مبلمان شهری به مجموعه وسیعی از وسایل، اشیا، دستگاه‌ها، نمادها، خرده بناها، فضاها و عناصری گفته می‌شود که چون در شهر و خیابان و در کل در فضای باز نصب شده اند و استفاده عمومی دارند، به این اصطلاح معروف شده‌اند. طراحی جدید و نحوه قرار گرفتن تیرهای چراغ برق، باجه‌های تلفن، کیوسک‌های فروش روزنامه، ایستگاه‌های اتوبوس و مهم تر از آن حفظ نمادهای قدیمی و سنتی یک شهر نقش موثری در افزایش روحیه اجتماعی ایفا می‌کند، پس لازم است با توجه به هویت و فرهنگ شهر، مبلمان شهری مناسب را طراحی و به کار برد.
در فضاي ميان ساختمانها و بناها، عناصر مكملي نياز است تا زندگي شهري را سامان بخشد، تجهيزاتي كه همچون اثاث يك خانه، امكان زندگي را در فضاي محصور ميان سنگ و بتن و شيشه فراهم آورد. اين اجزاء، جريان حركت، سكون، تفريح و اضطراب را در شهر تنظيم مي‌كنند و به آن روح مي‌بخشند. تجهيزات يا مبلمان شهري، خياباني يا فضاي باز اصطلاحات رايج اين تسهيلات و امكانات هستند. اين تسهيلات در انگلستان بيشتر به «مبلمان خياباني» و در امريكا به «مبلمان همگاني» با «مبلمان فضاي باز» معروف هستند. رايج ترين تركيب فوق «مبلمان شهري» است كه مي‌تواند دربردارنده مفاهيم ضمني نيز باشد. مبلمان شهري به مجموعه وسيعي از وسايل، اشياء، دستگاه‌ها، نمادها، خرده بناها، فضاها و عناصري گفته مي‌شود كه چون در شهر و خيابان و در كل در فضاي باز نصب شده‌اند و استفاده عمومي دارند، به اين اصطلاح معروف شده اند.
امروزه مشكل اصلي در دو بعد حركت شهري (سواره و پياده) و مشكلات ادراك و رفتار در منظر شهري قابل بررسي است. بنابراين وظيفه و مسووليت خطيري براي برنامه‌ريزي، ساماندهي، آرام‌سازي و بهسازي فضا و تجهيزات شهري بر دوش مسئولان، مديران، طراحان و هنرمندان ايراني مي‌باشد.
مبلمان و تجهيزات شهری
مبلمان و تجهیزات شهری شامل كليه ملزومات و اثاثيه شهري كه در محيط شهر قرار مي‌گيرند و بيش از يكصد عنوان تقسيم بندي مي‌شود؛ از نرده و ميله‌هاي راه بند و روشنايي گرفته تا ايستگاه‌هاي اتوبوس، سرويس‌هاي بهداشتي، تابلوها، بيلبوردهاي تبليغاتي، سطل زباله و پل‌هاي عابر پياده .
تقسيم‌بندي عناصر مبلمان شهري به صورت‌هاي مختلفي عنوان شده ولي در كل مي‌توان آنرا در چهار گروه اصلي معرفي نمود:
الف- مبلمان خياباني
ب- مبلمان پاركي
ج- مبلمان ترافيكي
د- سازه‌هاي اطلاع رساني و تبليغاتي
امروزه تجربه و كاربرد عناصر شهري نشان داده كه استفاده از تجهيزات و مبلمان مناسب تا چه حد مي‌تواند اثر مثبتي بر روي شهروندان و استفاده كنندگان از محيط‌هاي شهري داشته باشد. به‌طور مثال طراحي نشيمن مناسب به مردم اين امكان را مي‌دهد كه در فرصت‌هاي لازم از نشستن و ديدن فضاي شهري لذت برده و حتي ارتباط اجتماعي و كلامي با يكديگر برقرار نمايند.
پژوهش‌هاي شهري و زيست محيطي نشان مي‌دهد كه استفاده‌كنندگان و عموم مردم خواستار چند منظوره بودن تجهيزات شهری و زيباسازي هرچه بيشتر آن هستند به طوري كه به صورت يك سمبل يا نماد و حجم شهري در آمده و متناسب با طراحي زيباي اتومبيل‌ها و محصولات مدرن به توقعات زيبايي شناسانه مردم و نيازهاي دنياي امروز نيز جواب دهد. به همين دليل در سراسر جهان مطالعات و مسابقات بسياري در زمينه طراحي بهينه مبلمان شهري صورت مي‌گيرد.
رنگ آمیزی مبلمان شهری
تقسیمات منطقه ای، عناصر مختلف شهری، معماری و بافت منطقه‌ای از معیارهای اصلی رنگ آمیزی مبلمان شهری محسوب می‌شوند. در تقسیمات منطقه ای عناصری مانند ویژگی‌های منطقه به لحاظ اقلیمی و آب و هوایی، ویژگی‌های فرهنگی، مبلمان، علائم هدایتی، کیوسک‌ها، جدول‌ها، نرده‌ها و پل‌های عابر مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین نوع رنگ بر پایه پژوهش‌های رنگ از منظر روان شناسی شهری، پژوهش‌های روانکاوانه هر منطقه و طبقه بندی نیازهای رنگی براساس فرهنگ هر منطقه، رنگ در فضای سبز شامل رنگ بندی در گل آرایی و فضای سبز،هارمونی رنگ‌های طبیعی فضای سبز با رنگ حصار‌ها و عناصر جنبی موجود در فضا و معماری، پژوهش‌های تکنولوژیک و شیمیایی رنگ و مصالح ماندگار و سازگار با شرایط محل و شرایط اقلیمی آن تعیین می‌شود. کارشناسان به لحاظ شرایط اقلیمی فصل‌های تابستان و بهار را برای این کار پیشنهاد می‌کنند.
رنگ به عنوان یکی از عناصر تلطیف‌کننده محیط می‌تواند تاثیرات بسیاری در هویت بخشی و خوانایی محیط به وجود آورد. باید توجه داشت که نمی توان همه جای شهر را به شکل یکسان و یکدست رنگ آمیزی کرد. با توجه به اینکه مبلمان شهری در بیشتر کشورهای دنیا از عناصر خوانای محیط محسوب می‌شود، رنگ این عناصر هم می‌تواند جزئی از هویت و خوانایی محیط شوند. گاهی باید برخی از عناصر مبلمان مانند سطل‌های زباله، صندوق‌های پست و کیوسک‌های تلفن به شکل واحد رنگ شوند اما الزامی برای متحد بودن رنگ بقیه عناصر وجود ندارد و شرایط فرهنگی و بافتی هر منطقه در تعیین نوع و جنس رنگ تعیین کننده است. كارشناسان، وجود رنگ مناسب در یك محیط شلوغ با مبلمان فرسوده و بی‌روح مانند تهران را برای ایجاد نشاط و آرامش در شهروندان ضروری می‌دانند و همچنین این عنصر را عاملی برای كمتر به نظر رسیدن این خرابی‌‌‌ها و فرسودگی‌‌ها به شمار می‌آورند.
اهميت توجه به هويت و فرهنگ
با رشد شهرها و حومهها، گرايشي افراطي در يك شكل كردن چهره شهري به وجود آمده است، به گونهاي كه اغلب تفاوت كمي در روحيه مبلمان نقاط مختلف شهر يا حتي گاهي ميان چند كشور ديده مي‌شود. حال آن كه هنوز هم جذابترين و به ياد ماندنيترين محلهها آنهايي هستند كه با شكل و شمايل ويژه و مختص به خود در خاطرهها جاي مي‌گيرند و شايد از همين روست كه در كوشش‌هاي جديد براي نوسازي و ساماندهي شهرها به اين خصوصيات توجه بسيار مي‌شود.
از ديدگاه طراحان، انتخاب و طراحي مناسب مبلمان شهري، حفظ هويت مكان و نمود بيشتر آن را ممكن ميسازد. اين برخورد در احياي مناطق تاريخي و سنتي بسيار موثر است. اگر دخالت در شهر به تزيينات سطحي محدود نشود، بايد ميان بافت اجتماعي و فضاي شهر توازني ايجاد كرد. آنگاه كه بافت اجتماعي مكاني تثبيت شده و در ميان ساكنانش مفهوم شهر نشيني، ريشهاي عميق دواند، مي‌توان به ساختارهايي مكمل در سيما و منظر آن پرداخت و شرايط را براي حفظ محيط و رفاه اهالياش مهيا كرد. به اتكاي همين بافت اجتماعي تثبيت شده و ريشهدار مي‌توان در مدت زماني كافي و با روشي پويا، خيابان‌هاي محله و شهر را به گونهاي مجهز كرد كه بازتاب فرهنگ آن باشد.
يكي از دلايل مهم بي‌هويتي تهران، عدم توجه به تفاوت‌هاي موجود بين فضاهاي مختلف شهري، اكتفا نمودن به طرحهاي يكنواخت و به اصطلاح استاندارد و پرداختن به ظرفيت‌هاي مفهومي است؛ بدون در نظر گرفتن ارزش‌هاي زيباشناسي شهري و هنري و بسنده نمودن به امكانات توليد وصنعت آن هم از نوع ابتدايي‌ترين آن. شايد بنياديترين اقدامي كه مي‌تواند در كنار ساماندهي مبلمان شهري، بافت شهر را از نظر كيفي به وضعيت مطلوب نزديك سازد، رعايت موارد زير باشد :
تهيه الگوها، ضوابط قابل انعطاف و سنجيده براي بهسازي و توسعه و آينده نگري هوشمندانه.
معیارهای انتخاب مبلمان شهری
1- هماهنگی با محیط اطراف: اجزای مبلمان شهری باید از نظر استقرار، کاربرد و ظاهر با محیط اطراف خود و سایر اجزای مبلمان شهری هماهنگ باشند، زیرا ناهماهنگی باعث بروز اشکالاتی همچون اغتشاش بصری، اغتشاش محیطی (سدمعبر) و یا بلا استفاده ماندن محصول خواهد شد.
2- ایمن بودن: داشتن احساس امنیت برای استفاده کنندگان از مبلمان شهری یکی از شروط اصلی در طراحی این اجزاست. به دلیل نوع کاربرد این اجزا طراحی محصول باید به گونه ای انجام شود که هنگام استفاده هیچگونه آسیبی متوجه ایشان نگردد.
3- ارگونومی: در علم مهندسی عوامل انسانی ارگونومی نامیده می‌شود. این رشته علمی، امکان ایجاد حداکثر راحتی و آسایش را در هنگام استفاده برای گروه‌های مختلف بررسی می‌کند و معیارهای مشخصی را ارائه می‌نماید. به عنوان مثال ارتفاع دستگیره در انواع کیوسک، ارتفاع سقف در ایستگاه اتوبوس، زوایای موجود بین کف و پشتی نیمکت و ... همگی دارای استانداردهایی متناسب با ابعاد بدن انسان هستند و به کاربردن این معیارها و استانداردها در طراحی باعث بالا بردن کارایی محصولات می‌شود.
4- کم بودن قطعات: این پارامتر باعث کاهش هزینه در مصرف مواد، تهیه قالب‌ها و مدل‌های اولیه و همچنین باعث ایجاد سهولت در تولید، نصب، تعمیر و تعویض قطعات محصولات می‌شود.
5- سهولت ساخت، تعمیر و نصب: این پارامتر ضمن سرعت بخشی به انجام کار، تعداد متخصصان مورد نیاز را به حداقل می‌رساند.
6- دوام: دوام تابع عوامل دیگری همچون مواد مناسب، سازه محکم، اتصالات قوی، پوشش حفاظتی کامل و پیش بینی عوامل تخریبی و به کارگیری روش‌های جلوگیری از آنها نیز هست و هریک از این فاکتورها به سهم خود در ازدیاد دوام و طول عمر محصول دخیل است.
7- مقاومت در برابر تخریب (تخریب‌های عمدی و غیر عمدی)
8- قابلیت استفاده برای گروه‌های مختلف: تقریباً تمام افرادی که از فضاهای شهری استفاده می‌کنند با مبلمان شهری نیز سروکار دارند. این افراد به دو گروه افراد سالم و معلولان تقسیم می‌شوند. یک طراحی خوب باید بتواند به طیف وسیعتری از استفاده‌کنندگان پاسخ دهد.
9- اقتصادی بودن: اقتصادی بودن اجزای مبلمان شهری تابع مجموعه‌ای از پارامترهای مختلف یعنی مواد ارزان و در دسترس، روش تولید ساده، وزن کم و نحوه نصب آسان است و به طور کلی به شکلی است که هزینه‌های مواد خام اولیه، ساخت، حمل و نیروی انسانی به حداقل کاهش می‌یابد.
10- استحکام سازه: سازه باید از استحکام کافی برخوردار بوده تا در برابر انواع تخریب و تنش‌های غیرقابل پیش بینی هنگام استفاده مقاومت کافی داشته باشد، در غیر این صورت عمر مفید محصول کم شده و باعث ایجاد بی رغبتی در استفاده و همچنین زیان‌های اقتصادی می‌شود.
11- دسترسی: مکان‌یابی و استقرار درست مبلمان شهری اهمیت بسزایی در نحوه صحیح استفاده از آن دارد. قبل از نصب مبلمان ابتدا باید نیازها و پتانسیل‌های محدوده را سنجید و سپس با توجه به نتایج به دست آمده اقدام به مکان یابی مناسب برای هریک از اجزای مبلمان شهری نمود. مکان یابی صحیح در سطوح شهر باعث دسترسی آسان و رفاه حال شهروندان می‌شود و به تبع آن ارتقای کیفیت محیط شهری را نیز به دنبال خواهد داشت.
پس از آشنایی با این پارامترهای اساسی می‌توان به ارزیابی هریک از اجزای مبلمان شهری پرداخت.
5- نتیجه‌گیری
طراحی مناسب و به كارگیری مبلمان شهری متناسب با محیط در بخش‌هایی از شهر كه به آنها فضاهای شهری می‌گوییم تأثیر زیادی در كیفیت زندگی شهری بر جای می‌گذارد. آنچه که در مورد مبلمان شهری اهمیت فراوانی دارد، طرح، رنگ و جای قرار گرفتن آن است. امروزه طراحی نو و مناسب مبلمان، علاوه بر زیبایی سیمای شهر، موجب استفاده بیشتر شهروندان می‌شود. طراحان مبلمان شهری لازم است فاکتورهای خاصی همچون ایمنی بودن، دوام، سهولت در استفاده کردن، اقتصادی بودن و زیبایی را در نظر بگیرند تا شهری زیبا و مردمانی زنده دل داشته باشیم.
