برلیانت بزرگمهر؛ مسئول روابط عمومی انجمن تغذیه ایران، مشاور تغذیه و رژیم درمانی
امروزه اطلاعات و آگاهی‌های مربوط به تغذیه در حد وسیعی توسط رسانه‌ها در اختیار جامعه قرار گرفته و به این ترتیب توجه افراد نسبت به تغذیه روز به روز بیشتر شده است.
به همان نسبت عقاید بی‌اساس و خرافات تغذیهای نیز گسترش روزافزون یافته است.
این امر تبعات مختلفی در بردارد و موجب پیروی بسیاری از افراد از عادات غذائی غلط و الگوی غذائی نامناسب می‌شود و نتیجه آن عوارض و اختلالات بیشماری است كه گریبان گیر جامعه می‌گردد.
این اختلالات سوالات زیادی را در اذهان هموطنانمان مطرح می‌نماید كه در بسیاری از موارد پاسخ مناسبی به دست نمی‌آورند. ما در این مقوله به پاسخ پاره‌ای از این پرسش‌ها می‌پردازیم.
سوال 1
چرا با وجود آنكه برخی از افراد به مقدار غذای مصرفی خود توجه می‌كنند و غذای زیادی میل نمی‌نمایند اما در معرض چاقی قرار می‌گیرند و حتی اگر چاق نباشند در محدوده بالای وزن نرمال قرار دارند و هرگز از وزن طبیعی و دلخواه برخوردار نیستند؟
سوال 2
به چه علت برخی از افرادی كه غذای مصرفی خود را محدود می‌كنند و پرخوری نمی‌نمایند اما دچار افزایش چربی‌های نامطلوب خون یا افزایش فشارخون هستند و یا قند خونشان بالاتر از نرمال و یا حداكثر میزان طبیعی است؟
سوال 3
چرا بعضی‌ها با وجود آنكه چاق نیستند و وزن بالائی ندارند و حتی برخی قسمت‌های بدن‌شان (بخصوص صورت، گردن، بازوها یا سایر قسمت‌های بدن) لاغر است، اما در بعضی قسمت‌های دیگر، تجمع چربی یا چاقی موضعی دارند؟
سوال 4
چرا برخی اشخاص با آنكه نه چاق‌اند نه لاغر و از وزن طبیعی برخوردارند، اما ضعیف و آسیب‌پذیرند. به آسانی بیمار می‌شوند و بیماریشان دیر بهبود می‌یابد و مجبورند مدت طولانی را در بستر بیماری بسر ببرند؟
سوال 5
به چه علت بعضی‌ها با وجود آنكه به ظاهر اختلال و مسئله‌ای در سلامتشان ندارند، به عبارت دیگر به ظاهر تندرست به نظر می‌رسند اما اكثر اوقات بی‌حوصله، كسل، سست و بیحال و خسته‌‌اند و از شادابی، تحرك و انرژی كافی برخوردار نیستند؟
همه این اختلالات عمدتاً بعلت عارضه شایعی است بنام بدخوری. در این عارضه، ممكن است شخص زیاد غذا نخورد اما غذای مصرفی خود را از بین مواد پركالری و با انرژی بالا انتخاب كند.
بعضی افراد ممكن است پرخوری یا كم‌خوری نكنند ولی غذایشان را عمدتاً مواد خوراكی فاقد ارزش تغذیهای بالا تشكیل دهد.
بدخوری طیف وسیعی از اختلالات تغذیهای را در بر می‌گیرد از قبیل:
- دریافت كالری بیش از حد نرمال در برنامه غذائی
- تامین نكردن میزان انرژی مورد نیاز روزانه
- اختصاص برنامه غذائی عمدتاً به مواد فاقد ارزش تغذیهای بالا
- استفاده گسترده از مواد خوراكی زیان‌آور مانند غذاهای سرخ كرده و مواد با چربی بالا به انواع شیرینی و مواد شیرین، غذاهای شور و پرنمك و سایر مواد غذائی كه به سلامت انسان لطمه وارد می‌سازند.
- استفاده غیر كافی از برخی مواد غذائی مفید و ضروری برای سلامت
- بی‌نظمی در مصرف غذا كه یكی از عوارض شایع در كشورهای پیشرفته صنعتی می‌باشد.
- عدم انضباط در ساعات مصرف غذا كه در شهرهای بزرگ و پرجمعیت به عنوان یك مشكل در بین افراد رایج است.
- عادات غذائی نادرست و زیان‌آور كه گسترش وسیعی در جوامع مختلف از جمله جامعه ما دارد.
- تكیه بر مصرف برخی مواد غذائی و عدم مصرف بعضی مواد خوراكی مفید دیگر
اختلالاتی كه در بالا گفته شد و به احتمال قوی در بسیاری از موارد، بی‌اختیار و ناآگاهانه توسط افراد اعمال می‌شود نهایتاً منجر به سوء تغذیه شده و عواقب زیانبار و ناگواری در بردارد.
خیلی از افراد تصور می‌كنند سوء تغذیه یعنی عدم دریافت نیازهای بدن، در حالی كه سوء تغذیه طیف بسیار وسیع‌تری را در بر می‌گیرد و به تمام شرایط تغذیهای اطلاق می‌شود كه انسان را دچار اختلالات و عوارض مختلف می‌نماید.
در واقع سوء‌تغذیه عبارت است از عدم تامین نیازهای تغذیهای بدن به میزان كافی و متعادل.
به خاطر داشته باشیم كه در تغذیه باید سه اصل كفایت، تعادل و تنوع رعایت شود. هر نوع اختلال، بی‌نظمی، كمبود، ازدیاد مصرف و عدم تناسب و تعادل در تغذیه موجب بروز سوء تغذیه و عوارض ناگوار ناشی از آن خواهد شد.
در جهان پیشرفته و مترقی امروزی بزرگترین مشكل در زمینه تغذیه مسئله بدخوری در ابعاد مختلف تغذیه، اعم از مقدار غذای مصرفی، نوع غذای مصرفی، عادات غذائی، رفتارهای تغذیهای و بسیاری عوامل مهم دیگری در امر تغذیه است.
در اینجا انواع بدخوری را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.
بدخوری به چه مواردی اطلاق می‌شود؟
1- مصرف مواد پرکالری: نگاهی به الگوی غذائی افراد به خصوص كودكان، نوجوانان و افراد در سنین ابتدائی جوانی نشان می‌دهد كه برنامه غذائی این گروه از افراد را عمدتاً مواد خوراكی و غذاهای آماده فرآوری شده كه اكثراً بسیار پركالری هستند تشكیل می‌دهد.
انواع فست‌فودها، نوشابه‌های گازدار، آب میوههای آماده، شیرینی‌های آماده، چیپس، پفك و... كه به علت دارا بودن چربی زیاد (مواد سرخ كرده و بسیار چرب) یا قند فراوان (نوشابه‌های گازدار، آب میوههای آماده، شیرینی‌ها و...) جزء مواد غذائی با كالری بسیار بالا محسوب می‌شوند كه مورد استفاده زیادی در بین افراد جامعه دارند.
2- پرخوری: به معنای حرص و ولع زیاد برای صرف غذا و یا افراط در مصرف میان‌وعده‌های پركالری است.
این نوع تغذیه مازاد بر نیاز طبیعی بدن بوده و عوارض زیادی در بر دارد.
3- استفاده گسترده از مواد خوراكی فاقد ارزش تغذیهای و یا با خواص تغذیهای پایین در برنامه غذائی.
4- عدم رعایت تنوع در برنامه غذائی روزانه. به عبارت دیگر اختصاص برنامه غذائی به مواد حیوانی و عدم یا كمبود مصرف مواد گیاهی. این حالت معمولا در افرادی كه تحت رژیم تک خوری هستند بروز می‌نماید.
5- كم‌خوری و عدم دریافت مواد مغذی ضروری به میزان لازم و كافی، عمدتاً بعلت كم اشتهائی یا اختلال در هضم و جذب غذایی مصرفی و یا پیروی از رژیم‌های لاغری خیلی كم كالری كه به طور خودسرانه یا تحت نظر افراد فاقد صلاحیت تغذیهای اعمال می‌شود.
6- رفتارهای تغذیهای غلط و نامناسب شامل:
-بی‌نظمی در مصرف غذا: بسیاری از افراد با پیروی از رژیم‌های لاغری بسیار سخت و كم كالری به مدت طولانی، به كم‌خوری و امساك شدید در غذا خوردن اقدام می‌نمایند و معده خود را در فاصله زمانی طولانی خالی از غذا نگاه می‌دارند.
این قبیل رژیم‌ها به هیچ وجه قابل تحمل در درازمدت نیستند و علاوه بر آنكه شخص را مبتلا به عوارض ناشی از سوء تغذیه خواهند كرد، به طور كلی موجب تمایل و حرص زیاد نسبت به صرف غذا و بروز عارضه‌ای بنام پرخوری عصبی می‌شوند كه نتیجه آن، بروز چاقی، بالا رفتن چربی‌های نامطلوب خون، افزایش فشارخون، احتمال بروز دیابت و بسیاری عوارض ناگوار دیگر است.
- عدم انضباط در ساعات مصرف غذا: نخوردن غذا در ساعات معین یا در واقع تغییر ساعات وعده‌های غذائی موجب اختلال در هضم و جذب غذا و اختلالات گوارشی می‌شود. چنانچه فاصله بین دو وعده غذایی طولانی شود، موجب پرخوری و بروز چاقی و عوارض آن خواهد شد.
توجه داشته باشیم كه داشتن نظم در ساعات مصرف غذا باعث ایجاد تعادل در اعمال گوارشی و در نتیجه بهتر هضم و جذب و متابولیزه شدن مواد مغذی می‌شود.
عادات غذائی نادرست
- مصرف گسترده فست‌فودها كه شامل روغن زیاد (بعلت سرخ كردن عمیق)، نمك زیاد، عدم رعایت نكات تغذیهای و بهداشتی در تهیه و طبخ آنها می‌باشد.
- عادت به مصرف نمك زیاد به هنگام طبخ غذا و نیز افزودن نمك به غذا به هنگام مصرف. مصرف نمك بیش از حد نیاز بدن علاوه بر آنكه موجب افزایش فشارخون، عوارض قلبی - عروقی و بروز ادم (ورم) می‌شود، باعث دفع زیاده از حد كلسیم از كلیه‌ها شده و زمینه را برای بروز راشیتیسم در كودكان، نرمی استخوان در نوجوانان و جوانان و پوكی استخوان در افراد میانسال و سالمندان فراهم می‌سازد.
- جانشین كردن چای یا سایر مایعات بجای آب.
لازم است به خاطر داشته باشیم كه هیچ نوع آشامیدنی نمی‌تواند جانشین آب سالم و بهداشتی شود.
- مصرف آب یا مایعات به مقدار زیاد همراه غذا كه موجب رقیق شدن شیره‌های گوارشی و اختلال در هضم و جذب غذا می‌شود.
- عادت به مصرف نوشابه‌های گازدار كه علاوه بر آنكه حاوی خواص تغذیهای مناسب نیستند، بعلت دارا بودن قند زیاد باعث چاقی و افزایش فشارخون می‌شوند، ضمنا با افزایش دفع كلسیم از بدن، موجب نرمی یا پوكی استخوان می‌گردند.
- مصرف آب میوههای آماده فرآوری شده كه اكثراً حاوی قند، اسانس و رنگ بوده و صرفاً موجب افزایش وزن و چاقی می‌شوند.
- یكی از عادات نامناسب رایج در كشورمان بخصوص در بین كودكان و نوجوانان، مصرف گسترده مواد حیوانی و كمبود شدید مصرف مواد گیاهی است.
نگاهی به تركیبات فست فودها، این نظریه را تایید می‌كند.
امروزه متاسفانه مصرف سبزی و سالاد و نیز سبزیجات پخته در داخل و كنار غذا، جایگاهی در تغذیه افراد، بخصوص در بین گروه سنی پایین ندارد و تبعات آن در سلامت افراد به طور بارز مشاهده می‌شود.
- كمبود یا عدم مصرف لبنیات و جانشین كردن آن با نوشابه‌های گازدار و آب میوههای آماده فرآوری شده.
- پرخوری یكی از مهم‌ترین عوارض شایع در جوامع پیشرفته و شهرهای بزرگ است كه پیامد آن، عوارض و اختلالات بسیار ناگوار و گاه جبران ناپذیر خواهد بود.
