كمبود زمين از يك سو و رشد بدنهها و ارتفاع شهر از سوی دیگر موجب شده که شهرها به جهت رفع نیاز و گسترش فضای سبز علاوه بر فضاهاي سبز افقي، فضاهاي عمودي را نيز به عنوان راه حل مناسب انتخاب کنند. در سيستم بام سبز پتانسيلهاي كاربردي زيادي نهفته و بكارگيري اين سيستم در شهرها از ميزان هزينه مصرف انرژي كاسته و به كارايي مفيد محيط ميافزايد.همچنين بامهاي سبز به مساحت قابل استفاده افزوده و مكانهاي جديدي براي اجتماع درون محيط شهري و گردش در فضاي بيرون از خانه را فراهم ميسازد. بامها و دیوارهای سبز یک کارکرد دومنظوره دارد: مواد و مصالح و گیاهان روی، درون و اطراف آن برخی مقاصد را برآورده میکنند، بام و دیوار سبز بیشتر از یک محافظ هوا عمل میکنند به عنوان مثال میتوانند به عنوان سردکننده هوا، لایه محافظ دیوار و بام، پدید آورنده طبیعت سبز با پرندگان مخصوص به خود باشد. در این مقاله ابتدا به تعریفی از منظر که عبارتند از فضای بیرونی هر مکانی که در میدان دید باشد و در چشم اندازی واقع شود که شامل مجموعهای از اطلاعات بصری مانند زمین و اشیاء و ساختارهای مصنوع و همچنین پوشش گیاهی و آب و جز آن، و نیز آسمان باشد، جلوهای از landscape شناخته میشود، پرداخته شد و سپس نما و بام سبز را که بخشی از منظر سبز شهری است را معرفی و مزایا، شیوههای نگهداری، سیستمهای آبیاری (شامل مصنوعی و طبیعی)، انواع پوشش سبز (که شامل گسترده، نیمه گسترده و متمرکز است)، عایق مورد استفاده در بام و دیوار و در نهایت گیاهان مورد استفاده در بام و دیوار سبز به تفکیک بیان میشود.
اگر از پنجره اتاق به بیرون نگاه کنیم، اگر از در ورودی ساختمان محل استقرار خود به فضای بیرونی وارد شویم، با نگاه به اطراف خود، مجموعهای از فضاها و عناصر را مشاهده میکنیم که در برگیرنده ساختمانها و محوطههای مفروش با گیاهان هستند. ترکیبی از روشنایی، تاریکی، سایه روشنها، رنگها، و یا بافتهایی که در مجموع، بخشی از آن مربوط به طبیعت و بخشی نیز ساخته و پرداخته دست انسان است. این فضاها و عناصر، در جای جای محیط اطراف و شهر و روستا متفاوت است.
توسعه شهرها باعث از بين رفتن محيطهاي طبيعي و زمينهاي زراعي شده است. بنابراين ايجاد و تو سعهي فضاي سبز نقش مهمي در زندگي تمام موجودات از جمله انسان دارد و در واقع جايگزيني براي محيط طبيعي از بين رفته در هنگام ساخت و ساز است. بسياري از فناوريها و فعاليتهاي جديد به منظور کاهش تاثير انسان بر روي زمين به وجود آمدهاند، از جمله: منابع انرژي جايگزين، استفاده موثر از منابع طبيعي، کشاورزي بدون استفاده از مواد صنعتي و سبز پوش کردن پشت بامها. بامهاي سبز بخشي از تلاشها براي پايدار ساختن شهرها و يکي از راهحلهاي مدرن براي مشکلات شهري ميباشد.
از این روی در این مقاله تلاش براین است تا با توجه به تعاریف و تقسسیم بندیهای منظر شهری، منظر سبز را به عنوان الگویی جهت طراحی منظر معرفی کرده و نکاتی در مورد بام و نمای سبز -که بخشی از منظر سبز شهری را تشکیل میدهند- ارائه شود تا در آیندهای نزدیک شاهد گسترش «دامنه سبز» در محیط شهری باشیم.
ضرورت ايجاد و حفظ پوشش سبز گياهان يکي از بديهيات زندگي است و مثلث بقا و دوام انسان که شامل آب، هوا و غذا است بدون وجود گياه هيچ گاه تکميل نميگردد، زيرا هم تأمين اکسيژن و هم غذاسازي فقط با وجود گياه امکانپذير خواهد بود. با توجه به ضرورت در حيات انساني و از آنجا که انسان موجودي است تنوع طلب، لذا در فضاي سبز شهري علاوه بر ضرورت اهميت و بهاء دادن به درختکاري، ايجاد تنوع هم از ديگر فاکتورهاي مهم به نظر ميرسد استفاده به جا و مناسب از پوشش گياهي، احداث و نگهداري فضاي سبز نياز به تجربه و دانش، تحقيق و تفحص و شناخت نيازهاي گونههاي گیاهی مختلف دارد، تا رابطه ديرين انسان و طبيعت تقويت شود و انسان بار ديگر با طبيعت فراموش شده آشتي نمايد.
چرا بام سبز؟
بسياري از افرادي که به گياهان علاقمندند و از پرورش آنها لذت ميبرند، به فضايي بزرگ و آفتابگير و باز احتياج دارند. بهترين فضاهاي ممکن براي اين کار تراسها، حياط و بام ساختمان است. تراسها خصوصيترين فضاي ممکن براي اين کار ميباشد و حياط و بام به صورت مشاع قابل استفاده اند. تنها گزينهاي که براي پرورش گياه در تراس و بام براي اين افراد وجود داشت استفاده از گلدان و فلاور باکس در اندازههاي بزرگ و کوچک بود که عدم هماهنگي در رنگ جنس و اندازه و شکل آنها موجب آشفتگي فضا و گرفتن حجم زيادي از فضا توسط گلدانها ميگرديد. ساختن باغچه بر روي بام سطحي يکدست و طراحي شده براي کاشت گياهان دلخواه به وجود ميآورد. حسن ساختن باغ بر روي بام، سطح بزرگتر و نورگيري بيشتر و داشتن چشم انداز وسيعتر است.
منظر(landscape):
فضای بیرونی هر مکانی که در میدان دید باشد و در چشم اندازی واقع شود که شامل مجموعهای از اطلاعات بصری مانند زمین و اشیاء و ساختارهای مصنوع و همچنین پوشش گیاهی و آب و جز آن، و نیز آسمان باشد، جلوهای از landscape شناخته میشود. این منظر دارای بافت و ساختار طبیعی و مصنوعی است و شخصیتی سه بعدی از نظر هندسی و چند بعدی با منظور داشتن بعد زمان و سایر ادراکات انسانی دارد. فضا دارای نوعی ویژگی و انرژی است که در چشم و ذهن انسان انعکاس و سابقه ذهنی به جای میگذارد. این سابقه نشانه روح و ارزش فضاست و به عنوان فضای زشت، زیبا، خنثی یا بی تفاوت، متحرک یا ساکن، هیجانانگیز، خستهکننده و یا بیانهای حسی دیگر قابل تعریف است. تحریکات طبیعی انسان و موجودات دیگر در ساختار آن دخالت دارند. انسان به غریزه و نهاد ساختار طبیعی خود وابسته و نیازمند آن است.
در زبان فارسی واژه landscape برابر مفهومی ندارد و در ترجمه آن از واژگانی مانند منظر و یا چشم انداز استفاده میشود که بار حسی و مفهومی کامل واژه معادل انگلیسی را با خود به همراه ندارد.
منظر سازی(Landscaping):
معمولاً کلمه landscaping با دو عنوان همراه است: منظر سخت و منظر نرم
(hard & soft landscape). منظر سخت به فضای چشم انداز بیرونی گفته میشود که عناصر اصلی تشکیل دهنده ان را اشیایی مانند مجموعه دیوارها، حصارها، صندلیها، ظروف زباله، آب نما، پوسته، جداره بیرونی مصالح مختلف تشکیل دهند. منظر نرم به مجموعهای گفته میشود که خاک و پوشش گیاهی و آب و جز آن را در برمی گیرد. بامهاي سبز مزاياي بسياري دارند...از جمله:
گسترش فضای سبز: این محصول با تولید سطوح سبز در فضاهای بلا استفاده، اثرات مضر ناشی از پدیده گرم شدن زمین را کاهش داده باعث خنک شدن هوا، ایجاد سایه و تولید اکسیژن میگردد.
کاهش آلودگی هوا و اثرات مخرب آن: هر متر مربع فضای سبز مذکور در سال حدود نیم کیلوگرم از آلودگیهای معلق در هوا را جذب کرده و تصفیه میکند، بدین ترتیب هوای پاکتر و سالمتری برای تنفس خواهیم داشت. و با جذب و تصفیه آلودگیهای ناشی از سوختن فرآوردههای سوختی از تخریب بیشتر لایه ازن پیشگیری خواهد گردید.
عایق حرارتی: فضای سبز به عنوان یک لایه عایق حرارت مطرح میگردد. و از تبادل حرارتی هوای ساختمان با هوای بیرون به میزان قابل توجهی میکاهد و به این ترتیب در صرفهجویی در مصرف انرژی نقش شایانی ایفا میکند.
عایق رطوبتی: لایه تشکیل دهنده بام سبز شامل لایههای ضد رطوبت است که قادر به نگهداری و حفظ آب در خود در مدت زمانی طولانی میباشد. این لایهها که از پلی پروپیلن ساخته شده است، سدی مقاوم در برابر نفوذ آب ایجاد میکند که مانع هر گونه انتقال رطوبت از لایه خاک به سقف میگردد.
کنترل آب باران و سیلاب: لایه زهکش بام سبز با ذخیره سازی آب در خود میتواند در هنگام بارشهای ناگهانی و تند، آب را در خود ذخیره کند و این آب را تا مدتی طولانی برای مرطوب نگهداشتن لایه خاک نگهداری کند، بدین وسیله از وقوع سیلاب نیز به دلیل جاری شدن آب باران جلوگیری به عمل میآید.
سلامت روانی: با به وجود آوردن محیط زیست طبیعی در فضای زیست محیط شهری میتوان در ایجاد تسکین روحی و سلامت جسمی و روحی ساکنین شهرها نقش بسزایی ایفا نمود.
سرعت بالای اجرا و هزینه پایین نسبت به سایر عملیاتهای ساختمانی، پوشش سریع بام را در متراژهای بالا ممکن میسازد.
عدم نیاز به آبیاری و مراقبت زیاد: سیستم سقفهای سبز طوری طراحی شده است که لایه زیرین آن، هم به عنوان عایق، هم به عنوان زهکش و هم به عنوان مانع نفوذ ریشه گیاهان به بام عمل میکند. بدین ترتیب باغ بدون آبیاری میتواند تا یکماه در تابستان شاداب و پر طراوت باقی بماند و دوره نگهداری و سرکشی آن میتواند تا 2 بار در ماه باشد. گیاهان مورد استفاده در باغبامها باید نسبت به خشکسالی مقاوم باشند و به نگهداری کمی احتیاج داشته باشند و قابلیت تطبیق و بازیابی خود با تغییر شرایط خاک را داشته باشند.
فراهم آوردن امکانات براي کشاورزي شهري و گياهان دارويي: معمولا گیاهان دارویی در مدت کوتاهی، سطح خاک را فرا میگیرند و به علت سبزی و کوتاهیشان زیبایی خاصی را پدید میآورند. این گیاهان نسبت به مواد غذایی پر توقع نبوده و آب بسیار زیادی نیاز ندارند. همچنین برخی از آنها در برابر شوری خاک مقاومند و دوام و عمر طولانی و سازگاری و استقامت بالایی دارند .لذا در ساختمانها میتوان از آنها استفاده کرد.
آيا باغبام به نگهداري زياد نياز دارد؟
گیاهانی که کاشته میشود بسته به نوع باغبام به نگهداری احتیاج دارد. در پوشش گسترده مراقبت بسیار کمی لازم است. در بعضی مواقع سرکشی سرایدار لازم است و در مواردی که گیاهان خاصی کاشته شده باشد به باغبان و بازرسی فنی نیاز است.
گياهان ريشه دار در فصلهاي مناسب کشت و پس از کاشت به مقدار مورد نياز آبياري ميشوند. هنگامي که کاشت پايان پذيرفت، نگهداري شروع ميشود. اين عمل در بازههاي زماني منظم صورت ميگيرد تا پوشش به 60 تا 70 % از مقدار نهايي خود برسد. پس از بازرسي نهايي بهتر است به صورت توافقي نگهداري منظمي صورت پذيرد. توجه شود در هر نوع روش کشت خاک بايد در 4 هفته اول مرطوب نگه داشته شود. سلامت و تداوم هر پوشش بام بستگي به مراقبت از آن دارد. هر ناحيهاي که از اين امر فروگذار شود به سادگي به حالت طبيعي خود بر ميگردد. گونه گياهي مطلوب از بين رفته و گونه خودرو فضا را پر خواهد کرد. طراحي براي مراقبت کمتر در آينده به صورت زير است:
1. انتخاب صحيح خاک از جوانه زني دانههاي آورده بوسيله باد ميکاهد.
2. انتخاب صحيح ميزان ماندگاري رطوبت نيز از جوانه زني دانههاي ناخواسته ميکاهد.
3. انتخاب صحيح شرايط از آسيب رسيدن به گياهان آسيب پذير ميکاهد.
به خاطر داشته باشيد مراقبت کم به معني عدم نگهداري نميباشد.
آيا ميتوان هر نوع باغي را بر روي هر بامي اجرا کرد؟
يک باغ بر روي بام با توجه به عوامل متعددي طراحي و ساخته ميشود. بعضي از اين عوامل عبارتند از:
وزن باغ: که شامل وزن خاک، وزن رطوبت موجود در آن و وزن گياهان کاشته شده در آن پس از رشد نهايي ميباشد.
وزن افرادي که بر بام رفت وآمد ميکنند و وزن مبلمان باغ
محاسبه نيروي باد و مقاومت لایههای باغ در برابر آن
بررسي بام و انتخاب نوع باغ مناسب براي آن و در صورت نياز تقويت بام
همانگونه که عدم دقت در ساختن ساختمان ممکن است آسيب جدي به ساختمان بزند، ضعف در اجراي باغبام هم ميتواند آسيبهاي جدي و گران قيمتي را به ساختمان وارد کند. بنابراين دقت در انتخاب بهترين گزينه و بهترين مواد و نصب درست باغبام بسيار مهم و حائز اهميت است.
آبیاری و سیستمهای آبیاری بام سبز
سيستمهايي که براي ساخت بام سبز طراحي شدهاند سبک وزن، نيازمند رسيدگي کمتر، بادوام و جالب هستند. ابتدا لايه عايق رطوبتي بر روي پشت بام نصب ميشود؛ سپس زهکشي مناسب انجام شده تا آب اضافي از پشت بام سرازير شود. يک محيط رشد کاملا مناسب براي موفقيت بام سبز ضروري است. اين محيط بر خلاف خاک زراعي طبيعي که معمولا در منظره سازي شيب دار به کار ميرود، کاملا متناسب با محيط طراحي شده و به هنگام خيس شدن خيلي سنگين نميشود. در نهايت گياهان کاشته ميشوند. پوششهاي گياهي مقاوم در برابر سرما و گرما مورد استفاده قرار ميگيرند تا انبوهي از گياهاني را توليد کنند که شبيه اکوسيستمهاي طبيعي محلي و چمنزارهاي ساحلي به نظر رسند. گياهاني که براي اين منظور استفاده ميشوند معمولا گياهاني گوشتي، گياهان چند ساله علفي، گلها، علفهاي وحشي و خزه ميباشند.
آب باغ از دو منبع تامین میشود:
آبياري مصنوعی
آبیاری طبیعی (آب باران)
آبياري مصنوعی باغ از دو روش ممکن است تامين شود: روش دستي و روش اتوماتيک. روش اتوماتیک هم به دو صورت آنالوگ و دیجیتال انجام میشود که ممکن است یک ایستگاهه یا چند ایستگاهه باشد. در هر دو روش رطوبت لازم براي خاک و ريشهها تامين ميشود. آب باران نيز براي تامين کردن آب مورد نياز استفاده ميشود. به هر طريقي که آبياري انجام شود، آب مازاد بر رطوبت خاک از طريق لايههاي تصفيه کننده آب و لايه زهکش ذخيره ميشود و تا دورهاي نسبتا طولاني آنرا از آبياري مجدد بينياز ميسازد. از سوي ديگر هرگونه آب اضافي بر روي لايه ضد رطوبت ريخته و از طريق شيب بام به بيرون انتقال مييابد. آب باران اضافي ميتواند پس از تصفيه شدن در مخازني ذخيره گردد و براي مثال در سيستم فلاش تانک سرويسها مورد استفاده قرار ميگيرد. لايه عايق بام ساخته شده از پلي پروپيلن فشرده از انتقال هر گونه رطوبت به سقف جلوگيري ميکند.
روی بام سبز چه نوع گياهاني ميتوان کاشت؟
اساساً سه نوع پوشش سبز بام وجود دارد:
پوشش گسترده (يا پراکنده)
پوشش نيمه گسترده
پوشش متمرکز
پوشش گسترده (يا پراکنده):
کمترين نياز به نگهداري را دارند – نياز به آبياري ندارند- پوشيده از: خزه علف يا گیاهان خزنده.
پوشش خاک پراکنده- ارتفاع خاک
150mm-50 اين نوع پوشش جايي کاربرد دارد که نياز به دسترسي نباشد. اين نوع پوشش حداقل وزن را اعمال ميکند و تقريباً روي هر بامي ميتوانند نصب شوند. اين نوع پوشش همچنين در ساختارهاي صنعتي بسيار مناسب ميباشد. زيرا علاوه بر ايفاي نقش عايق رطوبت از جريان يافتن آب و تشکيل سيلاب جلوگيري ميکنند.
پوشش نيمه گسترده:
ويژگيهاي آن: نگهداري منظم- آبياري نامنظم- ترکيب يافته از: شاخ و برگ، علف يا درختچهها بوتههاي ضخيم.
پوشش خاک نيمه متمرکز ارتفاع
mm 200-100 جاهايي که بام قابل رؤيت بوده و پوشش رنگ ساليانه کمترين نياز به نگهداري را دارد، اين نوع پوشش ايدهآل ميباشد. در مقايسه با پوشش پراکنده، پوشش نيمه گسترده، ظرفيت نگهداري آب بيشتري داشته و به دليل عمق بيشتر خاک، گستره بيشتري از گياهاني را ميتوان براي اين نوع پوشش انتخاب نمود. براي دستيابي مناسب، از ايوان، سنگفرش و يا ديوارهاي کوتاه استفاده ميشود.
پوشش متمرکز و ويژگيهاي آن:
آبياري منظم نوع پوشش شامل چمن با بوتههاي بلند و يا درختان ميباشد پوشش خاک متمرکز، ارتفاع خاک 1500mm-150 در عمل هر نوع باغچهاي ميتواند با استفاده از پوشش متمرکز ساخته شود. از چمن گرفته تا آبنما، بوتههاي بلند، درختان جوان و... نوع پوشش گياهي و اندازه نهايي آن عمق خاک موردنياز و روش آبياري را مشخص ميکند. روش نگهداري نيز وابسته به نوع گياه کاشته شده ميباشد.
بام سبز و محافظت در مقابل تکانهاي ناشي از باد
پوشش سبز بايد به گونه اي طراحي شود که در بادهاي شديد نيز استوار و بي حرکت باقي بماند. نيروي باد در نواحي مختلف بام متغير است. در مرکز اين نيرو نسبتاً کم است و حتي وزن يک لايه نازک خاک براي بيحرکت ماندن کافي است ولي اين نيرو در گوشهها و اطراف بيشترين مقدار را دارد به گونه اي که حتي ممکن است نياز به سنگهاي بزرگ و يا سنگ فرش کردن باشد تا باد پوشش را حرکت ندهد.
هر چه ارتفاع ساختمان بيشتر باشد، خطر تکان باد بيشتر ميشود. معمولاً چنانچه عايق رطوبت مقيد شده باشد و يا به وسيله روشهاي مکانيکي ثابت شده باشد، مشکلي پيش نميآيد. با اين حال چنانچه عايق رطوبت به خوبي در محل خود قرار نگرفته باشد و يا مانند سقفهاي وارونه عايق حرارتي بالاي آن قرار گيرد، خود وزن پوشش سبز به ثابت ماندن کمک ميکند.در نقاط بادخيز و در بامهاي شيب دار لازم است از فرسايش خاک جلوگيري شود تا پوشش گياهي تنك و کم پشت نشود.
تخمين ضريب تصفيه لايهها
به منظور اينکه به مرور زمان لايه خاک کيفيت مناسب خود را داشته باشد، به هنگام تخمين حجم خاک لازم، يک ضريب تصفيه در محاسبات وارد ميشود که اين عمل با اضافه کردن درصدي از خاک صورت ميگيرد.
بام سبز و طبیعت سالم
پديده گرم شدن زمين يکي از مسائلي است که در آينده زندگي همه را تحت تأثير قرار خواهد داد. شکي نيست ساختار محيط زيست بايد به گونه اي تغيير يابد تا اينگونه اثرات تخريبي کاهش يابد و شرايط را به گونهاي قابل تحمل تغيير دهد. اگرچه قوانين امروزي بر روي عايق ساختمانها متمرکز شده اند، تحريکاتي که به منظور افزايش فضاهاي سبز توسط واحدهاي سياسي صورت ميگيرد نيز رو به افزايش است. اينگونه به نظر ميرسد که اين تحريکات منجر به وضع قوانيني خواهد شد.
بام سبز و نسبت آن با شیب بام
به عنوان يک قاعده کلي بامهاي مسطح بايد شيبي حداقل به اندازه 1:60 داشته باشند. از آنجا که لايه زهکشي و آبياري و نيز لايه خاک بالاي آن کم عمق ميباشد اين موضوع بسيار حائز اهميت ميباشد که هنگام طراحي پوشش سبز بامهاي مسطح (با حداقل شيب 1:60) به اين نکته توجه کرد که هر گونه خميدگي در لايه بالايي اين لايه زهکشي براي گياه مضر ميباشد. با اين حال ميتوان پوشش سبز را روي بامهاي مسطح بدون شيب نيز نصب کرد، مشروط به اينکه بايد ساختار مناسبي طراحي شود تا به گياه آسيبي وارد نشود.
طراحي يک پوشش سبز براي بامهاي با شيب بيش از°25 نسبتاً ساده است و ميتوان از سيستم زهکشي مخصوصی استفاده کرد. البته شيبهاي بيش از °20 نياز به طراحي خاصي دارند تا اين اطمينان حاصل شود که سيستم بر روي بام پايدار خواهد ماند.
عايق بام سبز
خاک در ساختار پوشش سبز خود نقش عايق را ايفاء ميکند اما به دليل آنکه مقدار رطوبت در آن پيوسته تغيير ميکند. نبايد در محاسبات عايقکاري بام، خاک را به حساب آورد. با اين وجود بي شک به عنوان عايق صوتي عمل خواهد کرد. عایق باید شامل یک لایه محافظ ریشه نیز باشد.
پيشگيري از آتشسوزي بام سبز
بامهاي سبز متمرکزي که به طور مرتب آبياري ميشوند و لايه خاک به نسبت ضخيمي دارند در مقابل خطر آتشسوزي ناشي از صاعقه و يا حرارت خورشيد مقاوم در نظر گرفته ميشوند. بامهاي سبز گسترده که به طور کلي آبياري نميشوند در صورتي مقاوم در برابر آتشسوزي شناخته ميشوند که :
ضخامت لايه خاک حداقل mm 30 و از نظر وزني بيش از 20% مواد آلي نداشته باشد
استفاده از سنگ يا بتن به عنوان سدي در برابر آتش در فواصل mm 40 در پوشش گياهي و به پهناي حداقل m1 و ارتفاع
mm 300 استفاده از باريکهاي از سنگريزه در نقاط نفوذ بام مانند محلهاي عبور کابل روشنايي و نيز در جلو ديوارهايي که در آنها محفظه وجود دارد.
در دورههاي مراقبت ساليانه باريکه ايمني بايد خالي از پوشش گياهي قابل اشتعال نگهداري شود.
مدیریت آب باران بر «بام سبز»
سرويس فني ميتواند تعداد و اندازه خروجيهاي مورد نياز براي تخليه آب را محاسبه کند. استفاده از نرم افزار تخصصي مرتبط با خواستههاي 2000 : 12056 BBEN کمک ميکند تا نرمافزار با بررسي حجم مورد نياز، حداقل اندازه لازم براي لولهها را پيشنهاد ميکند. اين نرم افزار موارد زير را در نظر ميگيرد1- مساحت بام تحت پوشش سبز و ديگر بامهايي که آبهاي آنها بايد توسط اين بام تخليه شود. 2- حجم باران محلي 3- موارد ايمني و طول عمر ساختمان 4- تعداد و اندازه خروجيها و لولههاي تخليه.براي آگاهي بيشتر، ضريب تخليه بيانگر مقدار آب باراني است که از يک بام سبز با شيب کمتر از 5% تخليه ميشود.
ايمني روی «بام سبز»
در مراحل طراحي يکي از مهمترين مراحل، ملاحظات مربوط به ايمني و چگونگي مراقبت ميباشد. دسترسي مناسب، نقاط کليدي و موانع و ريلهاي ايمني بايد تعبيه شوند تا هم استفاده از سقف و هم نگهداري و مراقبت امکان پذير باشد.
زهکشي «بام سبز»
بامهايي که براي تعبيه مزرعه طراحي ميشوند مقدار زيادي آب باران را در خود نگه ميدارند که موجب کاهش فشار تحميلي بر سيستم زهکشي ميشود. با اين حال هميشه مقداري آب اضافي وجود دارد که بايد به روشهاي زير تخليه شود:
به وسيله خود بام
ناودانيهاي مربوط به شيروانيها
آبراه و کانال آب.
به منظور رعايت احتياط بايد دوخروجي تعبيه کرد و يا يک خروجي و محلي براي سرريز
(خروجيها بايد خالي از هر گونه گياهي باشند و اين امر بوسيله تعبيه محفظه اي براي بازرسي بالاي آنها چک ميشود.) در تراسها ميتوان از يک توري تراس استفاده نمود.
تقسیم گیاهان
بر اساس بخش نمایان گیاه (گیاهان چوبیWoody، گیاهان علفیHerbaceus Plants)
بر اساس طول زندگی (یک ساله Annual، دو ساله Binnual، چند ساله Perinnual)
بر اساس مراحل رشد (رشد رویشی، رشد زایشی)
انواع کودها:
کودهای آلی
کودهای معدنی
کودهای آلی
کودهای جامد: کود مرغ، اسب، گاو، گوسفند، پودر استخوان، پودر خون، سم، شاخ، پشم و...
کودهای مایع: شامل ادرار حیوانات
کودهای گیاهی: اندامهای پوسیده گیاهان (خاک برگ)
خاک برگ معمولی
تورب پیت(Peat)
لومLeoma
کمپوستCompost
خاک جنگلی
کود سبز
کودهای معدنی:
عناصر پر مصرف(کربن-اکسیژن-ئیدروژن-کلسیم-منیزیم-ازت-فسفر-پتاسیم-گوگرد)
عناصر کم مصرف (بور-کلر-مس-آهن-منگنز-مولیبدن-روی)
تقسیم گیاهان زینتی از نظر میزان نور مورد نیاز
هر گیاه بسته به میزان حساسیتش به نور، میزان مشخصی از نور را برای رسیدن به حداکثر فتوسنتز لازم دارد و نور بیش از این مقدار میتواند باعث سوختگی گیاه گردد.
پوششهای علفی
شبدر زینتی دایکوندرا Dichondra repens
تیره Leguminoseae: در ایران کشت این نوع شبدر هنوز هم متداول است. این گیاه پوششی همانند چمن کاشته، و نگهداری میشود. این گیاه در شهرهای شمالی ایران، بسیار کشت میشود. در تهران نیز در نواحی شمیرانات کشت آن به خوبی انجام میشود. پوشش اصلی باغ ایرانی در قدیم این نوع شبدر زینتی بوده است.
2. شبدر: Trifolium
تيرهLeguminose:
از دولپهایها) گیاهانی که در مقابل تکلپهایها هستند و دانه آنها حاوی دو رشته مواد غذایی (آلبومن) که از یکدیگر جدا هستند میباشد.
(با گلهایی به رنگ سفید، صورتی و قرمز است. میوه آن کوچک و دارای یک دانه میباشد. گونههای مهم آن شبدر معمولیT.repens، شبدر هیبرید T.hibridum T.repens و شبدرگل درشت T.incor nataum با گلهای سرخرنگ است.
3. یونجه باغی: Lotus
Leguminoseae: تیره
گلهای آن به رنگ قرمز یا زرد و میوه نیام آن کشیده و طویل است. پس از شبدر (Trifolium) یکی از گونههای معروف پوشش گیاهی باغ در گذشته بوده است. در فصول سرد، کاشت آن درختان را از خطر سرمازدگی محافظت میکند.
4. چمن: Gramineae:
به طور کلی چمن یک گونه جدید است و در قدیم، در باغهای تاریخی کشت نمیشده است. اما امروزه در بسیاری از باغهای تاریخی، به عنوان پوشش باغ استفاده میشود.
چمن پوآپاراتنسیس: Poa pratensis
با اسامی تجاری مریون و بارون شناخته میشود، دارای بذر ریز است. در برابرگرما مقاوم، اما در صورتیکه گرمای هوا بیش از40 شود رشد آن متوقف میگردد. در ایران به چمن هلندی مشهور است.
• چمن لولیوم
L0lium perenne: بذرآن نسبت به قبلی درشت تر است. به آن چمن یارندی هم میگویند. برگهای آن نیز درشت تراست.
چمن فستوکا: Festuca rubra از چمنهای کاملاً سردسیری است. در فصل گرما از بین میرود و بذر آن درشت است.
چمن اگروسیتس: Agrostis tenuis بذرآن بسیار ریز میباشد. مقاومت آن نیز در برابر شرایط نامساعد محیطی کم است.
چمن آفریقایی : Cynodon dactylon بسیار در برابر گرما و خشکی و شوری خاک مقاوم است. علاوه بر کاشت بذر از طریق تقسیم بوته نیز تکثیر میشود.
زوی زیا: Zoysia این چمن نیز به گرما و خشکی مقاوم است وبا آب و هوای مناطق گرم ایران سازگاری پیدا کرده است.
تاثير بامهاي سبز در اقتصاد جامعه
بامهاي سبز تاثيرات زيادي در اقتصاد جامعه دارند که اهم آنها عبارت اند از:
لايه عايق رطوبتي نصب شده در روي بام از صدمات ناشي از اشعه ماوراي بنفش و صدمات شيميايي جلوگيري کرده و در برابر امواج گرما به عنوان عايق عمل ميکند. اين ويژگي بامهاي سبز طول عمر عايق رطوبتي را تا دو برابر افزايش داده و باعث صرفه جويي در هزينهها ميشود.
عايق بندي بامهاي سبز نياز به انرژي را براي گرم و سرد کردن ساختمان به طور چشمگيري کاهش ميدهد و همچنين باعث کاهش آلودگي صوتي ميشود.
جاذبه زيبايي شناختي و زيبايي طبيعي بامهاي سبز ارزش ساختمان را در نزد بسياري از استفادهکنندگان و مطابق با هر سليقه براي کاربردهاي تجاري، سازماني و مسکوني بالا ميبرند.
رنگ و بافت در فضای سبز
رنگ در بیان حالت یک مکان بسیار موثر است. برگهایی که به رنگ سبز روشن هستند، فضا را با روح و شادتر میسازند، از این جهت محیط و منظرهای بهاری، که رنگ روشنتری دارند، زندهتر به نظر میرسند. رنگهای روشن شادتر و رنگهای تیرهتر غمانگیزند. رنگ در گیاهان از رنگ گلها، میوه، برگ، پوست و شاخهها حاصل میشود. رنگ گلها ممکن است بسیار متفاوت و پویا باشد، اما غالبا این رنگها به صورت ناگهانی بوده و عمر کوتاهی دارند. در بیشتر اوقات سال رنگ گل اهمیتی ندارد. رنگ میوه تضاد جالبی با برگها ایجاد کرده مکمل آنها بوده و به همین دلیل بر کیفیت بصری گیاه برگدار میافزاید. به خصوص وقتی که برگها میریزند و میوهها هنوز بر جای خود باقی میمانند منظره بسیار جالبی را به وجود میآورد. رنگ برگها از روشن تا تیره و از مایه رنگ از سبز مایل به زرد تا سبز مایل به آبی تا برنزی، مسی و بنفش متغیر است. در پاییز مایههای رنگ بسیار متنوعتر بوده و منظر بدیعی را به وجود میآورند. اگرچه مانند رنگ گلها عمر کوتاهی دارند.
پوست درخت و شاخههای آن نیز میتوانند رنگهای جالبی را به نمایش بگذارند. آنها در مقایسه با رنگ برگ، میوه و گل ظرافت بیشتری دارند و به این جهت در فصل زمستان اثر بیشتری در رنگ گیاه دارند. اگر بخواهیم گیاهی از نظر بافت فرم، اندازه یا خط مشخصتر باشد، ویژگی آن باید با استفاده از رنگی که با زمینه تضاد دارد برجستهتر شود.
خصوصیت دیگر گیاه که بر ادراک تاثیرگذار است بافت گیاه میباشد. منظور از بافت، دانهبندی بصری یعنی همواری یا ناصافی سطح ادراک شده است. بافت گیاه نتیجه اندازه و ویژگی لبه برگ، اندازه شاخهها، پوست درخت، نحوه رشد گیاه و فاصله ببیننده تا آن است. گیاهانی که بافت درشت دارند. گیاهانی هستند که برگهای بزرگ، شاخههای کلفت، سرشاخههای معدود داشته، به صورت آزادانه رشد میکنند. از این گیاهان هنگامی که در ترکیب با گیاهانی با بافت متوسط و ریز ظاهر میشوند، ميتوان به عنوان کانونهای دید سود جست. گیاهان دارای بافت درشت به نظر میرسد که به طرف ببیننده جلو آمدهاند، فاصله بین آنها با بیننده کمتر از اندازه واقعی نمایانده میشود. بنابراین نباید در فضاهای کوچک یا تنگ ازآنها استفاده کرد.
گیاهانی که دارای بافت ریز هستند، تعداد زیادی برگ نزدیک به یکدیگر دارند. معمولاً به صورت متراکم رشد میکنند و دارای شاخههای متعدد باریک و سرشاخههای نازک و نرم هستند و برای اینکه بهترین تاثیر را داشته باشند باید از نزدیک مشاهده شوند. در فضاهای کوچک، این گیاهان موجب میشوند که فضا بزرگتر از آنچه هست به نظر آید.
معیارهای انتخاب گونههای گیاهی پیشنهادی بام سبز
اولین قدم در طراحی فضای سبز یک مجموعه، انتخاب گونههای مناسب برای آن مکان بوده است. به طور کلی سه عامل مکانی، اجتماعی و اقتصادی در انتخاب گونههای مناسب دخیلاند. در ذیل مجموع عواملی که راستای انتخاب گونههای گیاهی هر مجموعه علاوه بر گیاهان مقاوم و سازگار با شرایط اکولوژیکی منطقه مدنظراند و میبایست لحاظ گردند، توضیح داده شده است.
گیاهان با نیاز آبی پایین
مقاومت در برابر خشکی از فاکتورهای مهم انتخاب گیاهان است. گیاه بوسیله ریشههای عمیق، خار، گوشتی بودن ساقه و برگ در مقابل خشکی مقاومت میکند. با کاشت این گیاهان در سایر هزینه از جمله نگهداری، نیروی کارگری، مقادیر زیاد آب صرفه جویی میگردد.
گونههای مناسب با طول عمر زیاد
هزینه کاشت رابطه مستقیمی با زنده مانی (بقا) گونههای گیاهی دارد. خرید و کاشت یک گونه گران که نرخ بقای زیادی دارد نسبت به کاشت گونهای ارزان با امکان بقا کم ارجح میباشد.
گونههای بدون ایجاد آلرژی
سیستم OPALS پتانسیل گیاه را برای ایجاد آلرژی به وسیله مقیاسی از یک تا ده اندازه میگیرد. بهترین گونهها آنهایی هستند که در دامنه OPALS بین 1 تا 4 قرار میگیرند. هرچه عدد بزرگتر شود خطر آلرژی زایی بیشتر میگردد. پس باید حتی المقدور در مکانهایی که در مجاورت معابر قرار دارند این گونهها کشت نشوند.
گیاهان با اثر آللوپاتی
برخی گونهها با آزاد سازی ماده شیمیایی به محیط اثرات زیان آوری دارند. این واکنش اثر آللوپاتیک (Allelopathy ) میگویند. این اثر مشابه کُند کنندههای رشد شیمیایی عمل میکند و سبب کاهش رشد یا گیاهان مجاور میگردد. جهت جلوگیری از هزینههای مجدد واکاری گونههای معدوم شده، باید حتی المقدور این گونهها کشت نگردند یا با فاصله کشت انجام شود.
گیاهان کم توقع
از منظر اقتصادی هرچه گیاه با محیط سازگارتر باشد هزینه نگهداری کمتر دارد. البته این بدان معنی نیست که فقط گیاهان کم توقع، بردبار و کم هزینه به هر فرم و شکل که هستند در فضای سبز کاشته شوند بلکه باید سعی نمود تا حتی الامکان هزینهها با هدف و منظور خاصی که از احداث فضای سبز وجود دارد مطابقت داشته باشد.
گونههایی که به هرس و فرم دهی کمتری نیاز دارند.
انتخاب گیاهان متناسب با عرض مسیر امری بسیار مهم است. ابعاد درختان و فواصل آنها باید به گونهای باشد که حاشیه مسیر خودنمایی داشته باشند. در مسیرهای باریک درختان کشیده و در مسیرهای پهن درختان با تاج گسترده زیبایی بیشتری دارند. ارتفاع آنها هم بستگی به ابعاد مسیر دارند. از آنجاییکه مصالح ساختمانی مختلف بر روی رشد طبیعی درخت تاثیر دارد، اگر انتخاب صحیح باشد گونههای مجاور ابنیه نیاز به سرزنی مداوم و هرس پی در پی نخواهند داشت.
گونهها بدون ظواهر منفی
ظواهر منفی عواملی هستند که سلامت عمومی را تهدید نمی کنند اما منجر به عدم رضایت عمومی میشوند (در رابطه با درختان). میوه دهی بیش از حد، مدت زمان ریزش برگها، ریختن پوست درخت، تولید ریشههای جانبی و بوهای بد همگی از این مشخصات هستند.
گونههای با مواد مترشحه کمتر
گونههایی که صمغ ترشح میکنند و آفاتی مثل شته دارند نباید کاشته شوند. ترشحات باعث جلب حشرات و پرندگان مزاحم یا ریختن صمغ روی ماشینها میشوند. برخی گونهها نیز در طول فصل رویش مقادیر زیادی لاشریزی دارند که شامل ریزش برگ و گل و شاخه و میوه میباشد. هزینههای مربوط به نظافت و جمع آوری لاشبرگ به وسیله انتخاب گونه مناسب صرفه جویی میشود.
گیاهان جایگزین پرچین
پرچین به دیواره سبز انبوه متشکل از گیاهان کاشته شده به صورت ردیفی در فواصل مناسب گویند. در میان گونههای گیاهی، انواع زیادی وجود دارند که به دلیل رشد انبوه و داشتن خاصیت شکل پذیری برای ایجاد پرچین مناسبند. پرچینها همیشه سبز یا خزان کننده، کوتاه، متوسط یا پا بلند، گلدار یا بدون گل هستند. همیشه سبزها به علت سبز بودن حتی در زمستان حائز اهمیت میباشند. از انواع همیشه سبزها میتوان به سوزنی برگان اشاره کرد. خزان کنندگان درختان یا درختچههایی هستند که در فصل زمستان برگهای خود را از دست میدهند و در صورت رعایت فاصله کاشت و هرس صحیح به صورت انبوه در میآیند و برای پرچین مناسباند. این گروه در طول سال با تغییر رنگ برگها جلوههای خاصی به پرچین میبخشند.
گیاهان جایگزین چمن
عملیات احداث و نگهداری چمن کاریها پرهزینه و وقت گیر است و نیاز به نیروی کار متخصص و آب فراوان دارد. با اندک بی توجهی در هر یک از مراحل عملیات احداث لطمهای شدید به چمن وارد میآید.
در صورتیکه با کاشت گونههای جایگزین میتوان در اندک زمانی کل زمین مورد نظر را با هزینهای اندک پوشش داد. با گزینش این گونهها نگهداری، سرزنی، کوددهی، کاهش مییابد. در بحث فضای سبز نقاطی به نام نقطه کور معروفند. در نقاط سایه افکن درختان تنومند که به سبب وجود خاک فقیر و ریشههای سطحی و برجسته در آنجا کاشت چمن امکانپذیر نیست میتوان کشت جایگزین انجام داد. مزایای این گونهها عبارتند از : سازگاری با شرایط جوی منطقه، سازگاری با اراضی آهکی و فقیر، تنوع در شکل و رنگ گل و برگ، انبوهی بوتهها و حذف علفهای هرز، انبوهی گل در گونهها، قابلیت تکثیر، تاثیر بیشتر نسبت به چمن در پالایش هوا، مقاومت در برابر آفتاب تند است.
انواع دیوار سبز
دو گروه اصلی تقسیم دیوارهای سبز وجود دارد: 1- نماهای سبز 2- دیوارهای اکسیژن ساز.
1. نماهای سبز: در این سیستم گیاه بر روی سطح نما حرکت میکند.در این سیستم گیاه رونده و یا پیچ در حالی که ریشه در زمین دارد(در یک بستر خاکی) شروع به بالا رفتن از ساختمان میکند. اخیرا برای نمای سبز سازهای حمایت کننده هم در نظر میگیرند.
دیوارهای اکسیژن ساز خود به دو دسته سیستمهای فعال و غیر فعال تقسیم میشوند:
الف. سیستمهای فعال: این سیستمها جدیدترین نوع دیوارهای سبز میباشند.در این سیستم از هوای تولید شده توسط گیاهان در سیستم تهویه هوای ساختمان استفاده میشود.این دیوارها بر مبنای علم تصفیه هوای بیولوژیکی با واسطه گیاهی بر مبنای تحقیقاتی که در بیمارستان واترلو انجام شده است، پایه ریزی شده است. دیوارهای سبز با فیلتر بیولوژیکی، ظرفیت تصفیه هوا را افزایش میدهند.
پوششهای طبیعی موتورهای تصفیه کننده و پاک کننده هستند. و سیستم تهویه هوا با مکش از ریشه سیستم عمل میکند.
ب. دیوار سبز غیر فعال هیچ معنایی از حرکت هوا از ریشهها به درون سیستم تهویه ساختمان ندارد. تاثیر سیستم غیر فعال بر روی کیفیت هوای ساختمان از نظر علمی جای سوالات زیادی دارد. بعضی از دیوارهای سبز پشت شیشه محافظت میشوند تا نسبت به آنچه در دیوارهای غیر فعال رخ میدهد، جریان هوای قابل پیشبینیتری داشته باشند.در دیوار غیر فعال هیچ مکانیزمی برای گردش هوا وجود ندارد.در عوض آنها به صورت باز نگهداری میشوند تا بهبودی نسبی در گردش هوای آزاد تا آنجا که ممکن است، ایجاد کنند.
دیوارهای اکسیژنساز، سازهای مستقل دارند که جدا از نمای اصلی ساختمان و در فاصلهای نزدیک به آن قرار میگیرد و توسط ساختمان مهار میگردد.
جزییات مختلفی برای طراحی این دیوارها وجود دارد، که این جزییات بیشتر مربوط به چگونگی نگهداری گیاه بر روی دیوار و شکل قالبهای نگهدارنده سیستم مربوط میگردد.دیوارهای سبز باعث کاهش دمای هوا میشوند، باعث ایزوله کردن دیوار میشوند و کاهش جذب انرژی خورشیدی و اشعات منعکسه از خیابان و ساختمانهای دیگر در شهر باعث میشود دمای مصالح تشکیلدهنده دیوار در این حالت از حالت طبیعی کمتر باشد و این تشعشع ثانویه در سطوح پوشیده شده با گیاه ذخیره میشوند. اگر چه این سطوح سبز در نتیجه فراتراوی، تنها در حدود 4-5 درجه یا کمی بیشتر دما را پایین میآورند.
برخی گیاهان مورد استفاده در دیوارهای سبز
Actinidia: کیوی (درختجهای بالا رونده-استفاده زینتی دارد و از میوه آن نیز استفاده میگردد)
Trifoliata: شبدر
Aristolochia: چپقک خزری- رودباری- زاگرسی
Compsis: پیچ اناری (بومی شمال آمریکاو ژاپن و چین)
Celastrus: شمشاد
Clematis: گیاهی چوبی و بالا رونده (شش گونه دارد: سرخ – بنفش – لاجوردی) و…
Cotoneaster: شیرخشت 16 گونه درختچهای دارد (مازندرانی- فیروزکوهی- تاجیک- کرمانی- برگ ساده- لرستانی-زاگرسی-سیاه- سکه ای- خراسانی- مومی- هرمزی- ترکمنی) و...
Fortuynia: شب بو(در مناطق بیابانی هم میروید)
Hedra: پاپیتال
گونهها و فرمهای اصلاح شده زیادی از آن نیز امروزه در پارکها-حیاط منازل و باغهای گیاه شناسی کاشته شده است(ساقه رونده دارد و بسیار بردبار و سایه پسند است)
Homulus: رازک یک گونه علفی بالا رونده دا رد که در شمال ایران و جنگلهای ارسباران میروید.
Lonicera: پیچ امین الدوله (پلاخور-شونگ-شن)گلهای زیبا و معطر دارد.
Parthenocissus: موچسب درختچهای بالا رونده و همیشه سبز
Vitisberlandieri: انگور- مو – تاک
درختچهای بالا رونده و میوه دار (گونهای به نام V.Sylvestris دارد)
Polygonum auberti: بند واش – علف هفت بند 35 گونه علفی یا بوتهای یکساله یا چند سال
Pyracantha: شیر خشتی
در ایران یک گونه گیاه درختچهای خودرو دارد.گیاهی است زینتی.
Wisteria: گلیسین
گیاه چوبی پیچان و بالا رونده دارد.درختچهای است بالا رونده با گلهای خوشهای بنفش یا آبی بسیار زیبا و پیش رس.
نتیجه گیری:
توسعه شهرها باعث از بين رفتن محيطهاي طبيعي و زمينهاي زراعي شده است. بنابراين ايجاد و توسعهي فضاي سبز نقش مهمي در زندگي تمام موجودات از جمله انسان دارد و در واقع جايگزيني براي محيط طبيعي از بين رفته در هنگام ساخت و ساز است.
بسياري از فناوريها و فعاليتهاي جديد به منظور کاهش تاثير انسان بر روي زمين به وجود آمدهاند، از جمله: منابع انرژي جايگزين، استفادهي موثر از منابع طبيعي، کشاورزي بدون استفاده از مواد صنعتي و سبز پوش کردن پشت بامها. بامهاي سبز بخشي از تلاشها براي پايدار ساختن شهرها و يکي از راهحلهاي مدرن براي مشکلات شهري ميباشد.