زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی : متخصص فارماکوگنوزی -  استاد دانشکده داروسازی

تحریریه زندگی آنلاین : گشنیز گیاهی است علفی به ارتفاع تا 60 سانتی‌متر با ساقه‌ای راست. برگ‌های آن دو نوع است: برگ‌های قاعده گیاه لوب و دندانه‌دار و برگ‌های قسمت بالاتر ساقه كه به علت تقسیمات زیاد به صورت رشته‌های باریك در آمده‌اند. گل‌های گشنیز كوچك و سفید یا صورتی‌رنگ و به صورت چتر مركب هستند. قسمت مورد استفاده‌ گیاه میوه آن است كه عوام به آن دانه می‌گویند. این میوه‌ها كروی و كوچك و دارای بوی مطبوعی می‌باشند. البته برگ‌های گیاه به عنوان سبزی خوراكی مصرف می‌شود؛ همچنین در آشپزی و تغذیه مورد استفاده زیادی دارد. گشنیز در بسیاری نقاط ایران، از جمله كرمان، بوشهر، برازجان، آذربایجان، كرمانشاه، بلوچستان، یزد و قزوین کشت می‌شود.

  منشأ جغرافیایی:

گشنیز بومی نواحی شرق مدیترانه است و بیشتر از مراكش، شوروی سابق، رومانی، بلغارستان و تركیه صادر می‌گردد.

  تركیبات مهم:

میوه‌های گشنیز حاوی حدود یك درصد اسانس خوشبو هستند. تركیبات مهم این اسانس شامل لینالول به میزان 70-60 درصد، آلفاپی‌نن، لیمونن گاماترپی‌نن كامفر، ژرانیول و ژرانیل استات است. البته تركیبات گیاه و اسانس برحسب زمان یا محل جمع‌آوری ممكن است از نظر كمیت و كیفیت متفاوت باشند.

برگ: ویتامین‌های برگ شامل B1، B2، B3، B5، B6، B9، C، E، K، A و املاح آن شامل كلسیم، آهن، منیزیوم، منگنز، فسفر، روی، پتاسیم (52 میلی‌گرم) و سدیم (46 میلی‌گرم)‌ در 100 گرم برگ تازه است.

 بیشتربخوانید:

با خواص درمانی گشنیز آشنا شوید

خواص مهم:

مقوی معده، ضداسپاسم، ضدنفخ و ضدمیكروب، ضدقارچ، درمان گاستریت، بهبود اسهال و ترش كردن معده.

گشنیز برای خوشبو كردن تنباكو و در تهیه عطر نیز به مقدار زیاد استفاده می‌شود. یكی از مصارف عمده‌ آن در جهان در تهیه‌ ادویه‌جات به‌خصوص پودر كاری است. در طب عوام به عنوان ضدكرم، كاهش درد مفاصل و روماتیسم مصرف می‌شود.

عوارض جانبی:

در صورتی كه در میوه یا اسانس، تركیبات كومارینی، از جمله 5 و یا 8 متوكسی پسورالن وجود داشته باشد، ممكن است مصرف آن در بعضی افراد (به طور معدود) موجب حساسیت شود.

 فرآورده‌های دارویی:

فرآورده‌های زیادی از میوه‌ گشنیز به عنوان ضدنفخ، ضددرد و اسپاسم به صورت قطره وجود دارد. یكی از مؤثرترین محصولات ضدنفخ، درد و اسپاسم گشنیز در بازار دارویی ایران، قطره كارمینت است كه از سه گیاه گشنیز، نعنا و بادرنجبویه فرموله می‌شود. این قطره اثری فوری (20-10 دقیقه) دارد و برای همه سنین، بدون محدودیت قابل مصرف است.

همچنین به صورت مخلوط با زیره، رازیانه و آنیس (بادیان رومی) مصرف می‌شود.

تهیه چای: یك تا سه گرم میوه را درست قبل از مصرف خرد كرده و روی آن حدود یك استكان آب جوش بریزید و 15-10 دقیقه صبر ‌كنید؛ سپس آن را صاف كرده و میل ‌كنید. باید توجه داشت مواد گیاهی حاوی اسانس در صورت پودر شدن، اسانس‌شان به‌سرعت تبخیر شده و كاهش می‌یابد؛ بنابراین بهتر است هنگام مصرف آن را پودر کرد.

نگهداری میوه: میوه باید دور از نور و رطوبت، و در ظرف فلزی یا شیشه‌ای نگهداری شود. میوه یا اسانس گشنیز را نباید در ظروف پلاستیكی نگهداری كرد.

 بیشتربخوانید:

5 ادویه شفا دهنده (2)

 مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:

تقویت‌كننده‌ قوای جنسی، ضدباكتری، ضدادم (ضدخیز) ضدورم، ضدموتاژ نیسیته، ضدعفونی‌كننده؛ ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدقارچ، اشتهاآور، كنتراسپتیو، هضم‌كننده، ادرارآور، صفراآور، كاهش‌دهنده قند خون، پرفشاری خون و چربی خون، لاروکش، خلط‌آور، آرامبخش، محرك و مقوی معده.

 طریقه و میزان مصرف:

با توجه به فرآورده‌های صنعتی خوب موجود در بازار، بهتر است از این داروها و به‌خصوص از قطره كه جذب سریعی دارد استفاده شود. همچنین می‌توان یك تا دو قاشق چایخوری میوه را به‌خوبی خرد کرده روی آن یك لیوان آب جوش ریخت و پس از 15- 10 دقیقه صاف و میل کرد. این مقدار را می‌توان سه بار در روز تكرار كرد.

 نكات قابل توجه:

قسمت مورد استفاده‌ گشنیز، برگ و میوه‌های آن است كه هر دو به مقدار زیاد در جهان مصرف می‌شوند؛ ولی باید خاطرنشان ساخت كه با توجه به تفاوت اجسام موجود در برگ و میوه، اثرات این دو یكسان نیست. البته با توجه به اینكه مواد مؤثر هر دو از اسانس‌هاست، در بعضی خصوصیات مشابه هستند؛ مثلاً هر دو دارای خاصیت ضدنفخ یا ضدمیكروب می‌باشند؛ ولی اثرات دارویی ذكرشده بیشتر مربوط به میوه‌هاست.

میوه‌ها بیشتر در صنایع داروسازی و آرایشی- بهداشتی مصرف می‌شوند كه عمدتاً اسانس آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین به‌طور مستقیم و به وفور در ادویه‌جات مصرف می‌شود؛ ولی برگ گشنیز بیشتر در تغذیه یا به صورت سبزی خوراكی مصرف دارد.

فرآورده‌های صنعتی تهیه‌شده از میوه گشنیز، نظیر «قطره كارمینت» از گیاه استاندارد تهیه شده و قبلاً كمیت و كیفیت اسانس آنها در كارخانه سازنده مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین این داروها از نظر آلودگی‌های مختلف كنترل شده و به عنوان داروی رسمی كشور دارای پروانه ساخت هستند.

در صورت استفاده مقدار كافی از قطره كارمینت، نفخ، درد یا اسپاسم در عرض 10 تا 15 دقیقه برطرف خواهد شد. مقادیر مناسب برای بزرگسالان 60 قطره، نوجوانان 30 قطره و كودكان زیر دو سال، 5 تا 10 قطره می‌باشد.

برای مصرف قطره كارمینت حتماً میزان داروهای ذكرشده باید در حداقل دو تا سه قاشق غذاخوری آب، آب‌میوه یا مایعات دیگر رقیق شود. هیچ‌گاه نباید قطره را به‌طور مستقیم و بدون رقیق كردن مصرف کرد. مصرف چندین نوبت در روز از مقادیر ذكرشده كارمینت بلامانع است.

 بر اساس پژوهش‌هایی كه در سال 1376 توسط صالحی سورمقی و همكاران در دانشكده داروسازی تهران روی اسانس میوه گشنیز انجام شد، تركیبات مهم آن شامل لینالول به میزان 82 درصد، ژرانیول به میزان 7 درصد، آلفاپی‌نن به میزان 5 درصد و بتاپی‌نن به میزان 4 درصد بود. این نتایج نشان می‌دهد كه كیفیت اسانس گشنیز ایران جزء بهترین‌ها در جهان است.

 اسانس‌های قابل قبول و استاندارد گشنیز دارای بیش از 50 درصد لینالول هستند كه نوع ایرانی حاوی 82 درصد از آن‌ است.

پژوهش دیگری توسط نگارنده و همكاران روی اسانس برگ گشنیز در سال 1383 در دانشكده داروسازی آزاد صورت گرفت که مشخص شد مهم‌ترین اجسام موجود در برگ شامل هیدروكربورها و آلكان‌ها می‌باشند. این مطالعه نشان داد كه تركیبات موجود در میوه و برگ گشنیز كاملاً با یکدیگر متفاوتند.