تغذیه و بهبود عملكرد نيروی انسانی
تغذیه نقش اساسی در سلامت و پیشگیری از بیماری‌ها و بهبود عملکرد انسان دارد. یکی از ابزارهای مهم بهبود عملکرد نیروی انسانی در مجموعه‌های صنعتی، ارتقاء سطح تغذیه کارکنان آن است که باعث بهبود کمی و کیفی سطح تولید می‌شود.
نتایج مطالعات نشان می‌دهد که برنامه غذایی نامناسب باعث بی حوصلگی و افسردگی شده، تمایل به کار و ارتقاء فردی را کاهش می‌دهد و با گذشت زمان، بازده تولید را پایین خواهد آورد. بسیاری از حالات کم توجهی، بی‌حوصلگی و خواب آلودگی با کمبودهای اولیه و حاشیه‌ای تغذیه ارتباط دارد. برنامه غذایی مناسب علاوه بر رفع گرسنگی، بعنوان راهکاری مهم در افزایش سطح هوشیاری، رفع کمبودهای احتمالی تغذیه‌ای و رضایتمندی افراد، تاثیر چشمگیری در افزایش سطح تولید خواهد داشت، بنابراین بهبود وضعیت تغذیه‌ای بعنوان یک سرمایه گذاری کلیدی در جنبه‌های مختلف فردی و گروهی مطرح می‌گردد.
باتوجه به اینکه مقدار و ترکیب وعده‌های غذایی مصرفی می‌تواند در هوشیاری ذهنی و یا خواب آلودگی تاثیر داشته باشد، با تغییر در وعده‌ها و میان وعده‌ها و توجه به ترکیب غذایی مصرفی نوبت (شیفت) کاران، می‌توان کارایی فیزیکی و مغزی آنها را افزایش داد. بدیهی است این اقدامات در طی زمان و در سطوح گسترده‌تر باعث افزایش بهره‌وری مجموعه‌های تولیدی و صنعتی می‌گردد.
اهمیت تغذیه در صنعت
در اکثر مراکز گروهی، شرکت‌های بزرگ و یا موسساتی که افراد بطور شبانه روزی در آنجا فعالیت می‌کنند، تنظیم برنامه غذایی مناسب که نیازهای تغذیه‌ای کارکنان را در طولانی مدت تامین نماید، ضروری است. به منظور دستیابی به کاربرد تخصصی دانش تغذیه در راستای بهبود سطح سلامتی کارکنان یک صنعت مادر در کشور، «طرح پژوهشی ارزیابی کمی و کیفی تغذیه کارکنان شرکت ملی حفاری ایران» در استان خوزستان به اجرا گذاشته شد تا از این طریق، میزان انرژی مورد نیاز کارکنان با استفاده از ابزارهای دقیق و آخرین دستاوردهای علمی مورد سنجش قرار گیرد و در این مسیر به طور اصولی برنامه تغذیه کارکنان مدون گردد. نتایج این طرح پژوهشی به صورت کتابی آموزشی و ساده با عنوان «تغذیه در صنعت حفاری» به چاپ رسیده است.
کاربرد تغذیه در نوبت کاری
کار در زمانی به غیر از ساعات کاری روزانه (7 صبح تا 6 بعدازظهر) یا کار کردن در تعطیلات هفته، بعنوان شیفت کاری یا نوبت کاری تعریف می‌شود. این پدیده اجتماعی در بسیاری از صنایع و کارخانجات و نیز مشاغل خدماتی مانند شرکت‌های حفاری، پتروشیمی، آتش نشانی، کادر پرستاری، نیروی انتظامی، حراست و ... وجود دارد.
هر نوبت کار چهار مرحله صبح کار، عصر کار، شب کار و استراحت را پشت سر می‌گذارد. روند نوبت کاری ممکن است باعث به خطر افتادن سلامت و ایجاد مشکلاتی برای آنها گردد. تحقیقات نشان داده کلسترول تام و میانگین فشار خون در بین نوبت کاران بیشتر از روزکاران رایج است و کار نوبتی عامل خطری برای اختلالات چربی بدن است. نوبت کاری بر زندگی اجتماعی و خانوادگی نیز اثرات نامطلوبی دارد. عوامل روانشناختی و اجتماعی خواه با اختلالات جسمانی همراه باشد و یا نباشد، نقش مهمی در عدم توانایی شخص برای تطابق با نوبت کاری دارد. در این راستا احساس بریدگی از جامعه و شرکت نکردن در فعالیت‌های اجتماعی و مسئولیت‌های جمعی قابل توجه است. اگرچه بعضی از افراد راحت‌تر با شیفت‌های خود تطبیق پیدا می‌کنند، اما انسان‌ها بطور معمول در روز فعالیت می‌کنند و بدن آنها به گونه‌ای تنظیم شده است که در روشنایی فعال و در تاریکی خواب باشد. تغییر این الگو موجب بروز برخی پیامدهای منفی می‌شود و نوبت کاران در مقایسه با روزکاران، معمولا از بی‌خوابی، خستگی، جراحات، وقوع حوادث و حتی ابتلا به بعضی از انواع سرطان‌ها رنج می‌برند.
اثرات نوبت کاری روی سلامت
اختلالات گوارشی، اختلالات خواب، افزایش فشار خون، هیپرلیپیدمی و اختلالات چربی خون، اشتهای غیر طبیعی، اسهال، یبوست، وزن گیری یا از دست دادن وزن، کشیدن سیگار و ...
بطور کلی اهداف تغذیه‌ای که در نوبت کاران دنبال می‌شود، شامل تامین سلامت کارکنان، افزایش کارایی و نیز حضور بیشتر در محل کار، برطرف نمودن مشکلات تغذیه‌ای در نوبت‌کاران (از جمله بی خوابی، خستگی، وزن گیری و...) است.
توصیه‌های متداول برای نوبت کاران شامل جنبه‌های تغذیه‌ای، هوشیاری و توصیه‌های مرتبط با خواب این افراد می‌باشد که در ادامه به بررسی هر مورد می‌پردازیم.
عوامل موثر در هوشیاری نوبت کاران
راهکارهایی که لزوما مربوط به تغذیه نیستند، ولی می‌توانند برای نوبت کاران سودمند باشند:
1- پیش از شروع کار و یا در طول شیفت خود البته قبل از اتمام کار فعالیت بدنی ملایمی انجام دهید، زیرا مانع از خواب می‌شود. ترکیبی از چندین فعالیت فیزیکی را بسته به محیط کار خود انتخاب كنيد و انجام دهید. مثلا به جای استفاده از آسانسور از پله‌ها بالا روید، ایستادن را به جای نشستن انتخاب کنید، 5 تا 10 دقیقه از زمان استراحت خود را به انجام فعالیت‌های سبک ورزشی اختصاص دهید.
2- لامپ را روشن نگه دارید و به نور نگاه کنید. بسیاری از ریتم‌های بیولوژی ما – شامل چرخه خواب و بیداری – وابسته به نور و تاریکی هستند و از این طریق می‌توان بسیاری از مشکلاتی را که نوبت کاران با آن مواجه هستند، بهبود بخشید. یک راه کمک به بدن جهت تطبیق با برنامه‌های زمانی متفاوت، در معرض نور روشن قرار گرفتن در طول شب (شیفت) می‌باشد. حباب‌های کدر روی لامپ در محل کار خود را با حباب‌های روشنایی کاملا شفاف جایگزین کنید؛ این کار نور لامپ را به نور طبیعی خورشید شبیه‌تر می‌کند.
3- در طول زمان‌هایی که بیشتر احساس خواب آلودگی میکنید، کارهای بیشتری برای تحریک بیداری انجام دهید از جمله:
گوش دادن به موزیک (در صورت امکان) می‌تواند در رفع احساس خواب آلودگی کمک کننده باشد.
مواردی را که بعد از برگشت از محل کار خود و در کنار خانواده می‌خواهید انجام دهید، یادداشت نمایید. این کار از طریق تحریک عواطف در افزایش هوشیاری موثر است.
در صورت امکان در طول شیفت استراحت کوتاه و منظمی داشته باشید؛ بلند شوید و در طول استراحت‌ها راه بروید.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای نوبت کاران
1- به نوبت کاران توصیه می‌شود دو وعده اصلی در بعد از ظهر و نیمه زمان شیفت مصرف کنند. وعده‌های غذایی سنگین سبب خواب آلودگی و افت کارایی می‌شود. نخوردن وعده‌های غذایی حجیم بلافاصله پس از اتمام شیفت نیز توصیه می‌گردد. توانایی بدن جهت هضم و جذب مواد غذایی حاوی کربوهیدرات‌های ساده در طول شب کاهش یافته، از این رو توصیه مناسب، محدودیت مصرف این منابع در طول شب است. اصل تعادل و تنوع گروه‌های غذایی نیز باید رعایت گردد.
2- در طول شیفت، پروتئین بیشتر و کربوهیدرات کمتری مصرف کنید.
به طور معمول این افراد در تنش و کشمکش با احساس خواب آلودگی هستند و مواد غذایی پروتئینی مثل ماهی تن، تخم‌مرغ، انواع پنیر، کره بادام زمینی و سویا می‌توانند باعث افزایش هوشیاری و تمرکز شوند؛ در نتیجه استفاده از ترکیب این مواد در وعده‌ها و میان وعده‌های غذایی توصیه می‌گردد. حال آنکه مواد غذایی کربوهیدراتی مثل نان، سیب زمینی و غلات - مخصوصا اگر از ترکیب آنها با همدیگر استفاده شود – اثرات آرام بخش و خواب‌آور دارند؛ در نتیجه از مصرف آنها در طول شیفت خود خودداری نمایید.
3- از مصرف شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های شیرین خودداری کنید.
رعایت مصرف اینگونه مواد برای هر فردی توصیه می‌شود اما در مورد نوبت کاران مطالعات نشان داده‌اند که توانایی بدن برای هضم و جذب اینگونه مواد در طول شب کاهش می‌یابد.
4- در مصرف کافئین زیاده‌روی نکنید.
مصرف کافئین به دلیل اثر تحریکی آن، در افرادی‌که نیاز به هوشیاری و بیداری دارند، مفید است و می‌توان در ابتدای شیفت یک یا دو فنجان قهوه نوشید اما در تمام طول شب خصوصا قبل از پایان شیفت که به خواب نیاز است، مصرف نشود.
5- معمولا نوبت کاران میان وعده‌هایی را جهت رفع خستگی و تجدید انرژی در طول شب، مصرف می‌کنند که اغلب از نظر محتوای مواد مغذی فقیر اما پر انرژی هستند که به افزایش وزن منجر می‌شوند. مصرف کربوهیدرات‌های پیچیده به دلیل اینکه انرژی را به تدریج و در طول یک بازه زمانی آزاد می‌کنند، در مقایسه با مصرف رایج کربوهیدرات‌های ساده که به افت سریع قند خون منتهی می‌شوند، جهت تجدید انرژی در طول شیفت توصیه می‌شود. مصرف سبزی‌های خام مانند هویج تازه، تربچه، کرفس و... به دلیل محتوی اندک انرژی و غنی بودن از مواد مغذي به جای استفاده از غذا‌های آماده فست فود در طول شیفت توصیه می‌گردد.
6- در طول شیفت به میزان کافی آب بنوشید.
دهیدراسیون می‌تواند به ایجاد سردرد و درد شکم منتهی شود که در طول شیفت موجب افت کارایی افراد می‌گردد. در محیط‌های گرم به دلیل تعریق، امکان بروز سردرد و خشکی پوست، ابتلا به بیماری و تضعیف سیستم ایمنی بدن بیشتر می‌شود. به همین دلیل نوشیدن مایعات در حین کار الزامی است.
7- بلافاصله پس از اتمام شیفت، از وعده‌های غذایی حجیم استفاده نکنید؛ چرا که هنگام خواب، این مواد در معده باقی مانده و به مشکلات سوء هضم منتهی می‌شوند. همچنین بدن کالری‌های اضافه را نمي‌تواند بسوزاند و به چربی تبدیل می‌کند.
8- وعده‌های غذایی و فعالیت‌های خود را در طول روز تنظیم کنید. فاصله بین وعده‌ها نباید بیشتر از 5-4 ساعت باشد.
9- هر روز صبح، صبحانه کامل میل شود و ترجیحا از آب پرتقال تازه استفاده کنید.
10- از افزودن چاشنی‌ها، ادویه و روغن اضافی به غذا پرهیز شود.
11- افزایش تعداد وعده‌ها و کاهش حجم هر وعده غذایی به حفظ قند خون در زمان کار کمک خواهد کرد.
