طبیعت گرمی و سردی غذاها
یكی از مهم‌ترین بحث‌ها در ارتباط با طب سنتی كه می‌توان به نوعی آن را در طب چینی و ملل مختلف نیز یافت، سیستم گرمی و سردی غذاهاست. در این مبحث برای هر ماده غذایی طبعی در نظر گرفته شده است. در واقع مفهوم گرمی و سردی غذا آن است كه آن غذا، گرم‌تر یا سردتر از بدن انسان است و بسته به مزاج مصرف‌كننده، تأثیراتی را در بدن فرد ایجاد می‌كند. از آنجایی كه حفظ تعادل مزاج ضامن سلامتی است، دریافت غذاهای سرد و گرم باید متناسب با مزاج افراد صورت گیرد، به عنوان مثال مزاج سرد با دریافت غذاهای گرم به تعادل خود نزدیك می‌شود. قبل از وارد شدن به این بحث لازم است مختصری راجع به مزاج‌های چندگانه افراد صحبت كنیم:
مزاج‌های چندگانه افراد:
طبق نظر رازی اگر مقداری خون را در ظرفی شیشه‌ای بریزیم و آن را به حال خود بگذاریم، بعد از مدتی چهار لایه در آن قابل تشخیص است:
الف) لایه اول (پایین ظرف) تیره‌ترین بخش است و از گلبول‌های قرمز رسوب‌یافته تشكیل شده است.
ب) لایه دوم حالتی شبیه به سفیده تخم مرغ دارد و از تجمع گلبول‌های سفید و پلاكت‌ها حاصل شده است.
ج) لایه سوم رنگ قرمز دارد و محل تجمع هموگلوبین است.
د) لایه آخر (بالای ظرف) به رنگ زرد بوده و حالت كف دارد.
حكمای قدیم لایه اول (سنگین‌ترین) را سودا، لایه دوم را بلغم و سومی را خون و لایه آخر را صفرا نامیده‌اند. نظر مشترك همه دانشمندان طب قدیم بر این بوده است كه هر یك از این لایه‌ها با یكی از چهار عنصر اصلی موجود در طبیعت همخوانی داشته و خاصیت آن را دارا می‌باشد. چنانچه می‌توان آنها را به صورت زیر دسته‌بندی كرد:
آتش~ صفرا . خصوصیات: گرم و خشك
هوا~ خون . خصوصیات: گرم و تر
آب~ بلغم. خصوصیات: سرد و تر
خاك~ سودا. خصوصیات: سرد و خشك
اهمیت گرمی و سردی غذاها:
در واقع اخلاط چهارگانه شامل سودا، بلغم، خون و صفرا هستند و خصوصیات آنها مزاج افراد را می‌سازد. چهار مزاج مركب داریم كه دو صفت گرمی و سردی در آنها غالب و دو صفت دیگر یعنی خشكی و تری مغلوب است، اما در كل 9 نوع مزاج داریم (4 مزاج ساده شامل گرمی، سردی، خشكی، تری، و 4 مزاج مركب كه ذكر شد). اگر اخلاط چهارگانه به تعادل در بدن وجود داشته باشد و هیچ‌كدام بر دیگری غلبه نكند مزاج نهم یعنی مزاج معتدل حاصل خواهد شد. اهمیت گرمی و سردی غذا در اینجا مشخص می‌شود كه می‌توان با هماهنگ نمودن گرمی و سردی غذا به‌طور معكوس با مزاج افراد، تعادل را برای رسیدن به مزاج معتدل برقرار نمود.
سعدی در بیتی این مطلب را به صورتی زیبا بیان نموده است:
چهار طبع مخالف سركش، چند روزی بودند با هم خوش
چون یكی از این چهار شد غالب، جان شیرین برآید از قالب
دو خلط اصلی یعنی بلغم و سودا خاصیت اسیدی داشته و افرادی كه این دو خلط در آنها غالب باشد طبع سرد دارند، ولی دوتای دیگر یعنی خون و صفرا حالت قلیایی داشته و در اثر وجود آنها طبع گرم حاصل می‌شود.
طبع سرد:
اكثریت افراد از طبع سرد برخوردار هستند. اغلب آنها سفیدپوست هستند و در هوای سرد به راحتی گرم نمی‌شوند و سرما تا مدت زیادی در بدن آنها باقی می‌ماند. میل زیادی به خواب داشته و عموماً سست هستند. افراد خونسردی بوده و معمولاً‌عصبی نمی‌شوند. درونگرا هستند و احساسات خود را كمتر بروز می‌دهند. موی سر آنها تمایل به ریزش داشته و زود سفید می‌شود. چون سیستم سردی در آنها فعال است، اسیدیته خون آنها بیشتر می‌باشد، در نتیجه ابتلا به بیماری‌های اتوایمیون نظیر MS و پاركینسون در آنها شایع‌تر است. سستی، ناتوانی، كمبود انرژی و ضعف در این افراد شایع است. نبض آنها آرام بوده و رگ‌ها باریك است.
طبع گرم:
افرادی كه دارای طبع گرم هستند، خوش‌برخورد و خوش‌روترند، اما زود عصبی می‌شوند. همیشه احساس گرما می‌كنند و زود داغ می‌شوند. در صورت زیاده‌روی در مصرف شیرینی‌جات دچار جوش و خارش بدن می‌شوند و تمایل به مصرف آب در آنها بیشتر است. تعداد این افراد از دسته اول كمتر است. بدن آنها در هوای سرد به راحتی گرم می‌شود، اما خنك شدن آنها در هوای گرم به راحتی قابل انجام نیست. این افراد پرانرژی، برونگرا و فعال هستند و احساسات خود را سریع بروز می‌دهند. امروز از لحاظ علمی ثابت شده است غذاهای گرم بر سیستم اعصاب سمپاتیك تأثیر گذاشته و غذاهای سرد سیستم پاراسمپاتیك را فعال می‌كنند. همان‌طور كه می‌دانید سیستم سمپاتیك همراه با افزایش ضربان قلب و پرخون شدن اندام‌ها بوده و خاصیت تحریك‌كننده و فعال‌كننده بر اغلب اندام‌ها دارد.
غذاهای معتدل:
غذاهایی نیز مابین این دو طبع (كه معتدل است) قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال در بعضی متون، شیر، ماست گوسفند و نان گندم را جزو غذاهای معتدل آورد‌ه‌اند.
غذاهای گرم:
نان گندم، عسل، گوشت گوسفند، گوشت بوقلمون، گوشت مرغ خانگی، گوشت مرغابی و اردك، گوشت شتر، گوشت كبوتر، خورش قورمه‌سبزی، آبگوشت به، انجیر، انگور، بادام، تخم خربزه، انواع توت، خربزه، چای سیاه، خردل، خرما، خرمالو، ریحان، اغلب ادویه‌جات، نخود، عدس، لوبیا و تخم مرغ.
غذاهای سرد:
نان جو، ماش، باقلا، گوشت مرغ، ماهی، انواع لبنیات (شیر، پنیر، دوغ و ماست)، گوشت گاو، برنج، كدو، اسفناج، ریواس، قارچ، اغلب میوه‌ها، خرفه، تخم كدو، ذرت، كشك، مرغ ماشینی، تمر هندی و زرشك.
علامت‌های دیگر طبیعت‌های مختلف:
الف) دمای پوست: گرمی و سردی پوست، نشانه گرمی و سردی مزاج است. رطوبت و زبری پوست نشان‌دهنده خشكی و تری است.
ب) رشد مو: رشد سریع و رنگ سیاه نشانه گرمی، و كم‌پشتی و رنگ سفید و روشن آن نشانه سردی است. مجعد بودن نشانه خشكی و صاف بودن نشانه رطوبت است.
ج) رنگ بدن: اغلب افراد سرد مزاج ، سفیدپوست هستند و گرمی و سرخی پوست نشانه گرمی است.
د) خواب: پرخوابی علامت سردی و تری، كم‌خوابی نشانه گرمی یا خشكی مزاج است.
هـ) انجام كارها: افراد گرم، كارها را به سرعت انجام می‌دهند، اما افراد سردمزاج به كندی كار می‌كنند.
گرمی و سردی از نظر ائمه و متخصصان:
طبق نظر دكتر رضایی‌زاده (متخصص طب سنتی)، غذاهای مناسب برای افراد گرم‌مزاج، استفاده از مقادیر مساوی میوه‌جات یا سبزیجات و گوشت است. غذاهای دریایی نیز برای آنها مفید است. همچنین این افراد باید از غذاهای با فیبر بالا استفاده كنند تا اجابت مزاج طبیعی داشته باشند. افراد سردمزاج باید تا حد امكان روزانه 2 وعده غذا میل كنند، زیرا توانایی دستگاه گوارش آنها كم است و لازم است حدود
10 ساعت بین دو وعده غذایی‌شان فاصله بیفتد. اگر در بین وعده‌های غذایی احساس گرسنگی كردند مقدار كمی میوه مثل سیب، گلابی و یا سالاد همراه روغن زیتون و پودر آویشن میل كنند. در زمستان و شب‌ها باید از مصرف غذاهای سردی‌بخش خودداری كنند.
البته وی معتقد است برای توصیه یا پرهیز دادن از خوراكی‌ها عوامل زیادی نظیر مزاج شخصی، محل زندگی، سن، جنس، شغل و ... همگی باید در نظر گرفته شوند و خصوصاً زمانی كه مشكلی برای فرد پیش نیامده، افراط در مصرف یا سخت‌گیری غیرمنطقی در پرهیز از خوراكی‌ها اشتباه است.
امام صادق(ع) در كتاب توحید مفضل، هنگام رسیدن میوه‌ها را با زمان احتیاج بدن هماهنگ دانسته و خوردن میوه‌های غیرفصلی را مضر می‌داند، چون فصول سال نیز طبع سرد و گرم دارند (بهار و تابستان: گرم، پاییز و زمستان: سرد). این مطلب و هزاران حدیث دیگر از امامان در كتاب‌هایی نظیر طب‌الرضا و طب‌الصادق به رابطه بین بدن انسان و خوراكی‌ها دلالت دارد كه متاسفانه تشخیص طبع و مزاج افراد، امروزه در نظر گرفته نمی‌شود و برای افراد مختلف یك داروی خاص تجویز می‌گردد كه نتیجه آن در برخی مثبت و در برخی بی‌فایده است. برای اینكه ابتدا باید راز درون هر فرد (طبع) را شناسایی و سپس نسخه تجویز نماییم.
طب سنتی در باور ما نیز نقش بسته است، به‌طوری كه غذاهایی مانند آش رشته، حلیم، شله‌زرد و كشك‌بادمجان با افزودنی‌هایی نظیر دارچین و نعنا میل می‌شوند، یا اینكه می‌گویند كله‌پاچه از كافور هم سردتر است و با دارچین سرو می‌گردد و یا هنگام مصرف هندوانه، گوجه‌سبز، باقلا و یا ماست كه با سوءهاضمه همراه شوند مصرف چای زنجفیل یا عرق‌نعنا و نبات توصیه می‌گردد.
حدیثی از امام صادق(ع):
در خاتمه به حدیثی از امام صادق(ع) اشاره می‌كنیم كه می‌فرمایند: «ما سردی (اسید) را به گرمی (باز) و گرمی را به سردی و تری را با خشكی و خشكی را با تری درمان می‌كنیم و كار را یكسره به خدا واگذار می‌كنیم».
در شماره آینده سعی ما براین است كه مزاج‌های مختلف را بررسی كرده و غذاهای سرد و گرم مفید را مطابق با مزاج‌های متفاوت افراد بازگو نماییم.
