به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
گیاه‌شناسی:
زوفا گیاهی است بوته‌ای و پایا كه ارتفاع آن به 60 سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه معطر كه اكثراً به صورت خودرو در نواحی مختلف اروپا، آسیای صغیر، روسیه و ایران می‌روید، دارای ساقه‌های زیاد و چوبی است. برگ‌های آن كوچك، باریك و نوك‌تیز و بسیار معطر هستند كه به صورت متقارن روی ساقه قرار دارند و گل‌ها به صورت فراهم در قسمت‌های انتهایی ساقه به شكل سنبله می‌رویند و زیبایی خاصی به گیاه می‌بخشند. این گل‌ها به رنگ‌های آبی مایل به بنفش و گاهی گلی و سفید می‌باشند.
گل‌های زوفا به خاطر شهد فراوانی كه دارند، یكی از منابع تولید عسل می‌باشند. قسمت مورد استفاده گیاه سرشاخه‌های گلدار است كه پس از باز شدن كامل گل‌ها آنها را چیده و در سایه خشك می‌كنند. برگ‌های این گیاه اسانس خوشبویی دارند و به همین دلیل در مصارف صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. زوفا در نواحی مختلف ایران از جمله شمال غربی (مانند آذربایجان) و نواحی جنوبی (مانند بلوچستان) می‌روید.
بیشتربخوانید:
خواص دارویی گیاه تاجریزی پیچ
نام فارسی: زوفا (هیزوپ)
نام علمی: Hyssopus officinalis
نام عمومی: Hyssop
نام انگلیسی: Hyssop
نام عربی: زوفا
نام فرانسوی: Hysope
نام آلمانی: Hysop
نام‌های مترادف: H. canescens و H. altissimus
نام خانواده: Labiatae (نعناع)
بیشتربخوانید:
11 مورد از خواص شگفت انگیز سماق
تاریخچه:
گیاه زوفا قرن‌ها در طب گیاهی مورد توجه بوده است. به علاوه، در انجیل اشاراتی به گیاهی به نام زوفا شده ولی اختلاف نظرهای زیادی درباره هویت واقعی این گیاه وجود دارد. با این حال شواهد كمی مبنی بر آن است كه گیاه نامبرده در انجیل، براستی هیزوپوس افی‌سینالیس باشد. در قدیم از این گیاه بعنوان حشره‌كش، دافع حشرات و شپش‌كش استفاده می‌شده است. گیاه زوفا در طب سنتی برای درمان گلو درد، سرماخوردگی، گرفتگی صدا و به منظور داروی خلط‌آور كاربرد داشته است.
برخی از گیاهشناسان همچنین بر این عقیده‌اند كه این گیاه تاثیرات مفیدی بر آسم، تورم مجاری ادراری و تحریك اشتها دارد. در كاربردهای پزشكی این گیاه، به درمان قولنج و تخلیه گاز معده نیز اشاره شده است. عصاره برگ زوفا برای درمان زخم‌ها توصیه می‌شده و این در حالی است كه ظاهرا هیچ مدرك مستدلی مبنی بر خاصیت ضدباكتری آن وجود ندارد.
عصاره گیاه زوفا در عطریات و به عنوان طعم‌دهنده در تهیه انواع لیكور، سس، دسر و آب‌نبات مصرف می‌شود.
بیشتر بخوانید:
خواص دارویی گل لادن
خواص و فواید دارویی و درمانی گیاه پنیرک
تركیبات مهم:
زوفا مانند بقیه گیاهان خانواده نعناع حاوی تركیبات اسانس است كه مهم‌ترین این تركیبات عبارتند از: پینوكامفون، ایزوپینوكامفون، آلفا و بتاپینن، كامفن، آلفاترپینن كه حدود هفتاد درصد اسانس این گیاه را تشكیل می‌دهند.
تركیبات دیگر شامل گلوكزیدهای هیزوپین، هسپریدین و دیوزمین می‌باشد. زوفا دارای حدود 5 تا 8 درصد تانن، اسید اولئیك، اسید اورسولیك، بتاسیتوسترول و رزین است.
اسیدهایی نیز از جمله اسید سیس پینیك، اسید سیس پیونیك، اسید میریستیك و اسید رزماری‌نیك در زوفا وجود دارند. مقدار اسید رزماری‌نیك در زوفای خام به 5/0 درصد می‌رسد. این گیاه همچنین حاوی مشتقات مختلف هیدروكسی سینامیك به میزان 2/2 درصد است.
داروشناختی و اثرات مهم:
از زوفا هنوز به عنوان درمان گیاهی استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد بیشترین اثرات زوفا مربوط به تركیبات اسانس آن باشد. زوفا تأثیر ضعیفی در درمان زخم گلو و به عنوان خلط‌آور دارد. آزمایش‌های مختلف نشان داده است این گیاه پوست را تحریك و ملتهب نمی‌كند؛ به همین دلیل از اسانس آن برای تهیه عطر و صابون استفاده می‌شود. عصاره گیاه خصوصاً برگ زوفا ضد ویروس ایدز است. این اثر ممكن است به خاطر تركیباتی از جمله اسید كافئیك، تانن‌ها و تركیباتی ناشناخته با جرم ملكولی زیاد باشد. در تحقیقات جدید این اثر را مربوط به پلی‌ساكاریدی دانسته‌اند كه HIV را مهار می‌كند.
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد كه زوفا به عنوان ضد ایدز می‌تواند به درمان بیماران كمك كند.
بیشتربخوانید:
خواص درمانی جینسینگ
سمیت:
این گیاه از طرف سازمان غذا و داروی آمریكا (FDA) (بدون خطر GRAS) شناخته شده و مصرف آن به عنوان دارو، عارضه جانبی به دنبال ندارد. البته در تزریق عصاره این گیاه به موش‌های آزمایشگاهی (رات) تشنج گزارش شده است و شاید در موارد معدودی در انسان نیز این عارضه را ایجاد كند؛ اما در مجموع، مصرف داروهای تهیه‌شده از این گیاه بی‌خطر است. زوفا به عنوان طعم‌دهنده، معطركننده، حشره‌كش، دوركننده حشرات، ضد سرفه و درمان سرماخوردگی مورد استفاده زیادی دارد.
طریقه و میزان مصرف:
جوشانده: 10 گرم از گیاه را به همراه یك لیوان آب به مدت 5 دقیقه می‌جوشانیم؛ سپس آن را صاف كرده و مصرف می‌كنیم. این میزان می‌تواند تا روزی سه بار تكرار شود.
تنتور: از تنتور زوفا می‌توان روزانه 2 تا 4 میلی‌لیتر استفاده كرد كه بهتر است در دو یا سه نوبت (صبح و ظهر و شب) مصرف شود.
قطره: از قطره زوفا بر حسب دستور روی شیشه استفاده شود.
كپسول: كپسول‌های 445 میلی‌گرمی زوفا نیز طبق راهنمای دارو مصرف شود.
بیشتربخوانید:
دمنوش عناب و زرشک؛ معجون سلامتی
مصرف در دوران شیردهی و بارداری:
در مورد مصرف این گیاه در دوران شیردهی مطالعاتی انجام نگرفته است، ولی در زمان حاملگی بهتر است مصرف نشود.
نكات قابل توجه:
بر اساس تحقیقات دكتر امین گیاهی كه به نام زوفا در ایران به فروش می‌رسد، گیاهی از تیره نعناع و از نظر ظاهر تقریباً شبیه هیزوپ (زوفا) می‌باشد كه نام علمی آن نپتا براكته‌آتا است؛ اما چون هر دو گیاه از یك خانواده‌اند (مواد مؤثر بیشتر این خانواده رایحه آنهاست) و اثرات آنها مشابه است، به یك نام شناخته شده‌اند. گیاه زوفا كه در بازار ایران رایج است و به طور سنتی از آن استفاده می‌شود، مسكن آسم و ضد نفخ می‌باشد.
گیاه زوفا در بیشتر نقاط ایران می‌روید و قسمت مورد استفاده آن سرشاخه‌های گلدار است.
نام عمومی زوفا در كتاب دكتر امین كاتمینت معرفی شده كه این نام در كتب خارجی، نام عمومی گیاه نپتا كاتاريا می‌باشد.
