گفتگو: رضا حسینمرد ی
تحریریه زندگی آنلاین : وی در سال 1333 در شهرستان سورمق از توابع استان فارس متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در دبستان نظامی گنجوی شهرستان سورمق گذراند و به دلیل علاقه فراوان به گرایش (طبیعی) علوم تجربی، تحصیلات متوسطه را در دبیرستانهای «امام جمعه» و «سعدی» شهرستان آباده پشت سر گذاشت. دیپلم را در سال 1351 اخذ کرد و همان سال در دانشکده داروسازی دانشگاه تهران پذیرفته شد؛ این دوران را در اسفند ماه 1356 به پایان رساند و در نهایت دکتر داروساز شد.
وی در بهار 1357 بدون وقفه به خدمت سربازی اعزام شد. پس از دوران آموزشی (هشت هفته) به اتفاق پنجاه نفر از فارغالتحصیلان رشتههای مختلف پزشکی و دندانپزشکی در آزمون تیراندازی شرکت کرد و پس از کسب رتبه بالا و موفقیت در این آزمون، مجاز به ادامه خدمت سربازی در تهران و در آزمایشگاه بیمارستان 502 ارتش شد.
این دوران که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی بود، مدت دوره خدمت سربازی به یکسال کاهش یافت (تنها دورهای که خدمت سربازی یکساله شد) و در نهایت خدمت سربازی خرداد 1358 به اتمام رسید.
وی در بخشی از خاطرات خود میگوید: دانشجوی ممتاز بودم و بر اساس قوانین دانشگاه امکان برای عضویت من به عنوان هیات علمی دانشگاه فراهم بود؛ در نهایت سال 1358 به استخدام دانشکده داروسازی دانشگاه تهران در آمدم. آن دوران باید پنج سال به عنوان مربی در دانشگاه فعالیت میکردم و سپس امکان ادامه تحصیل و ارتقا برقرار میشد. در ادامه برای تحصیلات تکمیلی، مقطع پیاچدی رشته فاماکوگنوزی (گیاهان دارویی) دانشگاه برادفورد انگلستان را انتخاب کردم و مهر ماه 1364 این دوران را آغاز کردم. تمام تحقیقات داروسازی مربوط به حوزه گیاهان، مواد معدنی و حیوانی در تعریف فارماکوگنوزی جای دارد. داروهایی که با منشاء طبیعی میشناسیم، حدود نود و سه درصد گیاهی و هفت درصد از منابع معدنی و حیوانی است. من این دوران را در مدت سه سال و نیم (کوتاهترین مدت ممکن) گذراندم. در بهمن ماه 1368 پس از اتمام تحصیل به وطن بازگشتم و در همان گروه فارماکوگنوزی دانشگاه تهران شروع به ادامه کار کردم.
بیشتربخوانید:
تاثیر فوق العاده یک نوع چای در مقابله با کرونا
من به اتفاق تعدادی از همکارانم متشکل از داروسازان دانشگاه تهران هسته علمی دانشگاه آزاد اسلامی ایجاد کردیم که خوشبختانه با تأسیس و گسترش رشتههای تخصصی طی سالیان اخیر در دانشگاههای کشور، اکنون سالها است که نیازی به اعزام دانشجو در این زمینه جهت ادامه تحصیل در خارج از کشور نیست.
از همین راه کادر آموزشی و هیات علمی برای سایر دانشگاههای کشور تربیت شد و در سراسر کشور تسری یافت. اوایل ورود من به رشته داروسازی، حدود هفت دانشکده داروسازی درکشور داشتیم، ولی اکنون بالغ بر چهل دانشکده داروسازی در سراسر کشور مشغول فعالیت است. با این بیوگرافی و مقدمه از زندگی دکتر محمد حسین صالحی سورمقی، گفتگویی اختصاصی در یکی از روزهای بهار 1400 با این استاد نام آشنا ترتیب دادیم.
علت علاقه و ادامه تحصیل شما در این رشته چیست؟
من پس ازگذراندن دوران مربیگری دانشگاه و مقاطع استادیاری و دانشیاری به درجه استادی دانشگاه رسیدم؛ البته حدود ده سال پیش به درجه استاد تمام دانشگاه رسیدم.
در مورد علاقهام باید بگویم که زادگاه من سورمق، دهستان بسیار خوش آب و هوایی در استان فارس است؛ من از همان دوران به طبیعت، کوه، دشت، گل و گیاهان علاقه داشتم. همان دوران کودکی هم گل و گیاه جمعآوری میکردم. در دوران دبیرستان هم به درس شیمی خیلی علاقهمند بودم و به همین خاطر در نهایت گرایش علوم تجربی را انتخاب کردم. آن زمان در کنکور فقط ده رشته میتوانستیم انتخاب کنیم و من به دلیل علاقهام به شیمی، رشته داروسازی را انتخاب کردم و به لطف خدا پذیرفته شدم، البته رشته منابع طبیعی و کشاورزی کرج را نیز انتخاب کرده بودم، ولی اولین رشتهام داروسازی بود که در همان انتخاب اول قبول شدم. داروسازی بیشترین تنوع دروس شیمی را دارد و نیازهای من را از نظر علاقهای که داشتم تأمین میکرد. وضعیت نمراتم در این رشته نیز خیلی خوب بود. من به کارهای آزمایشگاهی علاقه زیادی داشتم و گرایش خاصی به آزمایشگاه فارماکوگنوزی پیدا کردم. جناب دکتر آینهچی مدیر گروه آن زمان وقتی دید که من به طبیعت و گیاهان علاقه زیادی دارم، ایشان گهگاهی اجازه میداد در وقت اضافه در آزمایشگاه مربوطه همکاری داشته باشم. علاقهام بیشتر و بیشتر شد و اطلاعاتم نیز بالاتر رفت، بطوری که پس از فارغالتحصیلی در رشته داروسازی، نام من در تعدادی از مقالات علمی مرتبط با فارماکوگنوزی به لطف استاد عزیز دکتر آینهچی به عنوان همکار درج شده بود، البته این مقالات برای پذیرش من در دانشگاه انگلستان و ادامه تحصیل در رشته مربوطه خیلی کمک کرد و برای ورود و ادامه تحصیل در رشتهای که مربوط به گیاهان اسانسدار ایران بود، این پژوهشها راهگشای ادامه تحصیل شد؛ البته در دانشگاه استرالیا هم پذیرفته شده بودم، ولی انگلستان را برای تحصیل انتخاب کردم.
مشوق شما در زندگی تحصیلی چه کسانی بودند؟
اصولاً خانواده، پدر و مادر، معلمان دبستان و دبیرستان در موفقیتها، ادامه تحصیل و انتخاب رشته نقش دارند. برای ادامه تحصیل در دانشگاه برادرهای من الگو بودند.
برادر بزرگ من در رشته اقتصاد دانشگاه تهران و برادر دوم من در رشته پتروشیمی دانشگاه امیر کبیر تحصیل میکرد و برادر سوم من در رشته عمران راه و ساختمان دانشگاه علم و صنعت مشغول تحصیل بود که به نوعی مشوق من بودند. دبیران خوبی در دبیرستان سعدی آباده داشتیم که خیلی تشویق میکردند. به خصوص دبیرهای زیستشناسی و شیمی برای قبولی در دانشگاه تشویقم میکردند.
البته در دوران درس خواندن و آمادگی قبل از کنکور، نصرتا... خان امیدوار یکی از انسانها نیک روزگار که با افراد سواد قدیمی و آشنا به فرهنگ، ادبیات و شعر بود، همیشه با خواندن اشعار مختلف، روایات و داستانهای قدیمی من را تشویق میکرد؛ محبتهای ایشان را فراموش نمیکنم. هر روز به من برای پیشرفت و ادامه تحصیل توصیه میکرد؛ ایشان سالها است که فوت کردند، ولی سهم خیلی بزرگی در تشویق من برای ادامه تحصیلات عالی داشتند. روحش شاد...
بیشتربخوانید:
7 دمنوش برای تقویت ایمنی بدن را بشناسید
آیا شما علاوه بر داروسازی و علوم گیاهی به کشت گیاهان نیزعلاقهمند هستید؟
اگر منظور در سطح خانگی باشد، بله چون من علاقه زیادی به کشت گلهای خانگی و گیاهان دارویی و ... دارم.
زمین کوچکی در شمال دارم که انواع و اقسام گیاهان دارویی را در حد نمونه و آزمایشگاهی با حجم یکی دو کیلوگرم آنجا تحت کشت دارم. گاهی برای مطالعات و بررسی اثر تغییرات آب و هوا بر گیاهان نیز گیاهانی دارم. در مجموع به گل و گیاه و طبیعت خیلی علاقه دارم. در منزل حدود صد گلدان و گیاه دارم که البته عمدتا زینتی است و من به آنها خیلی علاقهمند هستم.
تفاوت گیاهان دارویی با داروهای گیاهی و یا پایه برای مصارف صنعتی داروسازی چیست؟
در سطح کره زمین بالغ بر ششصد و بیست هزار گیاه بر حسب آب و هوای مناطق مختلف روی کره زمین و تکثیر تقسیم شدهاند. بین هشت تا ده هزار نوع گیاه در سرزمین ایران، رویش پیدا میکند که تقریبا سه یا چهار برابر قاره اروپا از نظر تعداد و تنوع محسوب می‌شود. گیاهان همه در طبیعت بودهاند و خداوند آنها را برای رشد در طبیعت و استفاده خلق کرده است که بر حسب نوع آب و هوا و ارتفاع از سطح دریا رشد یا گسترش یافتهاند.
انسان غیر متمدن ابتدا از همین گیاهان روی زمین به طور طبیعی استفاده میکرده است. بشر از روز اول تولد با مشکل گرسنگی روبرو بود، ولی بر اساس تجربه و گذشت زمان راهکارهای جدید را پیدا کرد. بعد از اینکه بشر متمدن شد و به دانش کشاورزی دست پیدا کرد، آهسته و به مرور زمان گیاهان و دانهها را کشت کرد. نخل خرما حدود دوازده هزار سال قدمت دارد و یا گندم که بسیار قدیمی است.
بشر انواع و اقسام گیاهان از جمله، گندم، جو، برنج و ... را در سطح وسیع کاشت و از دانه یا میوه آن استفاده کرد.
ولی آب و هوای مختلف تفاوتهایی در رشد و تکثیر گیاهان دارد. نعنایی که در ایران داریم با نعنا رشد یافته در آلمان به دلیل تفاوتهای آب و هوایی به طور حتم تفاوتهایی نیز دارد.
جالب اینکه موضوع تغییرات گیاهان در آب و هوای ایران، نام چند مقاله مهم و پایان نامه است، البته این تفاوتها اساسی نیست و حدود پنج تا ده درصد گیاهان همنام، تفاوتهایی بر حسب محل رویش و آب و هوا دارند. ارتفاع، رطوبت، جنس خاک و سایر نکات اقلیمی حتی تابش آفتاب در رشد و گسترش گیاه تفاوتهایی ایجاد میکند. گیاهانی مانند اکالیپتوس و ... وجود دارند که اگر برداشت و حرص شوند، برای رشد و گسترش آن بسیار خوب است و موجب رشد بیشتر آن می‌شود.
از سوی دیگر به عنوان مثال، ایران مهد رشد گیاه گون یا کتیرا است، ولی نباید این گیاه از ریشه کنده شود. در غیر این صورت پنجاه تا صد سال امکان ادامه حیات دارد. اگر استفاده و برداشت صحیح داشته باشیم، دیگر نیازی به کاشت این گیاه نیست، ولی خیلی از گیاهانی که به راحتی در طبیعت تکثیر نمیشوند را باید در محل سازگار خود بکاریم. مثلا گیاه گلگاوزبان را باید در محل بومی خود بکاریم و سپس برداشت کنیم.
بادرنجبویه، گشنیز و یا نعنا از گیاهان دارویی مهمی هستند که فقط با کاشت تکثیر میشوند و سپس امکان برداشت خواهند داشت. چندین گونه نعنا در ایران و جهان وجود دارد، ولی عمده آنچه کاشت می‌شود از دو سه گونه خاص است. نعنا به عنوان ضد نفخ، ضد اسپاسم، ضد میکروب مصرف می‌شود.
بیشتربخوانید:
روش‌های در امان ماندن از دیابت در طب سنتی
در دنیا چقدر از گیاهان دارویی برای تولید دارو استفاده میکنند؟
تا حدود یکصد و پنجاه سال پیش، هرچه به عنوان دارو مصرف میشد از منبع طبیعی بود، چون ماده سنتتیک (ماده شیمیایی ساخته شده توسط بشر) یا مصنوعی را قبل از صد و پنجاه سال پیش در اختیار نداشتیم. اولین ماده سنتتیک توسط دانشمند آلمانی به نام وهلر در سال 1854 میلادی ساخته شد.
رخداد غیر قابل باوری بود، چون تا قبل از این فرمولاسیونها همه طبیعی بودند. اوره اولین مادهای بود که بشر به طور سنتتیک در محیط آزمایشگاه ساخت و دومین ماده نیز اسید استیک بود. این روند پیشرفت کرد تا جایی که مواد دارویی به طور سنتتیک ساخته شود و اکنون قدمت برخی از آنها به حدود یک قرن باز میگردد. این مواد سنتتیک یا در اصلاح ساخته شده صنعتی ارزان و سریع تهیه می‌شود و همچنین تاثیر قویتری نسبت به مواد تهیه شده از طبیعت دارد. محدودیت کاشت، داشت و برداشت را نیز اگر در نظر بگیریم، متوجه میشویم که ساخت یک ماده در آزمایشگاه و یا به طور صنعتی برای انسان به صرفهتر است و علم سنتز به همین خاطر رشد پیدا کرد.
حدود شصت سال پیش این مسیر خیلی پیشرفت کرده بود و مواد مختلفی به این شیوه تا آن زمان ساخته شد. تا جایی که دارویی به نام تالیدومید ساخته شد و متاسفانه به دلیل ایجاد عوارض شدید و ناهنجاریهای جنینی ناگهان دانشمندان به این فکر افتادند که تولید و سنتز یک ماده تا چه حد میتواند مخرب و خطرناک یا پر عارضه باشد و نسل موجودات را تهدید کند. به دلیل مصرف داروی تالیدومید در دوران بارداری توسط مادر، حدود بیست تا بیست و پنج هزار کودک ناقصالخلقه در دنیا متولد شدند (سندرم تالیدوماید).
این اتفاق ترمزی برای ساخت دارو و مواد شیمیایی سنتتیک بود، چون علاوه بر این نقص عضوها و تولد نوزادان نارس و بیمار، کارخانه تولید کننده نیز متحمل پرداخت غرامت سنگینی شد.
بشر تا آن زمان نمیدانست که داروهای ساخته شده و سنتتیک میتوانند علاوه بر اثر روی شخص، روی جنین و نسل بعدی اثر داشته باشد (اثرات تراتوژنیک روی جنین).
تصمیم بر آن شد که داروی تولید شده قبل از ورود به بازار، حتماً مورد بررسیهای علمی و بالینی در محیط آزمایشگاه، روی حیوانات و سپس روی انسان قرار گیرد. این طولانی شدن فازهای تولید و مطالعات بالینی در راستای کاهش پیامدهای ناگوار احتمالی ساختههای دست بشر بود. با توجه به این موضوع تصمیم دیگری مبنی بر اینکه از گیاهان نیز همچنان برای ساخت دارو استفاده شود اتخاذ شد.
عوارض مواد طبیعی و یا استخراج شده از گیاهان به مراتب از انواع سنتتیک و شیمیایی کمتر است و گاهی اوقات عارضهای ندارند. تصمیم گرفته شد تا از نعمت خدادادی بیش از ششصد هزار نوع گیاه بیشتر استفاده کرده و با مطالعات بیشتر مواد دارویی گیاهان استخراج شود و در اختیار بشر قرار گیرد. امروز که با شما صحبت میکنم، کمتر از یک یا دو درصد رمز و راز خواص گیاهان مشخص شده است. بشر توانسته به رمز و راز چند هزار گیاه دست پیدا کند؛ گیاهانی مانند نعنا وگوجهفرنگی و ... . این یعنی سالیان طولانی باید تحقیق و پژوهش کرد تا به خواص بسیاری دیگر از گیاهان که تا کنون ناشناخته بوده است دست یافت. در سادهترین گیاهان روی زمین حداقل چهارصد نوع ماده وجود دارد که برخی مشابهند، ولی اگر غیر مشابهها را در نظر بگیریم، میبینیم که میلیونها ماده در گیاهان مخلوق خداوند وجود دارد که بشر توانسته تعداد محدودی را شناسایی کند و مورد استفاده قرار دهد.
داروهای تولیدی به دو دسته حیاتی و غیر حیاتی تقسیم میشوند. اگر داروهای حیاتی وجود نداشته باشند بشر با مشکل روبرو خواهد شد. بررسیها حاکی از این است که طبیعت و گیاهان نقش اصلی در ساخت داروهای حیاتی دارند. بسیاری از داروهایی که امروزه در دنیا مصرف می‌شود پایه گیاهی دارند. از نظر آماری حدود چهل درصد داروهای تولیدی در دنیا پایه گیاهی دارند و شصت درصد پایه سنتتیک و صنعتی دارند. منتها درصد قابل توجهی از داروهای حیاتی در میان آن دسته از تولیدات با پایه گیاهی هستند. مثال ساده آن داروی آتروپین چشمی است (قطره چشمی سولفات آتروپین جهت گشاد شدن قرنیه و ایجاد امکان معاینه توسط چشم پزشک)؛ همچنین آمپول تزریقی آتروپین که در جنگهای شیمیایی نقش حیاتی و کاربردی دارد (به عنوان مثال در جنگ عراق علیه ایران) و سربازان را از مرگ نجات میدهد، تولید شده از نوعی گیاه به نام شابیزک با نام علمی بلادون است که از عصاره این گیاه به دست میآید (آتروپین آنتیدوت یا پادزهر عمومی بدن است و در خیلی از مسمومیتها استفاده می‌شود و یا به عنوان داروی ضد اسپاسم و ضد درد نیز کاربرد دارد). مکانیسم آن در بدن برای موارد مسمومیت به این شکل است که آتروپین به طور کاذب میتواند جایگزین ماده سمی باشد و بجای ماده سمی در سلولهای بدن مینشیند و اجازه پیشرفت ماده سمی، مسمومیت و آسیب به فرد را نمیدهد. ضمن اینکه این گیاه از گیاهان بسیار سمی است، ولی داروی ساخته شده از آن با دوز کم (حدود دو میلیگرم) میتواند نقش درمانی ضد سم و حیاتی داشته باشد.
مثال دیگر جدیدترین داروی ساخته شده ضد سرطان در سالهای اخیر موسوم به داروی تاکسوتراست (یکی از داروهای مهم شیمی درمانی در بیماران سرطانی به خصوص سرطان سینه). این دارو قابل تهیه از درختی به نام «سرخدار» است که در مناطق شمالی کشور رویش میکند. این دارو در معرض خطر انقراض است؛ یک درخت، قابلیت تهیه سه دارو برای سه نفر را دارد. در دنیا و ایران این درخت حفاظت می‌شود، چون از چوب آن در صنایع دستی و زینتی نیز استفاده شده است. فرمول و قالب خیلی از مواد دارویی حیاتی از طبیعت و گیاهان تهیه شده، ولی بعدها در صنعت به صورت سنتتیک ساخته و در اختیار بیماران قرار میگیرد.
داروی متفورمین برای مصرف بیماران دیابتی نیز اولین بار از نوعی گیاه استخراج شد، ولی اکنون به طور گسترده و صنعتی تولید می‌شود. اسم گیاه «گاله گا» است و اسم قدیمی و عامیانه آن شیرین بیان افزا است. از همین گیاه یک نمونه قرص گیاهی نیز توسط یکی از کارخانههای تولید داروهای گیاهی کشور ساخته شده است.
همچنین از گلانگشتانه یا دیژیتالیس که گلهای زیبایی است و در اروپا به صورت زینتی کاشت می‌شود، دارویی به نام دیگوکسین برای بیماران قلبی تولید می‌شود. این گیاه فوقالعاده سمی است و هر عدد قرص تولید شده از این گیاه فقط دو دهم میلیگرم ماده موثره دارد و اگر این مقدار کمی بیشتر باشد میتواند موجب ایست قلبی گردد. این دارو از گیاه انگشتانه استخراج می‌شود، ولی ایران ماده اولیه آن را وارد میکند. به خصوص در آلمان کشتگاههای وسیعی وجود دارد که گیاه را پرورش میدهند و در صنعت پس از عصارهگیری در اختیار تولید کننده دارو قرار خواهد داد. داستان شناخت اثر درمانی هر یک از این گلها و گیاهان و داروهای گیاهی، زیبا و خواندنی است.
لطفا در مورد تریاک هم کمی اطلاعات به خوانندگان ما بدهید، چون شایعات فراوانی مطرح است؟
اگر چه تریاک از حدود دو هزار سال پیش شناخته شده بود؛ مطالب گفته شده در میان عوام صحیح نیست. طبیب داروساز و گیاهشناس یونانی به نام دیوسکوریدوس (دیسقوریدوس) قرنها پیش کتاب ارزشمندی نوشت که شرح تریاک نیز در این کتاب تاریخی وجود دارد. بسیاری از فرمولهای گیاهی در این کتاب نوشته شده است. در قدیم از تریاک به عنوان ماده ضد درد استفاده میشد و در فرمول برخی داروها نیز کاربرد داشته است، ولی از زمانی که به صورت تدخین و دود کردن مورد سوءاستفاده قرار گرفت، جنبه اعتیادآور آن مشخص شد. در نتیجه سوءاستفاده از آن برای اعتیاد به حدود سه قرن پیش (سیصد سال) باز میگردد. در صورتی که خاصیت اصلی آن ضد درد بوده و به صورت دارو مصرف میشده است. گیاه تریاک یک گیاه ایرانیالاصل است و از سمت شمال و شمال شرق کشورمان به سمت چین و هندوستان رفته و در زمان ناپلئون به اروپا گسترش پیدا کرده است.
در ماده جامد قهوهای رنگ تریاک که از گیاه خشخاش تهیه می‌شود، بیست و پنج ماده آلکالوئید وجود دارد که کاملا شناخته شده است. این آلکالوئیدها شامل مرفین، کدئین، کدامین، پاپاورین، تبائین، نکونیدین و ... است که فقط مرفین اعتیاد آور بوده و بقیه اهمیت زیادی از نظر وابستگی و اعتیاد ندارند. تا امروز بیش از سیصد گونه خشخاش در دنیا شناخته شده، ولی فقط همین نوع که برای تهیه خشخاش کاشته می‌شود، خاصیت اعتیادآور دارد. در ساختار تریاک مهمترین ماده با حداکثر بیست و پنج درصد، مرفین است که خواص اعتیادآور، ضد درد، تهوع و استفراغآور، یبوستآور، خوابآور و آرامبخش مربوط به همین مرفین است. کدئین که از نظر فرمولاسیون کمی با مرفین تفاوت دارد، به عنوان ضد سرفه در ساختار برخی داروهای ضد سرفه استفاده می‌شود (اگر چه میتواند کمی اعتیاد آور باشد، ولی قدرت مرفین را ندارد و به عنوان ضد درد و ضد سرفه نیز استفاده می‌شود).
این آلکالوئیدها ممکن است هر کدام چندین خاصیت داشته باشند. منتهی استفاده دارویی که در قدیم به عنوان تنطور تریاک میشد، با اینکه امروزه تریاک را دود میکنند و از میزان آن اطلاع ندارند و ممکن است بعد از مدتی معتاد شوند، تفاوت زیادی دارد. دارو از یک طرف زهر و از سوی دیگر شفابخش است. این اثربخشی یک دارو به میزان دوز و نحوه مصرف آن ارتباط دارد. همه داروهای گیاهی همانطور که میتوانند درمانگر و شفابخش باشند، ولی میتوانند ضررهای زیاد و حتی احتمال مرگ و میر نیز داشته باشند. دویست میلیگرم مرفین میتواند یک فرد بالغ را صد درصد از پا درآورد. تریاک میتواند یک ماده سمی محسوب شود و حتی از آن برای خودکشی نیز استفاده شده است.
این یک حقیقت است که مرفین قویترین ضد درد دنیا است. دانشمندان خیلی تلاش کردند که با تولید مرفین جهت ساخت داروهای ضد درد در صنعت، جلوی نیاز به کشت خشخاش در دنیا را بگیرند، ولی مقرون به صرفه نبوده است؛ به همین خاطر همچنان خشخاش در دنیا کشت می‌شود و مرفین و کدئین از آن استخراج و در صنایع داروسازی مورد استفاده قرار میگیرد.
ممکن است که عدهای برای مصرف تریاک جهت کاهش قند خون توصیه شوند، ولی این صحیح نیست و احتمال اینکه دوز موثر ومناسب مصرف نشود، وابستگی و اعتیاد ایجاد شود وجود خواهد داشت. اثرات مثبت و منفی باید سنجیده شود، ولی متاسفانه اغلب به اعتیاد منجر می‌شود.
