به قلم : دکتر نفیسه خاندوزی ؛ متخصص تغذیه بالینی و رژیم درمانی ؛ عضو هیئت علمی ؛ انستیتو آموزشی، تحقیقاتی و درمانی قلب و عروق شهید رجایی
تحریریه زندگی آنلاین : چاقی به عنوان یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین مشکلات سلامت عمومی در سراسر جهان شناخته شده است؛ به همین علت نیاز به راهکارهای رژیمی مبتنی بر شواهد علمی برای کاهش وزن و حفظ وزن کاهش‌یافته احساس می‌شود. کنترل وزن به عوامل زیادی مانند نوع، مقدار و زمان غذای مصرفی بستگی دارد. رژیم‌های غذایی بسیاری با عناوین مختلف مانند رژیم کم‌کالری، بسیار کم‌کالری، کم‌چرب، کم‌کربوهیدرات، پر‌پروتئین و ... با این هدف توصیه شده‌اند، اما خطرات و عوارض جانبی بالقوه و طولانی مدت آنها ناشناخته باقی مانده است. در این مقاله سعی کردیم تا اثرات مثبت و منفی بالقوه برخی از متداول‌ترین انواع رژیم‌های غذایی کاهش وزن را بر سیستم قلب و عروق بررسی کنیم.
بیشتربخوانید:
ورزش در حالت ناشتا باعث لاغری می‌شود؟
رژیم‌های غذایی کتوژنیک
رژیم‌های غذایی کتوژنیک، با محتوای بسیار کم کربوهیدرات، مقادیر بالای چربی و مقدار کافی پروتئین، طی سال‌های اخیر از محبوبیت زیادی برخوردار شده، با هدف درمان چاقی بسیار مورد استقبال قرار گرفته و جایگزین رژیم‌های غذایی کم‌چرب مرسوم شده‌اند. محققان بر این باورند که رژیم غذایی کتوژنیک همه معیارهای یک رژیم غذایی سالم و بی‌خطر را ندارد. هنوز در مورد اثرات مطلوب این نوع رژیم غذایی در پیشگیری و یا افزایش بروز حوادث قلبی عروقی و مرگ و میر ناشی از آن چالش و تضاد وجود دارد. در مطالعه جدیدی که در کالج آمریکایی کاردیولوژی انجام گرفته و نتایج آن در کنگره کاردیولوژی مطرح شد، عنوان گردید، پیروی از این نوع رژیم غذایی با افزایش سطح کلسترول بد (LDL)، به عنوان یکی از مهم‌ترین ریسک‌فاکتورهای بیماری‌های قلبی عروقی، با افزایش ریسک تشکیل پلاک در دیواره عروق و بسته شدن شریان‌های قلبی، در نتیجه، بروز حوادث قلبی عروقی مانند سکته قلبی مرتبط می‌باشد.
سطح پایین کربوهیدرات موجود در این نوع رژیم غذایی با کاهش سطح قند خون و سطح انسولین و افزایش حساسیت به انسولین، کنترل بهتر چربی خون (تری‌گلیسرید) و فشار خون (به ویژه فشار خون دیاستولیک) (دو عامل خطر مهم بیماری‌های قلبی عروقی) در ارتباط بوده، در حالی که محتوای بالای چربی موجود در این نوع رژیم به ویژه در صورت مصرف چربی‌های اشباع، با اختلال در پروفایل لیپیدی سرم به ویژه افزایش سطح LDL، با افزایش بروز حوادث قلبی عروقی در ارتباط می‌باشد، البته در صورت مصرف منابع چربی غیر اشباع به ویژه منابع اسیدهای چرب امگا 3، با افزایش سطح کلسترول خوب (HDL) و کاهش سطح التهاب در بدن از بروز حوادث و بیماری‌های قلبی عروقی پیشگیری می‌کند. برخی مطالعات نیز عنوان کردند در صورتی که در رژیم کتوژنیک از منابع چربی‌های غیر اشباع مفید استفاده شود، بر عملکرد قلبی در بیماران مبتلا به نارسایی قلبی نیز اثر مطلوب می‌گذارد.
اثرات مثبت این نوع رژیم غذایی بر عوامل خطر قلبی عروقی و بروز حوادث قلبی عروقی به ویژه زمانی ظاهر می‌شود که در قالب رژیم‌های کم‌کالری و بسیار کم‌کالری رعایت شود. همچنین، اثرات مثبت در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو مشهودتر می‌باشد.
رژیم اتکینز (Atkins)
این نوع رژیم غذایی، از انواع رژیم‌های کم‌کربوهیدرات و پر چربی مشابه رژیم کتوژنیک می‌باشد، البته مطالعات زیادی در رابطه با اثرات مثبت یا منفی این نوع رژیم انجام نشده است. نتایج یک مطالعه نشان داد تبعیت از رژیم غذایی کم‌کالری اتکینز (20 درصد کالری از کربوهیدرات، 25 درصد از پروتئین، 55 درصد از چربی) در مقابل رژیم کم‌کالری کم‌چرب متعادل (65 درصد کالری از کربوهیدرات، 15 درصد از پروتئین، 20 درصد از چربی) در زنان سالم مبتلا به اضافه وزن، در صورتی که روغن‌های گیاهی منبع اصلی چربی دریافتی باشند، منجر به افزایش تعداد میکروب‌های مفید روده، بهبود شرایط آنتی‌اکسیدانی بدن و بهبود عوامل خطر منجر به آترواسکلروز می‌شود.
بیشتربخوانید:
لاغری شکم و پهلو؛ چند تمرین ساده یوگا
رژیم غذایی مدیترانه‌ای
رژیم غذایی مدیترانه‌ای از سالم‌ترین و در عین حال موثرترین انواع رژیم‌های غذایی در کاهش وزن و سلامت قلب و عروق می‌باشد. مشخصه اصلی این نوع رژیم غذایی، مصرف مقادیر فراوان روغن زیتون فرابکر (تصفیه نشده)، مصرف بالای منابع غذایی گیاهی مانند غلات کامل سبوس‌دار، حبوبات، آجیل و مغز دانه‌های خام بدون نمک، انواع سبزیجات به ویژه سبزیجات برگ‌دار سبز رنگ، و انواع میوه‌ها، مصرف متوسط منابع پروتئین بدون چربی مانند ماهی و ماکیان، در کنار کاهش مصرف گوشت‌های قرمز و فرآوری شده و قندهای ساده است. بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند تبعیت از رژیم‌های غذایی مدیترانه‌ای، با کاهش التهاب به ویژه در دیواره عروق، کاهش LDL و افزایش HDL، کاهش فشار خون، ممانعت از تشکیل پلاک‌های آترواسکلروتیک و تغییر جمعیت میکروبی روده، در پیشگیری از بروز انواع بیماری‌های قلبی عروقی و بهبود وضعیت بیماران مبتلا مؤثر می‌باشد.
رژیم‌های غذایی گیاهخواری
اقبال به الگوهای غذایی با محتوای بالاتر مواد غذایی گیاهی و مصرف کمتر محصولات حیوانی، مدتی است که افزایش یافته است. انواع مختلفی رژیم گیاهخواری وجود دارد که بسته به نوع آنها، مصرف مواد غذایی حیوانی مانند شیر و لبنیات، انواع گوشت‌ها و تخم‌مرغ منع یا محدود شده و مصرف انواع مواد غذایی گیاهی مانند غلات به ویژه انواع سبوس‌دار، حبوبات، آجیل، دانه‌های روغنی، میوه‌ها و سبزیجات، و روغن‌های گیاهی مجاز می‌باشد. مطالعات مختلف نشان داده‌اند رژیم‌های غذایی با پایه گیاهی با کنترل قند خون و کاهش مقاومت به انسولین، کاهش LDL و افزایش HDL، کاهش فشار خون و اثرات مثبت بر جمعیت میکروب‌های مفید روده، اثر پیشگیری‌کننده بر بروز انواع بیماری‌های قلبی عروقی مانند بیماری‌های عروق کرونر قلب، سکته‌های قلبی و مغزی دارند.
این اثرات مثبت به دلیل وجود ترکیباتی مانند فیتواسترول‌ها (استرول‌های گیاهی)، فیبرهای رژیمی، ترکیبات پلی‌فنلی و فلاوونوئیدها، آنتی‌اکسیدان‌ها و اسیدهای چرب امگا-3 موجود در انواع میوه‌ها و سبزیجات، آجیل و مغز دانه‌ها، حبوبات، نان‌های سبوس‌دار و انواع روغن‌های گیاهی، نسبت داده شده است. این اثرات مثبت با حداقل 12 هفته تبعیت از این نوع رژیم غذایی حاصل می‌شود
رژیم‌های غذایی روزه‌داری (فستینگ)
رژیم‌های غذایی فستینگ با هدف طولانی کردن مدت زمان گرسنگی، به منظور تحریک تولید ترکیباتی به نام اجسام کتونی و ایجاد حالت کتوز در بدن، در کنترل حملات صرع و تشنج‌های مغزی طراحی شدند. امروزه انواع رژیم‌های فستینگ مانند فستینگ یک روز در میان، فستینگ در ساعت‌های مشخصی در شبانه‌روز و ... در برنامه‌های کاهش وزن مورد توجه قرار گرفته‌اند. برخی از مطالعات نشان داده‌اند رژیم‌های فستینگ، به ویژه فستینگ متناوب (یک روز در میان)، در صورتی که به درستی طراحی و اجرا شوند، با کاهش وزن، همچنین، بهبود کنترل قند خون و سطح انسولین ناشتا، کاهش LDL و چربی خون (تری‌گلیسرید)، کاهش فشار خون سیستولیک و دیاستولیک، و کاهش سطح التهاب، ریسک بروز بیماری‌های قلبی عروقی را کاهش می‌دهند، در حالی که مطالعات دیگر از اثرات مفیدتر و بیشتر این نوع رژیم غذایی نسبت به سایر انواع رژیم‌ها بر عوامل خطر متابولیک مانند قند خون، چربی خون و فشار خون حمایت نکردند.
بیشتربخوانید:
لاغری سریع شکم با 5 حرکت روزانه
رژیم پالئو (Paleo)
رژیم غذایی پالئو شامل همه مواد غذایی کامل و غیر فرآوری شده‌ای است که انسان‌های نخستین می‌توانستند با شکار به دست آورند. این مواد غذایی شامل میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات، دانه‌ها، آجیل و مغز دانه‌ها، ادویه‌ها، ماهی و غذاهای دریایی، گوشت لخم و تخم‌مرغ، همچنین، روغن‌های گیاهی مانند روغن زیتون و روغن گردو، چای، دمنوش‌ها و قهوه می‌باشد. تعداد مطالعاتی که در رابطه با اثرات این نوع رژیم غذایی کار کرده‌اند، محدود می‌باشد. نتایج این مطالعات نشان داده‌اند تبعیت از این نوع رژیم غذایی منجر به ایجاد تغییراتی در هورمون‌های تنظیم‌کننده اشتها، کاهش وزن و توده چربی، همچنین، کاهش فشار خون و بهبود کنترل قند خون، در نتیجه، کاهش بروز بیماری‌های قلبی عروقی می‌شود.
سایر رژیم‌های غذایی
رژیم zone
رژیم zone نوعی رژیم غذایی با نسبت متعادلی از درشت مغذی‌ها است (40 درصد کربوهیدرات، 30 درصد پروتئین و 30 درصد چربی) که با هدف کاهش التهاب در بدن طراحی شده است. این نوع رژیم غذایی شامل چربی‌های غیر اشباع مفید، انواع میوه‌ها و سبزیجات، منابع غذایی پروتئین کم‌چرب، در کنار عدم مصرف سبزیجات نشاسته‌ای، قندهای ساده و فرآوری شده می‌باشد. دکتر Barry Sears مبدع این رژیم غذایی معتقد است این الگوی غذایی با کنترل وزن، کنترل قند خون و کاهش التهاب به پیشگیری از بروز و همچنین، درمان بیماری‌های قلبی عروقی کمک می‌کند.
رژیم Ornish
این رژیم غذایی که به نام مبدع آن، دکتر Ornish نامگذاری شده است، نوعی رژیم غذایی کم‌چرب مشابه با رژیم گیاهخواری لاکتو - اوو بوده، شامل مصرف انواع میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، حبوبات، محصولات سویا، سفیده تخم‌مرغ و مقدار محدودی لبنیات کم‌چرب می‌باشد. مبدع این رژیم معتقد است این رژیم غذایی علاوه بر کاهش وزن، با کاهش سطح چربی خون (تری‌گلیسرید) و LDL، در پیشگیری و درمان بیماری‌های قلبی عروقی هم مؤثر می‌باشد، البته نبود چربی‌های غیر اشباع مفید و کمبود برخی مواد مغذی مانند کلسیم، روی و ویتامین B12 از معایب این نوع رژیم غذایی محسوب می‌شود.
سخن پایانی
تبعیت از رژیم‌های غذایی اصولی و سالم برای کاهش وزن، در بهبود عوامل خطر قلبی و عروقی مانند قند خون، چربی خون، کلسترول، فشار خون و التهاب، و پیشگیری از بروز بیماری‌های قلبی عروقی در افراد سالم و بهبود شرایط پزشکی و سلامت در بیماران مبتلا مؤثر می‌باشد. لازم به ذکر است که تبعیت از اغلب رژیم‌هایی که از روش معمول زندگی تبعیت نمی‌کنند و مثلاً چربی بالا یا پروتئین بالایی را به بدن می‌رسانند، برای دوره طولانی به صلاح نیست و لازم است از رژیم‌های سالم چون رژیم مدیترانه‌ای برای سالم بودن استفاده شود.
منابع در دفتر مجله موجود است.
