زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : دکتر آزاده دهقانی‌کری بزرگ ، دکتری تخصصی سیاست‌های غذا و تغذیه

تحریریه زندگی آنلاین : آهن در حفظ بسیاری از عملکردهای بدن، از جمله تولید هموگلوبین (مولکولی در خون شما که اکسیژن را حمل می‌کند) بسیار مهم است. آهن همچنین برای حفظ سلامت سلول‌ها، پوست، مو و ناخن‌ها ضروری است.

آهن از غذایی که می‌خورید توسط سلول‌هایی که مجرای گوارشی را پوشانده‌اند جذب بدن می‌شود. بدن فقط بخش کوچکی از آهنی را که می‌خورید جذب می‌کند.

 سپس آهن وارد جریان خون می‌شود، جایی که پروتئینی به نام ترانسفرین به آن می‌چسبد و آهن را به کبد می‌رساند.

آهن به صورت فریتین در کبد ذخیره شده و در صورت نیاز آزاد می‌شود تا گلبول‌های قرمز جدید در مغز استخوان بسازد. هنگامی که گلبول‌های قرمز دیگر قادر به عملکرد نیستند (پس از حدود 120 روز گردش خون)، دوباره توسط طحال جذب می‌شوند. آهن حاصل از این سلول‌های قدیمی نیز می‌تواند توسط بدن بازیافت شود.

کمبود آهن به خصوص در بین زنان و افرادی که رژیم غذایی کم آهن دارند، بسیار شایع است.

بیشتربخوانید:

بهترین رژیم غذایی برای مبارزه با کم خونی

این مواد غذایی باعث کم خونی می شود

گروه‌های زیر در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن هستند:

زنانی که عادت ماهانه دارند، به خصوص اگر دوره‌های قاعدگی سنگین باشد.

 زنان باردار یا شیرده یا کسانی که به تازگی زایمان کرده‌اند.

 افرادی که تحت عمل جراحی بزرگ یا ضربه‌های فیزیکی قرار گرفته‌اند.

 افراد مبتلا به بیماری‌های گوارشی مانند بیماری سلیاک (اسپرو)، بیماری‌های التهابی روده مانند کولیت‌اولسراتیو یا بیماری کرون.

 افراد مبتلا به زخم معده

 افرادی که تحت عمل‌های چاقی، به ویژه عمل‌های بای‌پس معده قرار گرفته‌اند.

 گیاهخواران، وگان‌ها و سایر افرادی که رژیم غذایی آنها حاوی غذاهای غنی از آهن نیست (آهن سبزیجات، حتی آنهایی که غنی از آهن هستند، به خوبی آهن گوشت، مرغ و ماهی جذب نمی‌شود).

 کودکانی که بیش از 16 تا 24 اونس (2 تا 3 لیوان) در روز شیر گاو می‌نوشند (شیر گاو نه تنها حاوی آهن کمی است، بلکه می‌تواند جذب آهن را کاهش داده و پوشش روده را تحریک کند و باعث از دست دادن خون مزمن شود).

سایر علل کمتر شایع کمبود آهن

از دست دادن خون از دستگاه گوارش به دلیل ورم معده (التهاب معده)، ازوفاژیت (التهاب مری)، زخم معده یا روده، هموروئید، آنژیودیسپلازی (رگ‌های خونی نشت‌کننده شبیه به وریدهای واریسی در دستگاه گوارش)، مانند عفونت‌های دستگاه گوارش، به عنوان دیورتیکولیت یا تومورهای مری، معده، روده کوچک یا کولون

 از دست دادن خون ناشی از خونریزی مزمن بینی

  از دست دادن خون از کلیه‌ها یا مثانه

 اهدای خون مکرر

 همولیز داخل عروقی، وضعیتی که در آن گلبول‌های قرمز خون در جریان خون شکسته می‌شوند و آهن را آزاد می‌کنند که سپس در ادرار از بین می‌رود. این گاهی اوقات در افرادی که درگیر ورزش شدید، به ویژه دویدن هستند، رخ می‌دهد. این می‌تواند باعث آسیب به رگ‌های خونی کوچک در پا شود که به آن «هماچوری مارس march hematuria» می‌گویند. همولیز داخل عروقی را می‌توان در سایر شرایط از جمله آسیب دریچه‌های قلب یا اختلالات نادر مانند ترومبوسیتوپنی پورپورای ترومبوتیک (TTP) یا همولیز داخل عروقی منتشر (DIC) مشاهده کرد.

بیشتربخوانید:

چگونه از فقر آهن جلوگیری کنیم؟

علائم و نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن چیست؟

علائم کم‌خونی فقر آهن مربوط به کاهش اکسیژن‌رسانی به کل بدن است و ممکن است شامل موارد زیر باشد:

 رنگ‌پریدگی یا داشتن پوست زرد رنگ

 خستگی غیر قابل توضیح یا کمبود انرژی

 تنگی‌نفس یا درد قفسه‌سینه، به ویژه با فعالیت

 ضعف عمومی غیر قابل توضیح

 ضربان قلب تند

 حس کوبیدن یا «ضربه زدن» در گوش

 سردرد، به خصوص با فعالیت

 میل به یخ یا خاک رس - «پیکوفاژی»

 زبان دردناک یا صاف

 ناخن‌های شکننده یا ریزش مو

کم‌خونی فقر آهن چگونه تشخیص داده می‌شود؟

کم‌خونی فقر آهن با آزمایش خون که باید شامل شمارش کامل خون (CBC) باشد، تشخیص داده می‌شود. ممکن است آزمایش‌های بیشتری برای ارزیابی سطوح فریتین سرم، آهن، ظرفیت کل اتصال به آهن و/ یا ترانسفرین تجویز شود. در فردی که به دلیل کمبود آهن دچار کم‌خونی است، این آزمایشات معمولاً نتایج زیر را نشان می‌دهد:

 هموگلوبین (Hg) و هماتوکریت (Hct) پایین

 متوسط حجم سلولی کم (MCV)

 فریتین کم

 آهن سرم کم (FE)

 ترانسفرین یا ظرفیت اتصال کل آهن (TIBC) بالا

 اشباع کم آهن

اسمیر محیطی یا اسلاید خون ممکن است سلول‌های کوچک بیضی شکل با مراکز رنگ پریده را نشان دهد. در فقر شدید آهن، شمارش سفید خون (WBC) ممکن است کم و تعداد پلاکت‌ها بالا یا پایین باشد.

در صورت تشخیص کمبود آهن چه آزمایشات دیگری انجام می‌شود؟

پزشک شما تصمیم خواهد گرفت که آیا آزمایشات دیگری لازم است یا خیر.

 کمبود آهن در زنان باردار، کودکان و سایرین که دارای سابقه دریافت غذایی بیش از حد شیر گاو یا غذاهای حاوی آهن کم هستند، شایع است. با صحبت با پزشک در مورد رژیم غذایی و تاریخچه پزشکی خود، پزشک ممکن است اطلاعات کافی برای تعیین اینکه آیا آزمایشات اضافی مورد نیاز است یا خیر به دست آورد. در بیمارانی مانند مردان، زنان یائسه یا زنان جوان‌تر با کم‌خونی شدید، پزشک ممکن است آزمایش‌های اضافی را توصیه کند.

این آزمایشات ممکن است شامل موارد زیر باشد:

آزمایش خون در مدفوع (آزمایش خون مخفی مدفوع)

 جستجوی ناهنجاری در دستگاه گوارش - آندوسکوپی فوقانی و تحتانی (نگاه کردن به معده، مری یا روده بزرگ با لوله)، انتروسکوپی کپسولی (بلع یک دوربین کوچک که از دستگاه گوارش عکس می‌گیرد)، تنقیه باریم، بلع باریم، یا بیوپسی روده کوچک

 آزمایش ادرار برای خون یا هموگلوبین

 در زنانی که از دست دادن خون قاعدگی غیرطبیعی یا افزایش یافته دارند، ارزیابی زنان که ممکن است شامل سونوگرافی لگن یا بیوپسی رحم باشد.

 گاهی اوقات تشخیص علت کمبود آهن دشوار است، یا ممکن است پزشک شما نگران باشد که مشکلی غیر از کمبود آهن باعث کم خونی شود. این‌ها ممکن است شامل اختلالات خونی ارثی به نام تالاسمی باشد که گلبول‌های قرمز خون نیز کوچک و رنگ‌پریده به نظر می‌رسند، هموگلوبینوپاتی‌هایی مانند بیماری سلول داسی شکل (اما نه صفت سلول داسی به تنهایی)، یا سایر اختلالات خونی. افراد مبتلا به عفونت‌های مزمن یا شرایطی مانند نارسایی کلیه، بیماری‌های خودایمنی و اختلالات التهابی نیز ممکن است گلبول‌های قرمز کوچکی داشته باشند. هنگامی که علت کم‌خونی مشخص نیست، پزشک ممکن است شما را برای مشاوره و ارزیابی بیشتر به هماتولوژیست (متخصص پزشکی در اختلالات خونی) ارجاع دهد.

چگونه کمبود آهن درمان می‌شود؟

حتی اگر بتوان علت کمبود آهن را شناسایی و درمان کرد، معمولاً مصرف آهن دارویی (آهن بیشتر از مقداری که مولتی‌ویتامین می‌تواند تأمین کند) تا رفع کمبود و تکمیل ذخایر آهن بدن ضروری است. در برخی موارد، اگر علت قابل شناسایی یا اصلاح نباشد، ممکن است بیمار مجبور به دریافت آهن مکمل به طور مداوم باشد.

چندین راه برای افزایش مصرف آهن وجود دارد:

رژیم غذایی

گوشت: گوشت گاو، بره، به ویژه گوشت‌های اندام مانند جگر

طیور: مرغ، بوقلمون و اردک به ویژه جگر و گوشت تیره

ماهی، ساردین

اعضای سبز برگ از خانواده کلم از جمله کلم بروکلی، کلم پیچ، شلغم سبز و سبزی کلم

حبوبات، از جمله لوبیا لیما، نخود، لوبیا چیتی و نخود سیاه چشم

پاستا، غلات، برنج و غلات غنی شده با آهن

 آهن دارویی

مقدار آهن مورد نیاز برای درمان بیماران مبتلا به کمبود آهن بیشتر از مقدار موجود در اکثر مکمل‌های مولتی‌ویتامین روزانه است. مقدار آهن تجویز شده توسط پزشک بر حسب میلی‌گرم (mg) آهن عنصری خواهد بود. اکثر افراد مبتلا به کمبود آهن به 150 تا 200 میلی‌گرم در روز آهن عنصری (2 تا 5 میلی‌گرم آهن به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز) نیاز دارند. از پزشک خود بپرسید که چند میلی‌گرم آهن در روز باید مصرف کنید. اگر ویتامین مصرف می‌کنید، برای اطمینان آنها را نزد پزشک ببرید.

هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان دهد هر نوع نمک، مایع یا قرص آهن بهتر از سایرین است و میزان آهن عنصری با آماده‌سازی‌های مختلف متفاوت است. برای اطمینان از میزان آهن موجود در یک محصول، بسته‌بندی آن را بررسی کنید. علاوه بر آهن عنصری، محتوای نمک آهن (سولفات آهن، فومارات یا گلوکونات) نیز ممکن است روی بسته‌بندی درج شده باشد که می‌تواند برای مصرف‌کنندگان گیج‌کننده باشد که بدانند برای دریافت دوز مناسب چند قرص یا چه مقدار مایع مصرف کنند.

آهن در روده کوچک (دئودنوم و قسمت اول ژژنوم) جذب می‌شود. این بدان معنی است که قرص‌های آهنی با پوشش روده ممکن است به خوبی کار نکنند. اگر آنتی‌اسید مصرف می‌کنید، باید قرص آهن را دو ساعت قبل یا چهار ساعت بعد از آنتی‌اسید مصرف کنید. ویتامین C (اسید اسکوربیک) جذب آهن را بهبود می‌بخشد و برخی از پزشکان توصیه می‌کنند که 250 میلی‌گرم ویتامین C را همراه با قرص آهن مصرف کنید.

عوارض جانبی احتمالی قرص آهن عبارتند از: ناراحتی شکمی، حالت تهوع، استفراغ، اسهال، یبوست و مدفوع تیره.

 آهن داخل وریدی

در برخی موارد پزشک ممکن است آهن وریدی (IV) را توصیه کند. آهن وریدی ممکن است برای درمان کمبود آهن در بیمارانی که آهن را به خوبی در دستگاه گوارش جذب نمی‌کنند، بیمارانی که کمبود آهن شدید یا از دست دادن خون مزمن دارند، بیمارانی که اریتروپویتین مکمل دریافت می‌کنند، هورمونی که تولید خون را تحریک می‌کند، یا بیمارانی که نمی‌توانند آهن را جذب کنند، ضروری باشد. اگر به آهن IV نیاز دارید، ممکن است پزشک شما را به یک متخصص خون معرفی کند تا بر تزریق آهن نظارت کند. آهن IV در آماده‌سازی‌های مختلف وجود دارد:

 دکستران آهن

 ساکارز آهن

 گلوکونات فریک

هنگام استفاده از آهن دکستران می‌توان دوزهای زیادی از آهن را در یک زمان تجویز کرد. ساکارز آهن و گلوکونات آهن نیاز به دوزهای مکرر دارند که طی چند هفته پخش شوند. برخی از بیماران ممکن است واکنش آلرژیک به آهن IV داشته باشند، بنابراین یک دوز آزمایشی ممکن است قبل از اولین انفوزیون تجویز شود. واکنش‌های آلرژیک با آهن دکستران شایع‌تر است و ممکن است نیاز به تغییر به یک داروی متفاوت داشته باشد. عوارض جانبی شدید غیر از واکنش‌های آلرژیک نادر است و شامل کهیر، خارش و درد ماهیچه‌ها و مفاصل است.

انتقال خون

تزریق گلبول‌های قرمز ممکن است به بیماران مبتلا به کم‌خونی شدید فقر آهن که به طور فعال خونریزی می‌کنند یا علائم قابل‌توجهی مانند درد قفسه‌سینه، تنگی‌نفس یا ضعف دارند داده شود. تزریق برای جایگزینی گلبول‌های قرمز انجام می‌شود و کمبود آهن را به طور کامل اصلاح نمی‌کند. انتقال گلبول‌های قرمز فقط بهبود موقتی را به همراه خواهد داشت. مهم است که علت کم‌خونی خود را دریابید و علت و همچنین علائم را درمان کنید.