زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

مقدمه:
در سال‌های اخیر وقوع حوادث طبیعی متعدد از جمله؛ زلزله های مهیب، سیل های وحشتناک، طوفان های فصلی، خشکسالی، رانش‌های مکرر زمین، بارش برف سنگین، برودت هوا و یخبندان، آتش سوزی‌های وسیع جنگل‌ها، بهمن و سایر حوادث طبیعی گوناگون در کشور باعث شده، ایران یکی از کشورهای آسیب پذیر جهان از حیث رخداد حوادث طبیعی محسوب گردد.
علاوه بر این حوادث، وقوع حوادث انسان ساختی همچون؛ آتش سوزی‌های منازل و اماکن تجاری، تصادفات جاده‌ای و حوادث ترافیکی، انفجار، خفگی ناشی از گاز گرفتگی (co2)، حوادث ناشی از عدم رعایت نکات ایمنی در منزل و یا محل کار و غیره که در همه آنها به نحوی دخالت بشر و عدم رعايت استانداردهاي ايمني مشهود است، به طور مرتب در مناطق و شهرهای مختلف کشور مشاهده می‌شود.
دراین نوشتار ضمن اشاره به نقش شهرداری‌ها و سازمان‌های تابعه در افزایش ایمنی شهری، به لزوم توجه ویژه به نقش برجسته شهرداری‌ها در مدیریت بحران اشاره خواهد شد. در ادامه نیز تحلیلی بر حوادث استان مازندران و اقدامات مدیریتی در این استان خواهیم داشت.

تأثیر حوادث و سوانح:
هرساله رخداد حوادث طبیعی و انسان ساخت علاوه بر بروز تلفات، خسارت‌های مختلفی به تأسیسات زیربنايی، ابنیه فنی، اماکن مسکونی و تجاری، واحدهای تولیدی، صنعتی و کارخانجات، محصولات کشاورزی، دام و طیور، لوازم زندگی مردم و مشابه آنها وارد نموده و مهم‌تر اینکه امنیت روحی، روانی و اقتصادی مردم را به خطر می اندازد وسبب مي گردد، بالغ بر 10درصد از تولید ناخالص داخلی متوجه رخداد این حوادث شود.
در سال‌هاي اخیر به طور متوسط سالیانه 1500 تا 2000 حادثه غیر مترقبه طبیعی کوچک و بزرگ در کشور رخ داده که تقریبا خسارتی معادل 3 تا 5 هزار میلیارد تومان، یعنی حدود 10 تا 20 درصد بودجه عمومی کشور و بیش از 50 درصد بودجه عمرانی کشور را هر ساله به خود اختصاص می دهد. اگر به این آمار، حوادثی که انسان در آن نقش دارد نیز اضافه گردد، این آمار و اعداد به نحو قابل توجهی افزایش یافته و به عبارتی بسیار افزون‌تر می‌گردد.
بی شک نمی‌توان نسبت به حوادث (طبیعی و انسان‌ساخت) در شهرها و روستاهای کشور بی‌تفاوت ماند. در همین راستا حفظ آمادگی و انجام اقدامات پیشگیرانه و رعایت قوانین و مقررات ایمنی و نیز آمادگی جهت مقابله درست و سریع با حوادث یکی از مهم‌ترین اصول در جوامع امروزي است.
گرچه وقوع حوادث و سوانح را نمی‌توان انکار کرد، ولی می توان با آمادگی مردم و سازمان های متولی، ضمن همزیستی با آن، اثرات مخرب اقتصادی و روحی- روانی ناشی از آن را تقلیل داد. داشتن شناخت و نگرش درست، آمادگی مناسب، احساس مسؤولیت و رویارويی درست با حوادث و سوانح از اصول انکار ناپذیر برخورد با حوادث است.
نقش شهرداری در مدیریت بحران
با توجه به اينكه طبق قانون شهرداري‌ها، مسؤوليت امور شهري بر عهده شهرداري بوده و متولي اموري مانند آتش‌نشاني و خدمات ايمني، عمران شهري، حمل و نقل شهري، مديريت پسماند و دفع مواد زائد و ... مي باشد و در شرايط عادي در اين زمينه ها خدمات بي شماري را به شهروندان ارائه مي‌كند. بر طبق طرح جامع امداد و نجات کشور، بيش از 23 کارگروه ملی با مسؤولیت سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف پیش‌بینی گردیده و بر اساس همين مصوبه، مسؤولیت کارگروه ایمنی آتش‌نشانی و مواد خطرناک و کارگروه آوار (پاکسازی معابر و فضاهای عمومی) و تدفین نیز به شهرداری واگذار گردیده است. به همين دليل می‌توان شهرداری‌ها را یکی از مهم‌ترین ارگانهای متولی امور مربوط به مدیریت بحران شهری برشمرد. لازم به ذكر است در قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور و آيين نامه هاي اجرايي آن به اين مهم نيز توجه شده است.
 لذا با توجه به نقش مهم شهرداری در خصوص مدیریت شهری و با مروری بر جایگاه سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرايی متولي و دخيل در امر مدیریت بحران شهری درکشورهای پیشرفته، مشاهده مي‌شود که شهرداری و سازمان‌های تابعه با توجه به پتانسیل موجود، نقش ویژه و اساسی دراین خصوص می‌توانند داشته باشند.
برنامه ریزی و نظارت بر ساخت و سازهای استاندارد و ایمن، تهیه و اجرای برنامه های پیشگیری از حوادث، مطالعه و شناسایی مناطق و مراکز مخاطره‌آمیز و اقدام در جهت رفع آن، تهیه امکانات، تجهیزات و ملزومات مورد نیاز جهت مقابله با حوادث، شناسایی و مشخص نمودن مناطق امن جهت اسکان موقت آسیب‌دیدگان درحوادث، آموزش شهروندان جهت خود امدادی و پیشگیری از حوادث، تهیه برنامه های مقابله و غیره از جمله مسؤولیت‌هايی هستند که شهرداری می تواند نسبت به آن برنامه‌ریزی و اقدام نماید.  
با توجه به موارد ذکرشده و بر اساس ماده 137 برنامه چهارم توسعه مبنی بر ایجاد مدیریت واحد شهری، مشخص نمودن نقش و وظایف شهرداری‌ها به صورت قانونی و تخصیص اعتبار مورد نیاز جهت انجام اقدامات در چهار مرحله مدیریت بحران شامل؛ پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی موجب قانونمند شدن وظایف و مسؤولیت‌ها شده، و شهرداری‌ها نيز با مسؤولیت پذیری قانونمند و ايجاد ساختار و تشكيلاتي مشخص جهت مقابله با شرايط اضطراري و مدیریت بحران در شهرها اقدام خواهند نمود. دراین صورت است که هماهنگي بين نيروهاي دخيل در مديريت بحران و استفاده از توان و پتانسيل موجود در کلیه معاونت ها و سازمان‌های تابعه شهرداري و ساير دستگاه‌هاي اجرايي خدمت رسان در شهرها، جهت ارائه خدمات مناسب به شهروندان میسر خواهد شد.
شایان ذکر است در سال گذشته اقداماتی در کلانشهرها درخصوص تشکیل واحدهای مدیریت بحران صورت گرفته که نتایج خوبی نیز داشته است.

سازمان‌ها و واحدهای آتش‌نشانی متولی امور ایمنی و آتش‌نشانی در شهر
شهرداری‌ها با تشکیل و هدایت سازمان‌ها و واحدهای آتش‌نشانی و خدمات ایمنی، اقدامات لازم را در زمینه امور ایمنی و آتش‌نشانی شهر انجام می دهند. در سال‌های اخیر با حمایت‌ها و برنامه‌ریزی شهرداری ها این نقش در امور ایمنی شهری در شهرهای بزرگ نمود بیشتری پيدا كرده و ضمن ساماندهی پایگاه‌ها و ایستگاه‌های آتش‌نشانی و تقویت امکانات، درمناطق مختلف شهری، به آموزش نیروها وتوانمند سازی آنها توجه ویژه‌اي شده است.
البته از آنجايی که حفظ آمادگی مردم در رویاروئی با حوادث به عنوان اولین گروهی که در صحنه حادثه هستند و همچنین رعایت اصول ایمنی در حوادث بی تأثیر نيست، سازمان‌ها و مراکز آتش‌نشانی در آموزش عمومی مردم و افزایش ارتقای فرهنگ ایمنی در سطوح و اقشار مختلف شهروندی اعم از زن و مرد اقدامات مؤثری انجام داده‌اند.
با این مقدمه می‌توان گفت مراکز آتش‌نشانی در دو بخش می‌توانند مؤثر باشند:
الف- بخش مردمی: شامل ایجاد آمادگی و افزایش ایمنی (آموزش، نظارت، اجرا)، سازماندهی و بکارگیری نیروهای مردمی جهت مقابله با حوادث.
ب- بخش اجرايی درون سازمانی: همکاری با سایر سازمان های دخیل در امر مدیریت حوادث، توسعه و تقویت ایستگاه‌ها و مراکز آتش‌نشانی در مناطق پرجمعیت، پرتراکم و خطرپذیر و تمرکززدائی ایستگاه‌ها، تقویت نیروها، تقویت تجهیزات و ... .
در همين راستا می توان با دخالت در عوامل بروز خطر ونيز بکارگیری اصول ایمنی و انجام فعالیت هایی مانند آموزش همگانی مستمر و مداوم، تدوین قوانین و مقررات، اجرای صحیح قوانین و مقررات، برنامه های مناسب و تأثيرگذار را فعالانه در مقابله با عوامل خطر (حوادث) گسترش داد.
در بخش مردمی، تجربه نشان داده است که آموزش از بهترین شیوه های ارتقای شاخص بهره وری است.
در جهت نيل به دو هدف تأثيرگذار در بخش مردمي و اجرايي درون سازماني در مراكز و سازمان‌هاي آتش‌نشاني بايد به موارد زير توجه ويژه اي نمود:
1- آموزش همگانی: آموزش همگانی و مشارکت مردمی ارتباط نزدیکي با هم دارند. مشارکت مردمی امری توصیه‌ای و بخشنامه‌ای نیست، بلکه دراثر تعامل بین بخش‌های مختلف جامعه، فرهنگ، بینش و منش، مشارکت مردمي ایجاد می‌شود.
آموزش همگانی تجربه‌ای است، مبتنی بر یادگیری که می‌تواند، عملکرد مردم را سامان دهد و در بیان دیگر می توان گفت: آموزش به منظور ایجاد تغییرات به نسبت ماندگاری در رفتار افراد صورت می گیرد و در واقع، آموزش همگانی سطح دانش، آگاهی و مهارت‌ها را ارتقا داده و باعث ایجاد رفتار مطلوب در افراد می گردد.
آموزش همگانی تأثیرگذار باید دو ویژگی داشته باشد:
  1- هدفمند باشد.  
2- مستمر و مداوم باشد.
  ایجاد آگاهی مستمر و پویا در عموم جامعه، باعث مسؤولیت پذیری همه افراد در افزایش ایمنی و کاهش حوادث خواهد شد.
 آموزش همگانی در واقع یک روش مداخله مؤثر در مخاطرات، براي افزایش ایمنی است. به طور کلی، آموزش ایمنی و مقابله‌ای، باید به زبان ساده، تأثیرگذار، منطبق با واقعیت‌های جامعه، با برنامه‌ریزی مناسب، مستمر و مداوم از طرق مختلف دیداری، شنیداری یا مجموعه‌ای از آنها باشد.
 اگر عوامل ایمنی و عوامل خطر را مانند مهره‌هائی در دو کفه ترازو فرض کنیم، طبیعی است هرچه عوامل ایمنی (مهره‌ها) در کفه ایمنی بیشتر باشد، وزن ایمنی بیشتر شده و به همان نسبت وزن خطر كاهش مي‌يابد.
از طرفی، اگر مردم شناخت کافی از مخاطرات حوادث و اصول ایمنی های مورد نیاز جهت کاهش حوادث داشته باشند، بی شک خودشان می توانند بر ایمنی و کاهش خطر در سایر جوامع شهری و روستايی باشند.
همچنین با آموزش مردم و سازماندهی آنها مي‌توان از نیروهای مردمی به صورت داوطلبانه در کنار نیروهای آتش نشانی در هنگام بروز حوادث، استفاده نمود.
در بخش اجرايی درون سازمانی نیز هماهنگی و همکاری با سایر سازمان‌ها و نهادهای امدادرسان می تواند باعث تقویت توان آتش نشانی ها و مدیریت واحد در محل حادثه به منظور استفاده بهینه از منابع گردد.
2- ایستگاه های آتش‌نشانی مقاوم و استاندارد: یکی از مسائل مهم در خدمات آتش‌نشانی، تعداد و محل ایستگاه‌های آتش‌نشانی در مناطق مختلف شهری و روستايی است، بی شک استاندارد و مقاوم بودن این مراکز نیز باید مد نظر قرار گیرد. وجود مراکز و ایستگاه‌های آتش نشانی در مناطق پرتراکم شهری و مناطقی از شهر و روستا که دارای بافت قدیمی تر و با ایمنی کمتر بوده، تأثیرگذاری بیشتر خدمات آتش نشانی ها را به همراه خواهد داشت.
تمرکززدائی و پراکندگی ایستگاه‌ها در مناطق مختلف شهری بی‌شک با اصول پدافند غیر عامل نیز منطبق است.
3- نیروی انسانی متخصص: در بخش نیروی انسانی، بکار گیری نیروهای آموزش‌دیده و ارتقاي سطح علمی و فنی نیروها و آموزش‌های مستمر و به‌روز کردن این نیروها باید مد نظر قرار گیرد. با توجه به افزایش روزافزون حوادث از نظر تعداد و نوع، شناخت و نحوه مقابله با آنها از اقدامات موثر در آتش‌نشانی است.
آموزش نحوه بکارگیری ابزار و تجهیزات جدید و تمرین و ممارست با آنها توسط نیروها هرگز نباید فراموش شود.
از سوی دیگر، بايد متذکر شد، کار در سازمان‌های امدادی مانند آتش‌نشانی یک شغل نيست، بلکه احساس مسؤولیت در برابر شهروندان محسوب می‌گردد، بگونه‌ای که شغل امدادگری توأم با عشق به خدمت، ایثار و از خودگذشتگی است که فقط در افراد باایمان این خصوصیات دیده می‌شود.
از طرفی احساس مسؤولیت نسبت به جان و مال مردم و حفظ آن، که توسط نیروهای آتش نشانی انجام می پذیرد، نه تنها از جایگاه اداری و وظایف سازمانی، بلکه از دیدگاه اسلامی نیز قابل تحسین است؛ به طوری که امروزه درآتش‌نشانی‌ها بجای مسؤولیت، مسؤولیت پذیری در تک‌تک افراد دیده می‌شود.
4- تجهیزات و ابزار مناسب: از دیگر مواردی که در بخش اجرايی توسط آتش نشانی‌ها اهميت دارد، بخش سوم منابع، یعنی تجهیزات و ابزار است.
ابزار بایستی مناسب، پیشرفته و جهت بکارگیری در شرایط محیطی فعلی باشد. طبیعی است از آنجايی که طبیعت حوادث کنونی و محیط وقوع آنها تغییرات زیادی نموده، بنابراین ابزار مقابله‌ای نیز باید به روز و پیشرفته باشد.

نگاهی به استان مازندران
استان مازندران با دارا بودن 17 شهرستان، بیش از 60 شهر و 3 هزار و557 روستا و آبادی و با جمعیتی بالغ بر 3 میلیون نفر، به خاطر شرایط خاص جغرافیايی،آب و هوايی و زمین‌شناسی، بی‌نصیب از رخداد حوادث طبیعی نبوده و در سنوات گذشته، سالانه حدود 80 تا 100 حادثه غیرمترقبه را به خود دیده است و به طور متوسط نیزدر سال هاي گذشته بالغ بر 100 میلیارد تومان خسارت در بخش‌های مختلف در اثر رخداد حوادث طبیعی به استان وارد شده است كه این خسارت‌های سالیانه بالغ بر50 درصد بودجه عمرانی استان را شامل می‌شود.
از حوادث طبیعی مهم اخیر که بر شهر ها و روستاهای استان مازندران تأثیرگذار بوده است، می توان به زلزله (سال 83 )، سیل (سال 82 )، توفانهای فصلی
سال81،86،87)، رانش زمین ( سال84) ، برف سنگین (سال 86) ، آبگرفتگي‌هاي مكرر در شهر ها و آبادي هاي استان و... اشاره نمود.
از طرفی، با توجه به وضعیت و موقعیت این استان، به لحاظ مسافر پذیر بودن و بالا بودن جمعیت شناور، نوع ساخت و ساز اماکن مسکونی و عمومی، شرایط آب و هوایی، نوع اشتغال و ترددهای جاده ای و ... هر از چند گاهی به کرات در نقطه ای از استان شاهد بروز حوادث انسان‌ساختی، همچون آتش‌سوزی اماکن مسکونی، تجاری، کارخانجات، انبارهای کشاورزی و دامی، انفجارات ناشی از گاز، خفگی ناشی از گازگرفتگی، برق گرفتگی، حوادث مکرر جاده‌ای، آتش‌سوزی وسیع جنگل‌ها، حوادث کوچک و بزرگ ناشی از عدم رعایت نکات ایمنی در منزل و محل کار، سقوط در چاه ، سقوط اجسام و اشجار و ... بوده‌ايم و اين حوادث علاوه بر تلفات و جراحات انسانی، تأثیر بسیار زیادی بر وضعیت روحی - روانی و اقتصادی شهروندان مازندرانی (چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستايی) می‌گذارد.
طول عمر و قدمت اماکن مسکونی و تجاری در برخی از نقاط شهری و روستايی استان، ساخت و ساز های غیر استاندارد، عدم رعایت نکات ایمنی درساخت و سازها، عدم پیش‌بینی ابزار و امکانات ایمنی در اماکن (البته ساختمان‌های قدیمی عموما ایمنی در آنها رعایت نشده و هیچگونه ابزار ایمنی در آنها منظور نگردیده است)، بخصوص عدم بکارگیری روش‌ها و ابزار مناسب ایمنی، عدم آشنايی با نحوه استفاده از ابزار و تجهیزات، سهل‌انگاری و عدم رعایت نکات ایمنی در منزل و محل کار و بسیاری از موارد دیگر، همگی به نحوی از عوامل مؤثر در ایجاد حوادث انسان ساخت و تشدید آن است.
عملکرد استان مازندران در حوزه ایمنی و آتش‌نشانی
حال باید دید در استان مازندران چقدر به این امر مهم و حیاتی توجه شده است؟
با برنامه‌ریزی و همکاری سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، استانداری و شهرداری‌ها، در سال‌های اخیر تحول نسبتا خوبی در مراکز و ایستگاه‌های آتش‌نشانی در سطح استان ایجاد شده است. بهسازی و مقاوم‌سازی برخی از ایستگاه‌های آتش نشانی در برخی شهرها (هر چند که در بسیاری از شهرها این ایستگاه‌ها از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده و غیراستاندارد و غیر مقاوم‌اند)، تغییر در نوع نگاه آتش‌نشانی‌ها از اطفاي حریق و امدادرسانی به ایمنی، بکارگیری نیروهای جوان و تحصیلکرده در کنار نیروهای باتجربه قدیمی آتش‌نشانی، آموزش در جهت افزایش ایمنی در سطح شهرها و روستاها، توسعه ایستگاه‌ها در برخی مناطق شهری، به خصوص شهرهای بزرگ استان، تقویت تجهیزات اطفاي حریق و امداد و نجات، به روز نگه‌داشتن نیروهای عملیاتی و آموزش دوره‌ای آنها، ایجاد و تقویت سازمان‌های آتش‌نشانی به عنوان مراکز منطقه‌ای آتش‌نشانی در شهرهای بزرگ استان، به‌ويژه ساری، قائمشهر، آمل و بابل، از جمله اقدامات مؤثر در مناطق شهری استان در راستای فعالیت های آتش‌نشانی‌ها بوده است. همچنین با شکل‌گیری مدیریت روستا و تشکیل دهیاری‌ها در برخی روستاهای استان، تعدادی از روستاها به پایگاه های آتش نشانی و خودروهای اطفاي حریق مجهز شده‌اند که بی‌شک در سرعت عملیات اطفاي حریق با توجه به خطرپذیری بالای روستاها بسیار مؤثر خواهد بود.
در حال حاضر نکات زير که به عنوان خلاء در مبحث آتش نشانی و ایمنی در استان مازندران مطرح و توجه به آنها ضروری است:
1- بازسازی و استانداردسازی ایستگاه‌های آتش‌نشانی غیرمقاوم موجود در مناطق شهری استان.
2- تقویت، توسعه و افزایش ایستگاه‌های آتش‌نشانی در سطح شهرهای بزرگ استان، به خصوص در مناطق با خطرپذیری بالا و بافت قدیم شهری
3- ادامه و تکمیل روند آموزش نیروها و ارتقاي سطح علمی و دانش فنی نیروهای عملیاتی آتش‌نشانی
4- تقویت تجهیزات و تأمین تجهیزات پیشرفته برای تمامی مراکز آتش‌نشانی در سطح استان و مدیریت بهینه در توزیع آنها
5- ارائه آموزش های مکرر ایمنی و آمادگی به مردم با حمایت دستگاه‌های متولی و از طریق آتش‌نشانی‌ها.
6- توسعه و تجهیز ایستگاه‌های آتش‌نشانی در مناطق روستايی با اولویت مراکز بخش‌ها و نقاط حادثه‌خیز و با شتاب بیشتر
7- ایجاد مرکز هماهنگی منطقه‌ای در بین آتش‌نشانی‌های شهرها و روستاهای سطح استان
8- ایجاد مراکز اطفاي حریق در مناطق روستايی کوهستانی و جنگلی جنوب استان با هدف تسریع در عملیات اطفاء حریق مناطق جنگلی
جهت تأمین نیازها و حصول نتایج مطلوب در رفع خلاء‌های موجود در مبحث آتش‌نشانی های سطح استان، نياز به برنامه‌ریزی و تهیه طرح‌های توسعه‌ای و تأمین منابع کافی و عزم جدی است که در حال حاضر توسط برخی مراکز و سازمان‌های آتش‌نشانی در سطح استان انجام شده است.
 بی شک حمایت‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، استانداری، از جمله معاونت عمرانی، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر امور شهری، دفتر امور روستايی، دفتر بازسازی و حوادث غیرمترقبه، ادارات کل منابع طبیعی استان، شهرداری‌ها، مراکز و سازمان‌های آتش‌نشانی و دهیاری‌ها در تقویت مراکز و تجهیز آنها بی تأثیر نخواهد بود.