی کند.

 میزان ایجاد پوسیدگی توسط مواد قندی  به عوامل زیر بستگی دارد: 

1- نوع قند مصرفی

2- میزان قند مصرفی در هر وعده

3-  تکرار و دفعات مصرف مواد قندی در روز

4- شکل و حالت مواد قندی مصرف شده

ایجاد پوسیدگی توسط شکر و هر ماده خوراکی که در آن شکر به کار رفته است، زیاد بوده و بهتر است در صورت مصرف مواد قندی، مصرف آن به مقدار کم در هر وعده و در دفعات کم انجام شود. تا حد امکان از مصرف مواد قندی با غلظت و چسبندگی بالا اجتناب شود. مواد قندی با هر وعده غذایی خورده شود، نه در بین وعده‌ها و بهتر است بعد از آن بلافاصله دندان‌ها مسواک زده شوند. طبق تحقیقات انجام گرفته پس از مصرف این گونه مواد، مقدار اسید ایجاد شده ظرف 10 تا 60 دقیقه به حداکثر مقدار خود رسیده و چنانچه دندان‌ها تمیز و مسواک زده نشوند، اسید ایجاد شده می‌تواند به مینای دندان آسیب برساند. چون کودکان ما هر روز چندین ساعت از عمر خود را در مهدهای کودک و مدارس سپری می‌کنند که دور از نظارت و کنترل والدین می‌باشد، توصیه می‌شود علاوه بر تبعیت از برنامه غذایی تعیین شده از طرف مهدهای کودک و استفاده از مواد غذایی چون میوه‌ها، سبزی‌ها، شیرو لبنیات، تا حد امکان از گذاشتن مواد قندی شیرین و چسبناک در ظرف غذای کودکان خود بپرهیزید و در صورت مصرف، خطرات و عوارض آن را به کودکان آموزش داده و آنان را تشویق به مسواک زدن در آن مکان‌ها نمایید.  یکی دیگر از راه‌های پیشگیری از پوسیدگی، افزایش مقاومت دندان‌ها است. فلوراید مهم‌ترین عنصر در سخت شدن مینا و افزایش مقاومت دندان‌ها است. به خاطر استاندارد نبودن میزان فلوراید آب آشامیدنی اکثر شهرهای ایران، مابقی فلوراید باید توسط مواد غذایی مصرفی نظیر چای، ماهی، میگو، عدس و سبزی‌ها جذب بدن شده و یا از فلوراید مکمل تحت نظر پزشک یا دندانپزشک استفاده شود.

آیا تغذیه با شیرمادر ارتباطی با خرابی دندان دارد؟

مدیر انجمن ملی تحقیقات دندان، جمجمه و صورت آمریکا:

National Institute Of Dental and Cranio Facial Research اعلام کرده است که تحقیقات بر مبنای جامعه، ارتباط بین تغذیه طولانی از پستان و ایجاد پوسیدگی دندان را تأیید نمی‌کند.

تحقیقات اریکسون و همکاران نیز نشانگرآن است که تغذیه با شیرمادر حتی اگر بیش از 40 روز باشد، ‌می‌تواند از ایجاد فساد دندان پیشگیری کند، چرا که کلسیم و فسفر به enamel دندان اضافه می‌کند، IgA و IgG موجود در شیرمادر می‌تواند رشد استرپتوکوک از جمله استرپتوکوک موتانس (streptococcus mutans) را که عامل عمده ایجاد پوسیدگی دندان است، کند نماید. از طرفی استرپتوکوک موتانس شدیدا به اثر باکتروسیدال (کشنده باکتریBacterocidal) لاکتوفرین حساس است. از طرف دیگر لاکتوباسیلوس رامنوسوس (Lactobacillus rhamnosus) که در محیط شیر مادر به خوبی رشد می‌کند، اثر مثبت در سلامت دندان کودک دارد. دانشمند دیگر و همکاران او نشان دادند که باکتری‌های ایجادکننده فساد دندان نمی‌توانند لاکتوز موجود در شیرمادر را به خوبی ساکارز که در شیرمصنوعی است مصرف کنند. برخی مقالات مروری نیز به این نتیجه رسیده‌اند که گرچه ممکن است برخی شیرمادرخواران مبتلا به خرابی دندان شوند، ولی خود شیرمادرعامل خرابی نبوده و اطلاعات بیشتری لازم است تا بتوان علت اصلی را دریافت، لذا هیچ دلیلی برای قطع شیردهی وجود ندارد، بلکه باید توصیه نمود که والدین هرچه زودتر و پس از رویش دندان کودک، تداوم مراقبت و بهداشت دهان و دندان او را آغاز نمایند.

شواهد کافی و مدللی نشان داده است که چندین فاکتور می‌توانند خطر ایجاد خرابی دندان را در شیرخوار افزایش دهند.

1- دریافت قند از طریق آب‌میوه‌ها، غذاهای آماده کودک، نان کشمشی، داروهای شیرین شده و غیره اولین علت خرابی دندان است و جالب توجه این است که مقدار شکر و یا کربوهیدرات در تماس با دندان در ایجاد خرابی مهم نیست، بلکه تواتر و فرکانس تماس علت اصلی ایجاد خرابی در دندان است.

2- زمان ورود باکتری عامل خرابی دندان به دهان شیرخوار و تعداد آن

3- خشکی دهان شیرخوار

4- بیماری، استرس، مصرف آنتی‌بیوتیک توسط مادر در دوران بارداری

5- فرهنگ غلط تغذیه خانواده

6- پایین بودن بهداشت دهان و دندان و بهداشت عمومی در خانواده

7- زمینه ژنتیکی

نتیجه این که شواهد محکم در تأیید اعلامیه فوق‌الذکر و ارتباط بین خوردن شیرمادر و خرابی دندان شیرخوار وجود ندارد. شیرمادر به تنهایی و حتی لاکتوز موجود در آن منجر به خرابی دندان نمی‌شود. شیرخوارانی که انحصارا شیرمادر می‌خورند، گرچه همه آنان از خراب شدن دندان مصون نیستند، ولی شانس کمتری برای خراب شدن دندان دارند.  

شیرخشک سبب اسیدی شدن محیط دندان کودکان می‌شود

بر اساس مطالعات صورت گرفته، شیرمادر غنی از کلسیم، فسفر و ویتامنی‌های C، A و D است که این مواد، نقش مهمی در تکامل دندان‌ها دارند.

مراکز تحقیقاتی، پزشکی و دندانپزشکی دنیا تأکید ویژه‌ای بر خوراندن شیرمادر به کودک دارند. مادران تا حد امکان از دادن شیرخشک به فرزندانشان خودداری کنند، زیرا مواد موجود در ترکیب شیرخشک سبب اسیدی شدن محیط دهان شده و زمینه‌های حل شدن مینای دندان را به وجود می‌آورد و سبب ایجاد پوسیدگی دندان می‌شود. در گذشته این اعتقاد وجود داشت که شیرمادر سبب پوسیدگی دندان می‌شود، ولی نتایج حاصل از پژوهش‌ها حاکی از این واقعیت است که شیر مادر نه تنها سبب پوسیدگی نمی‌شود، بلکه نقش مهمی در جلوگیری از پوسیدگی دندان‌های شیری کودک دارد. مراکز تحقیقاتی دنیا مصرف شیرمادر را به تنهایی تا سن شش ماهگی مورد تأکید قرار داده و ادامه آن به همراه مکمل‌های غذایی را در سنین 6 تا 12 ماهگی توصیه می‌کنند.