محدثه آصفری : کارشناس ارشد بهداشت و ایمنی مواد غذایی
دکتر محمد حضوری : متخصص تغذیه و رژیم درمانی
تحریریه زندگی آنلاین : در سال‌های اخیر استفاده از ظروف یکبار مصرف برای توزیع غذاها بسیار رایج گشته و از زمانی که نذری در سینی‌ها و ظروف خانگی میان مردم پخش می‌شد، زمان زیادی گذشته است. از طرفی به دلیل پیچیدگی زندگی صنعتی و کمبود زمان، این ظروف به خانه‌ها راه یافتهاند و به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرند. انواع ظروف یکبار مصرف در بازار وجود دارد که از جنسهای مختلفی ساخته شده‌اند.
در میان انواع ظروف یکبار مصرف می‌توان بطری‌های آب معدنی و آشامیدنی را به عنوان پرمصرف‌ترین انواع این ظروف نام برد. بطری‌هایی که پس از مصرف، در ماه‌های گرم سال به طور مرتب از آب شهری پُر می‌شوند و درون یخچال قرار می‌گیرند تا آب خنک مصرفی خانواده را تأمین کنند و در دیگر ایام هم برای نگهداری موادی چون آبلیمو و آبغوره مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر آب بیش از 6 ماه در این ظروف نگهداری گردد، آلوده می‌شود. این بطریها برای نگهداری آب در طولانی مدت توصیه نمی‌شوند و از همه بدتر اینکه اگر جلوی نور خورشید قرار بگیرند، حرارت آفتاب ترکیبات خطرناک این ظروف را آزاد می‌کند و احتمال سرطان‌زایی در مصرف‌کنندگان را بالا می‌برد.
تشخیص ظروف استاندارد از ظروف غیرمجاز امری پیچیده است، ولی خارج از توان افراد نیست. در حال حاضر به دلیل استفاده از پلیمرهاى نامرغوب و بدون پایه غذایی توسط کارگاه‌های غیرمجاز، شناسایى این محصولات توسط مردم به امری نگران‌کننده تبدیل شده است، بنابراین در این مقاله تلاش شده است تا کاربرد و ویژگی‌های انواع ظروف یکبار مصرف را معرفی نماییم.
بیشتربخوانید:
ظروف یکبار مصرف یا ظروف چند بار مصرف؟!
انواع ظروف یکبار مصرف
ظروف یکبار مصرف پلاستیکی
پلاستیک‌ها، پلیمرهایی هستند که از سنتز مواد اولیه‌ای به نام مونومر تهیه می‌شوند. مونومرها موادی سمی و مضر برای سلامت انسان هستند؛ در حالی که پلیمرها خنثی می‌باشند. اگر تهیه پلیمر از مونومر، اصولی و مطابق استانداردهای لازم باشد، مشکلی برای سلامت افراد به وجود نمی‌آورد. این ظروف منشأ نفتی دارند و در غذاهای باحرارت بالا، چرب و مواد ترش و اسیدی حل می‌شوند که بسیار مضر، بیماری‌زا و سرطانزا هستند. این ظروف قابلیت استفاده در مایکروویو را ندارند و تجزیه‌ناپذیر و تخریب‌ناپذیر همراه با آلودگی و مخاطرات زیستی می‌باشند.
ظروف یکبار مصرف گیاهی
ظروف یکبار مصرف گیاهی از مواد طبیعی نظیر نشاسته ذرت، سیب زمینی و گندم ساخته شده و در تولید آنها از موم عسل و روغن‌های گیاهی، «گلوتن» و «سلولز» به منظور ایجاد خاصیت پلیمری و آب‌گریزی استفاده شده است.
با ریختن مایعات در این ظروف، ممکن است مزه مایعات عوض شود و کمی بوی نشاسته حس شود، البته این بو اندک بوده و تنها برخی از افراد بسیار حساس متوجه آن می‌شوند. این ظروف علاوه بر سازگاری با محیط‌زیست عاری از هرگونه آثار تخریبی در خاک هستند و پس از 6 ماه به راحتی تجزیه می‌شوند. پس از تماس با موادغذایی داغ، هیچ گونه ماده مضری از خود آزاد نمی‌کنند و به آسانی در داخل ماکروویو قابل استفاده هستند.
ظروف یکبار مصرف کاغذی
در صورتی که تولید این ظروف با استفاده از کاغذهای استاندارد و سالم باشد، خطری سلامتی را تهدید نخواهد کرد، اما متاسفانه گاهی پالپی که برای تولید ظروف کاغذی استفاده می‌شود از مواد اولیه و خالص نیست. ناخالصی‌های موجود در کاغذ این ظروف باعث می‌شود که آنها در مناطق شرجی و در مدت زمان 4-3 روز کپک بزنند و در صورت استفاده از مواد غیر استاندارد به دلیل سلولز کثیف و بارمیکروبی بالای آن، باعث بروز مشکل می‌شوند. از نظر زیستی نیز اگرچه در لایه اول لیوانهای کاغذی پلیمر به کار میرود، اما قابلیت تجزیهپذیری دارند.
ظروف یکبار مصرف آلومینیومی
آلومینیوم ماده بسیار پایداری در برابر خوردگی است و در اثر تماس مستقیم با انواع مختلف مواد غذایی امکان آلوده کردن و تشدید واکنشهای شیمیایی فساد زا در موادغذایی وجود ندارد؛ اما نکته قابل توجه برای ظروف آلومینیومی مهاجرت عناصر فلزی آن به ماده غذایی در شرایط مایع و حرارت می‌باشد. به عبارتی از این ظروف صرفاً برای نگهداری موادغذایی گرم استفاده می‌شود و جوشاندن یا پخت غذا در این ظروف مناسب نیست.
ظروف یکبار مصرف فومی (پلی استایرن)
پلی‌استایرن یک پلیمر مصنوعی معطر از مونومر استایرن (یک ماده پتروشیمی) می‌باشد که به سه نوع شفاف شکننده، نرم و نیمه شفاف، فومی وجود دارد. در مواجهه با دمای بالاتر از 65 درجه سانتیگراد این مونومر آزاد می‌شود که تاثیرات سرطانزا دارد. از این رو وزارت بهداشت، نگهداری، حمل و بسته‌بندی غذا با دمای بالاتر از 65 درجه را در این ظروف ممنوع کرده است.
از آنجایی که چربی، فرآیند آزاد شدن این مونومر سمی را تسریع می‌کند، بسته‌بندی موادغذایی چرب نیز در این گونه ظروف ممنوع است، چون این ظروف همیشه مقداری استایرن آزاد در ترکیبات پلیمری خود دارند که در مواجهه با دماهای بالا فوق‌العاده سمی و سرطانزا است.
بیشتربخوانید:
برای نذری از ظروف فاقد علامت سیب سلامت و استاندارد استفاده نشود
نکته‌ها
ضرر ظروف یکبار مصرف پلی‌استایرن در هنگام مصرف نوشیدنی‌های اسیدی و چرب مانند نوشابه و کاکائو، بسیار بیشتر از مصرف چای داغ است.
استفاده از ظروف پلی‌استایرنی فوم‌دار و ظروف پلی‌استایرنی سفید رنگ برای مواد غذایی گرم و مرطوب مشکلی ایجاد نمی‌کند، ولی برای نگهداری مواد غذایی داغ مناسب نمی‌باشد.
استفاده از ظروف پلی‌استایرنی شفاف تنها برای نوشیدنی‌های سرد مناسب می‌باشد و برای مواد غذایی داغ مانند چای و قهوه مناسب نیست.
نظارت بر کیفیت ظروف غذایی یکبار مصرف
وزارت بهداشت در این راستا سعى کرده است کارخانههاى تولیدکننده ظروف یکبار مصرف را از کارخانجات تولیدکننده قطعات پلاستیکى در مصارف صنعتى تفکیک کند. ضمن اینکه کارخانههاى تولیدکننده ظروف یکبار مصرف براى موادغذایى باید پروانه ساخت داشته باشند و میبایست متخصصینی جهت نظارت بر کیفیت، در کارخانهها حضور داشته باشند تا فرآیند تولید بهداشتی و کیفی چنین محصول مهمی که با جان اشخاص سر و کار دارد را تحت نظر بگیرند و از سلامت مواد اولیه مصرفی مطمئن شوند.
علائم مندرج در کف ظروف مجوز‌دار شامل شماره پروانه ساخت، جنس ظرف یا نوع پلیمر تشکیل‌دهنده ظرف (به صورت مثلث و حروف اختصاری در پایین آن)، نام شرکت یا نام تجاری آن و گاها علامت قاشق و چنگال یا علامت مجاز در ارتباط با ماده غذایی است، بنابراین حتماً از ظروف یکبار مصرف دارای پروانه ساخت از وزارت بهداشت برای سرو، نگهداری و حمل و نقل مواد غذایی و آشامیدنی استفاده شود.
توصیه‌های بهداشتی در زمینه استفاده از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی
هنگام استفاده از ظروف یکبار مصرف علائم اختصاری خاص و مشخصی به صورت برجسته در کف ظرف حک می‌شوند که قابل لمس و مشاهده است.
هر یک از این کدها بیانگر جنس ظروف و مواد به کار رفته در آنها می‌باشند که برای تفکیک در بازیافت حائز اهمیت است. پلاستیک‌های تولیدی در جهان به 7 گروه عمده تقسیم می‌شوند و شامل پلاستیک‌های قابل بازیافت، خطرناک، کم خطر و ... هستند.
در کف ظروف می‌توان اعداد 1 الی 6 را مشاهده کرد که هر چه این اعداد کوچک‌تر باشند، ظرف برای نگهداری مواد غذایی مناسب‌تر است؛ به نحوی که بهتر است از ظروفی که عدد 1 و 2 روی آنها درج شده برای نگهداری مواد غذایی استفاده شود و اگر این عدد بین 3 تا 6 بود (با بزرگ‌تر شدن عدد) احتمال مهاجرت مواد شیمیایی به ماده غذایی افزایش مییابد.
علامت‌های اختصاری خاصی در کف هر ظرف حک می‌شود که معنای خاصی دارد:
PETE (پلی‌اتیلن)
استفاده در نی آبمیوهها و بطری‌های نوشیدنی‌های اسیدی، گازدار، آبهای معدنی و آشامیدنی، روغن‌ها، انواع عرقیات و بستههای غذایی منجمد آماده مصرف
این علامت اختصاری روی بطری‌های آب معدنی قابل مشاهده است و نسبتاً بی‌خطر محسوب می‌شوند، اما متخلخل بودن آنها میتواند منجر به نفوذ باکتریها به درون بطری شود. اصولاً ظروف یکبار مصرف برای یکبار استفاده ساخته شده‌اند و در صورت استفاده مکرر، شیارهای بسیار کوچکی که قابل رویت نیستند، در آنها به وجود می‌آید. در نتیجه، علاوه بر مستعد کردن شخص به عفونت‌های دستگاه گوارش، به علت آزاد کردن مولکول‌های آلی و صنعتی به داخل آب یا غذا، انسان را در معرض انواع سرطان قرار می‌دهند.
HDPE (پلی‌اتیلن با ضخامت بالا): بطری‌های شیر
این ظروف از پلی‌اتیلن متراکم ساخته شده و جزء پلاستیک‌های بی‌خطر محسوب می‌شوند. کدر رنگ هستند و یکی از بهترین گزینههای بازیافت محسوب می‌شوند.
PVC (پلی‌وینیل کلراید)
نام لولههای پی‌وی‌سی، فومهای پی‌وی‌سی و ... زیاد به گوش‌تان خورده است، PVC پلاستیک سمی هم نامیده می‌شود؛ زیرا دارای سموم متعددی می‌باشد که در تمام مراحل تولید تا زمان تجزیه گسترش مییابد. این جنس به راحتی قابل بازیافت نیست و کمتر از 1 درصد از مواد پی وی سی بازیافت می‌شود.
در تمام دنیا استفاده از پی‌وی‌سی صنعتی برای مصارف غذایی و بسته‌بندی به طور کامل منسوخ شده است و حتی اخیراً برای لوازم منزل و اسباب‌بازی نیز محدودیت‌هایی به وجود آمده است. در ایران نیز براساس دستورالعمل‌های موجود، بسته‌بندی مواد غذایی خشک و تر و نگهداری مواد غذایی یا حمل و نقل آن در انواع ظروف PVC اکیداً ممنوع است. این مواد اولیه پلاستیکی را به هیچ وجه نباید نزدیک حرارت گذاشت، این موارد بخصوص در هنگام پخت غذا به وسیله گرما تحریک و باعث آزاد شدن و نفوذ مواد شیمیایی به مواد غذایی در حال پخت می‌شوند.
LDPE (پلی اتیلن با ضخامت کم): نایلونهای دستی
این مواد پلاستیکی از پلی اتیلن با تراکم کم ساخته شده‌اند. در دسته پلاستیک‌های بی‌خطر می‌باشند ولی معمولاً غیر قابل بازیافت هستند.
PP (پلی‌پروپیلن): ظروف ماست، انواع نوشیدنیها و بسته‌بندی غذاهای چرب و روغن‌ها
یک ماده پلاستیکی بسیار خوش‌بازیافت، سخت و سبک وزن است که مورد استفاده بسیاری دارد. در برابر حرارت بسیار مقاوم است و مانعی در برابر رطوبت، چربی و مواد شیمیایی می‌باشد. از این ماده پلاستیکی معمولاً در ظرف ماست و ظروف مشابه استفاده می‌شود. این دسته از پلاستیک‌ها بی‌خطر هستند.
PS (پلی‌استایرن): ظروف ماست، ظروف بسته‌بندی گوشت، ماهی و همبرگر
پلی‌استایرن از لحاظ ساختاری ضعیف و بسیار سبک وزن است، به راحتی تجزیه می‌شود. دارای مواد سمی بالقوه می‌باشند و باید از گرم کردن غذا در این ظروف جدا خودداری شود.
سایر ظروف پلاستیکی
دسته هفتم متعلق به سایر ظروف پلاستیکی است که در طبقهبندیهای ذکر شده نیستند و یا ترکیبی از 6 نوع قبلی هستند. از این پلاستیک‌ها در همه جا به جز صنایع غذایی می‌توان استفاده کرد. همچنین این گزینه معمولاً غیر قابل بازیافت است.
