اصغر نعمتی
در آستانه آیین ایرانی شب یلدا به ویژگی‌ها و ابعاد مختلف این آیین می‌پردازیم با این امید كه همه ما از مواهب آن بهره‌مند شویم. در واقع همه آیین‌های ایرانی، انطباقی شگرف با سنن اسلامی دارند و از این روی، نكوداشت آنها، راهی به سوی نهادینه كردن ارزش‌های اسلامی است.
از جمله، آیین شب یلدا با سنت‌هایی چون صله رحم – كه در تعالیم اسلامی تاكید بسیاری بر آن شده – و نیز تقویت روابط خانوادگی و خویشاوندی درآمیخته است كه امروز جامعه ما به دلیل درگیر شدن با مظاهر تمدن صنعتی و ماشینیزم و كمرنگ شدن روابط خانوادگی و خویشاوندی در برخی از سطوح اجتماعی، به شدت نیازمند آن است.
شب یلدا فرصتی است كه در كنار اعضای خانواده و بزرگان فامیل، با خوشرویی و نشاط، ساعاتی را به گپ و گفت سپری كنیم و با خوردن تنقلات و میوه‌ها و حافظ‌خوانی و سایر رسوم این شب، روابط دیرین را بیش از پیش تقویت نماییم و از این رهگذر، با تقویت روابط درونی، جامعه‌ای هم پیمان و همراه داشته باشیم.
یلدا در فرهنگ ایران
شب یلدا، درازترین شب سال و یكی از بزرگترین جشن‌های ایرانیان است. ایرانیان باستان، جشن‌های ملی خود را با روشنایی و نور می‌آراستند. آنها خورشید را نماد نیكی می‌دانستند و در درازترین و تیره‌ترین شب سال، با بیدار ماندن و پرداختن به رسوم خاص این شب، به انتظار دیدن طلوع خورشید می‌نشستند.
كلمه یلدا در سریانی به معنای تولد است و تولد خورشید در نخستین روز زمستان، منظور برپا دارندگان آن بوده است.
منشاء یلدا در ایران باستان
در ایران و سرزمین‌های هم فرهنگ مجاور ما از شب آغاز زمستان با نام شب چله یا شب یلدا نام می‌برند كه همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به دلیل دقت گاهشماری ایرانی و انطباق كامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یكم دی ماه است هر چند امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند كه مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار می‌شود؛ اما می‌دانیم كه در باورهای كهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی كیهانی دارد.
خورشید در حركت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد كه موجب كوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریكی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره به سوی شمال شرقی باز می‌گردد كه نتیجه آن افزایش روشنایی روز و كاهش شب است. به عبارت دیگر، در شش ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه‌روز خورشید اندكی پایین‌تر از محل پیشین خود در افق طلوع می‌كند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین‌ترین حد جنوبی خود با فاصله 23/5 درجه از شرق یا نقطه اعتدالین برسد.
از این روز به بعد، مسیر جابجایی‌های طلوع خورشید معكوس شده و مجددا به سوی بالا و نقطه انقلاب تابستانی باز می‌گردد. آغاز بازگردیدن خورشید به سوی شمال شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آن را گرامی و فرخنده می‌داشتند.
مراسم شب یلدا
یكی از آیین‌های شب یلدا در ایران، تفأل با دیوان حافظ است. مردم در این شب دیوان خواجه شیراز را با نیت خوشبختی باز می‌كنند و از او می‌خواهند كه به زبان شعر، حال دل ایشان را باز گوید. در برخی دیگر از نقاط ایران خواندن شاهنامه در این شب رایج است. نقل خاطرات و قصه‌گویی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هم در این شب از آیین‌های زیبای ایرانی است.
در نقاط مختلف ایران، انواع تنقلات و خوراكی‌ها به تناسب محیط و سبك زندگی مردم منطقه مصرف می‌شود؛ اما هندوانه میوه‌ای است كه هیچ‌گاه از قلم نمی‌افتد؛ زیرا این اعتقاد وجود دارد كه اگر مقداری هندوانه در شب چله خورده شود؛ در سراسر چله بزرگ و كوچك یعنی زمستانی كه در پیش دارند، سرما و بیماری بر آنها غلبه نخواهد كرد، البته هندوانه و انار كه در این شب مهمان سفره ایرانیان هستند، نمادی از سرخی خورشیدند.
امید كه یلدای امسال هم منشاء نیكی و بركت و استحكام پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی و اجتماعی برای همه ما باشد.
