دكتر محمد مهدی كاشفیالاصل؛ داروساز
اصطلاح ضدویتامینها، پیرو كاوشها و تحقیقات علمی ترفوئل (Trefouel)،
نی تی (Nitti) و بووه (bovet) روی نقشی كه سولفامیدها از نظر باكتریوستاتیك (متوقفكننده رشد باكتری) به عهده دارند، به وجود آمده است.
واژه ضدویتامین به تركیباتی اطلاق میشود كه یكی از 3 اثر زیر را در مداخله با مصرف طبیعی ویتامین داشته باشند:
1- این تركیبات، گروههای ساختاری و شیمیایی مشابه ساختمان ویتامینها دارند، ولی فاقد هرگونه تاثیر فیزیولوژیكی میباشند. در واقع آنها به صورت یك متضاد عمل میكنند و در اغلب موارد با مصرف همزمان با ویتامینها، ایجاد علایم كمبود مینمایند.
بعضی از این نوع ضدویتامینها، به طور صناعی ساخته شدهاند، مانند پیریتیامین (Pyrithiamine) كه مشابه (آنالوگ) شیمیایی تیامین (ویتامین B1) است.
این نوع تركیبات در مطالعات كلینیكی و تجربی بر روی حیوانات از اهمیت ویژهای برخوردارند.
2- برخی از عوامل شیمیایی باعث غیرفعال شدن ویتامین میشوند، مانند ماده آویدین (Avidin) در سفیده تخممرغ كه با اتصال به ویتامین بیوتین، آن را غیرفعال میسازد، لذا سفیده خام تخممرغ بیوتین را بیاثر و خنثی میكند.
3- تركیباتی كه باعث تخریب ویتامینها میشوند، مانند آنزیم تیامیناز كه باعث تجزیه و تخریب تیامین میگردد.
در ادامه به طور خلاصه به تركیباتی كه فعالیت ضدویتامینی در برابر انواع ویتامینها دارند، اشاره خواهیم كرد:
اخیرا گزارش شده كه بعضی از بیوفلاوونوئیدها مانند كوئرستین و روتین میتوانند باعث غیرفعال شدن تیامین شوند.
برخی از مواد خوراكی مانند ماهی (ماهیان فلسدار)، صدفها، بعضی از انواع توتها و كلم قرمز دارای آنزیم منهدمكننده تیامیناز میباشند، ولی با پخت آنها آنزیم مزبور از بین میرود. قابل ذكر است كه آنزیم نامبرده به ویژه در ماهیان آب شور خام یافت میشود.
امروزه نیز به علت مصرف زیاد آنتیبیوتیكها، مخصوصا بلع آنها از راه دهان و به علت اثر مضر آنها بر روی باكتریهای روده، خطر بروز آویتامینوز (كمبود ویتامین) وجود دارد.
میوه درخت آكی (Ackee) كه توسط مردم جامائیكا مصرف میشود، حاوی مادهای به نام هیپوگلیسین A است كه به عنوان بازدارنده متابولیسم ریبوفلاوین، اثر ضدویتامینی در برابر ریبوفلاوین دارد.
در كتان یك عامل ضد ویتامین B6 (پیریدوكسین) به نام 1- آمینو – د – پرولین شناسایی شده است. همچنین داروی ضدآسم تئوفیلین در برابر ویتامین B6 اثر ضدویتامین دارد.
به طوری كه میدانیم وجود اسید پارا آمینو بنزوئیك برای رشد بسیاری از باكتریها ضروری است، در حالی كه مشتقات پارا آمینو فنیل یا سولفامید یا سولفانیلامید باعث كاهش این فعالیت میگردد.
مقادیر زیاد ویتامین E میتواند مانع تبدیل بتاكاروتن (پرو ویتامین A) به ویتامین A شود. از طرف دیگر در روغنهای سرخ كردنی (مخصوصا روغنهایی كه چندین بار برای سرخ كردن غذاها به كار رفتهاند) نوعی ضدویتامین A پدید میآید.
سویای خام حاوی آنزیم لیپواكسیداز است كه باعث اكسیداسیون و تخریب كاروتن میگردد. سیترال، دیگر ضد ویتامین A است كه در روغن مركبات وجود دارد و از آنجایی كه عامل مزبور در بسیاری از منابع خوراكی مانند آب پرتقال و مارمالاد موجود میباشد، احتمالا مصرف زیاد این مواد میتواند مشكلاتی را ایجاد نماید.
از آنجایی كه سویای خام موجب بروز نرمی استخوان میشود و با افزودن ویتامین D به سویای خام تا حدی از این عارضه كاسته میشود، مشخص میگردد كه سویای خام حاوی مواد ضدویتامین D میباشد. مقادیر زیاد روغن جگر ماهی در برابر ویتامین E واجد اثر ضدویتامینی است. همچنین لوبیای خام حاوی عناصری است كه خاصیت ضدویتامین E دارند. در یونجه نیز یك عامل بازدارنده ویتامین E شناسایی شده است.
داروهای دی كومارین و وارفارین در مقابله با ویتامین K اثر ضدویتامینی دارند. بعضی از قسمتهای گیاهان در حال فاسد شدن حاوی انواع ضدویتامینها میباشند. دی كومارین كه در شبدر شیرین فاسد شده یافت میشود، خاصیت ضدویتامین K دارد.
اخیرا معلوم شده است كه عنصر آهن میتواند ویتامینها به ویژه ویتامینهای آنتیاكسیدان (ویتامین C و E) را نابود سازد.
در نهایت چنین نتیجهگیری میشود كه اگرچه عوامل ضدویتامینی به خودی خود سمی نمیباشند، ولی میتوانند به دلیل ایجاد تداخل با عملكرد یا جذب مواد مغذی و ویتامینها مشكلاتی را به وجود بیاورند. با مطالعه مبحث ضد ویتامینها به نظر میرسد كه این پدیده عمومیت بیشتری پیدا كند و به بسیاری از ویتامینها نیز اطلاق گردد.
به همین دلیل است كه انواع آویتامینوزها و عوارض فقدان ویتامینی حتی در اشخاصی كه غذاهای غنی از ویتامینهای مختلف را مصرف میكنند دیده میشود.