به قلم : دکتر سارا طالبی پور نیکو ؛ متخصص اطفال و نوزادان
Saratpn@gmail.com
اینستاگرام: Dr.talebipoor
تحریریه زندگی آنلاین : تکلم یکی از پیچیدهترین و در عین حال شگفتانگیزترین تواناییهایی است که انسان در دوران کودکی بهتدریج به آن دست مییابد. این فرآیند، نتیجه تعامل میان عوامل زیستی، شناختی، محیطی و اجتماعی است که از همان روزهای نخست زندگی آغاز میشود و تا سالهای ابتدایی کودکی ادامه دارد. شناخت مراحل تکامل تکلم در کودکان برای والدین، مراقبان و متخصصان کودک، بسیار مهم است؛ زیرا انحراف یا تأخیر در این مسیر میتواند نشانهای از مشکلات رشدی یا زبانی باشد که نیازمند مداخله بهموقع است.
تولد تا ۳ ماهگی: آغاز با صداهای غیرکلامی
در نخستین ماههای زندگی، نوزاد هنوز قادر به تولید گفتار واقعی نیست، اما پایههای اولیه زبان در همین دوران شکل میگیرد. گریه، صداهای غانوغون، مکیدن و واکنش به صداها، اولین نشانههای ارتباطی نوزاد هستند. نوزاد بهسرعت یاد میگیرد که صدای مادر و پدر را تشخیص دهد و به آهنگ کلام و ریتم صداها واکنش نشان دهد. این دوره بیشتر حول تقویت مهارتهای شنوایی، تقلید و تعامل اولیه شکل میگیرد.
بیشتربخوانید:
کرونا باعث کاهش شنوایی در کودکان میشود
۴ تا ۶ ماهگی: بازی با صدا
در این مرحله، نوزاد شروع به تولید صداهای متنوعتری میکند. آواهایی مثل «اَ»، «او»، «گا»، «با» و صداهای حلقی از جمله تولیدات رایج در این سن هستند. نوزاد از تولید صدا لذت میبرد و حتی ممکن است به تکرار آن بپردازد. این صداها هنوز معنای خاصی ندارند، اما کودک از طریق آنها عضلات گفتاری خود را تمرین میدهد.
۷ تا ۱۲ ماهگی: زمزمه و آغاز اولین واژهها
بین ۷ تا ۹ ماهگی، زمزمههای تکراری کودک به آواهایی مثل «ماما»، «بابا» و «دادا» تبدیل میشوند که گاهی ممکن است والدین آنها را بهعنوان کلمات واقعی تعبیر کنند. با نزدیک شدن به یکسالگی، برخی کودکان اولین واژههای معنیدار خود را به زبان میآورند. معمولا این واژهها نام افراد، اشیای آشنا یا نیازهای اولیه مثل «آب» یا «بیا» هستند. کودک در این سن شروع به درک برخی دستورات ساده مانند «بده» یا «نه» نیز میکند.
۱۲ تا ۱۸ ماهگی: واژهها جان میگیرند
در این مرحله، دایره واژگان کودک رشد محسوسی پیدا میکند. ممکن است کودک بین ۱۰ تا ۲۰ واژه را بداند و استفاده کند. او شروع به نامگذاری اشیاء، افراد و اعمال میکند و واژههایی با کاربردهای مشخص را بهکار میبرد. درک زبان در این سن بسیار جلوتر از بیان آن است؛ به این معنا که کودک بسیاری از کلمات و مفاهیم را درک میکند، حتی اگر هنوز نتواند آنها را بگوید.
۱۸ تا ۲۴ ماهگی: جهش واژگانی
در حوالی ۱۸ ماهگی، بسیاری از کودکان وارد مرحلهای از «جهش واژگانی» میشوند که در آن سرعت یادگیری واژهها بهطور ناگهانی افزایش مییابد. واژگان کودک ممکن است به بیش از ۵۰ واژه برسد و او میتواند ترکیبهای ساده دو واژهای مانند «بابا بیا»، «آب بده» یا «نینی خوابه» را بیان کند. این ترکیبها، نخستین نشانههای جملهسازی و نحوی کودکانه هستند.
۲ تا ۳ سالگی: جملهسازی و تعاملات زبانی
در این مرحله، کودک توانایی ساخت جملات ساده شامل ۳ تا ۴ واژه را پیدا میکند. ساختار جملات بیشتر شبیه گفتار بزرگسالان میشود، گرچه اشتباهات دستوری هنوز رایج هستند. کودک میتواند خواستههای خود را بهوضوح بیان کند، سوال بپرسد (مثل «اینا چیه؟») و در مکالمات ساده شرکت کند. دایره واژگان او بین ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ واژه متغیر است و درک دستورات چندمرحلهای نیز امکانپذیر میشود.
بیشتربخوانید:
کودک حرف نشنو!
۳ تا ۴ سالگی: رشد گرامری و وضوح گفتار
در این سن، کودک میتواند جملاتی پیچیدهتر با اجزای دستوری مختلف تولید کند. زمانها، ضمایر، افعال و صفات را بهتر بهکار میبرد. تلفظ واژهها واضحتر میشود، هرچند ممکن است برخی صداها مانند «ر»، «س»، «ش» یا «چ» هنوز بهدرستی ادا نشوند. کودک توانایی تعریف کردن داستانهای ساده و گفتگوهای دوطرفه را دارد.
۴ تا ۵ سالگی: تکلم قابلفهم برای دیگران
در این دوره، گفتار کودک برای بیشتر افراد قابلفهم است، حتی افرادی که او را نمیشناسند. او میتواند درباره تجربیات خود صحبت کند، داستانهای طولانیتر تعریف نماید و در مکالمات پیچیدهتری شرکت کند. استفاده از زمان گذشته، جملات شرطی، و ساختارهای علت و معلولی در زبان کودک دیده میشود. خطاهای گرامری کاهش مییابد، هرچند گاهی باقی میماند.
عوامل مؤثر در رشد زبان و تکلم
رشد زبان و تکلم کودکان تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
ژنتیک و وضعیت عصبیروانی کودک
برخی کودکان بهصورت طبیعی سرعت رشد زبانی بالاتری دارند یا ممکن است به دلایل ژنتیکی یا عصبیروانی، دچار تأخیر در گفتار شوند.
کیفیت تعامل با والدین و مراقبان
کودکانی که با آنها بیشتر صحبت میشود، برای پاسخ دادن تشویق میشوند و در محیطی غنی از زبان رشد میکنند، معمولا زودتر و بهتر صحبت میکنند.
قرارگیری در معرض زبانهای مختلف
بیش از یکزبانه بودن میتواند روند یادگیری زبان را در مراحل ابتدایی کندتر کند، اما در بلندمدت مزایای شناختی و زبانی قابلتوجهی به همراه دارد.
وجود اختلالات شنوایی یا گفتاری
کودکانی که دچار کمشنوایی، مشکلات گفتاری مانند آپراکسی یا اختلالات ساختار دهان و زبان هستند، ممکن است در تکلم تأخیر نشان دهند.
چه زمانی باید نگران تأخیر گفتار باشیم؟
برخی نشانهها میتوانند هشداردهنده باشند و نیاز به ارزیابی دقیق توسط متخصص گفتاردرمانی یا روانشناسی کودک دارند:
نوزاد در ۶ ماهگی به صداها واکنش نمیدهد.
در ۱۲ ماهگی هنوز هیچ واژهای بیان نکرده است.
در ۱۸ ماهگی کمتر از ۱۰ واژه میگوید.
در ۲ سالگی نمیتواند دو واژه را کنار هم قرار دهد.
گفتار کودک در ۳ سالگی برای دیگران غیرقابلفهم است.
کودک درک زبانی ضعیفی دارد و به دستورات ساده پاسخ نمیدهد.
جمعبندی
رشد تکلم در کودکان فرآیندی تدریجی، چندوجهی و بسیار فردی است. شناخت مراحل طبیعی این رشد و توجه به علائم هشداردهنده میتواند به شناسایی بهموقع مشکلات احتمالی کمک کند. والدین نقش محوری در این مسیر دارند و تشویق، گفتوگو، بازی و کتابخوانی، ابزارهای مؤثر برای تقویت تواناییهای زبانی کودک هستند. در صورت نگرانی از تأخیر گفتار، مشورت با یک متخصص گفتاردرمانی و ارزیابی جامع توصیه میشود.
نقش والدین در تقویت زبان و گفتار کودک
والدین نخستین و مؤثرترین آموزگاران زبان کودک هستند. تعامل مثبت، گفتوگوهای روزمره، پاسخدهی به صداها و سؤالات کودک و فراهمسازی محیطی غنی از زبان، همه از عواملی هستند که میتوانند رشد تکلم را تسریع کنند.
در ادامه چند راهکار عملی برای کمک به رشد زبان کودک آمده است:
- با کودک از روز اول صحبت کنید
حتی اگر نوزاد هنوز نمیتواند پاسخ دهد، صحبت کردن با او، توصیف کارهایی که انجام میدهید، یا حتی روایت احساساتتان به زبان ساده، به ساختن پیوندهای عصبی زبانی در مغز او کمک میکند.
- با آهنگ و تنوع صحبت کنید
کودکان به صداهایی که زیر و بم دارند، علاقه بیشتری نشان میدهند. به همین دلیل است که «زبان مادرانه»(infant-directed speech) با آهنگ ملایم و اغراقشده برایشان جذابتر است و بهتر یاد میگیرند.
- برای کودک کتاب بخوانید
کتابخوانی یکی از مهمترین ابزارهای تقویت زبان است. حتی اگر کودک هنوز درک کاملی ندارد، دیدن تصاویر و شنیدن واژگان جدید از زبان والدین، او را با ساختار گفتار و تنوع کلمات آشنا میکند.
- منتظر پاسخ بمانید
در زمان صحبت با کودک، کمی مکث کنید تا به او فرصت واکنش یا پاسخ بدهید. حتی اگر پاسخ او فقط یک لبخند یا صدای ساده باشد، این تعامل پایه مکالمه واقعی را شکل میدهد.
- پرسیدن سؤالات باز
سعی کنید بهجای سؤالاتی که فقط پاسخ «بله» یا «نه» دارند، سؤالات باز بپرسید: مثلا به جای «این ماشین قشنگه؟» بپرسید: «این ماشین چه رنگیه؟» یا «چی داره توی صندوقش؟»
نقش متخصص گفتاردرمانی در ارزیابی و درمان مشکلات تکلم
اگرچه بسیاری از کودکان ممکن است با تأخیر جزئی در گفتار مواجه شوند، اما در برخی موارد نیاز به مداخله تخصصی وجود دارد. متخصص گفتاردرمانی میتواند با ارزیابی دقیق، دلیل تأخیر گفتار را مشخص کرده و برنامهای منظم برای تقویت زبان طراحی نماید. مراجعه زودهنگام به گفتاردرمانگر میتواند از تشدید مشکلات در آینده جلوگیری کند و مهارتهای ارتباطی کودک را به سطح طبیعی برساند.
علائمی که نیاز به مراجعه به گفتاردرمانگر دارند
کودک در دو سالگی هنوز واژههای دو کلمهای نمیگوید.
در سه سالگی هنوز دیگران متوجه حرفهایش نمیشوند.
دایره واژگان کودک محدود است و رشد نمیکند.
تلفظ صداها بهوضوح دچار مشکل است (مثلا گفتن «تِین» به جای «ترین»)
کودک لکنت دارد یا صحبتش دچار وقفههای غیرعادی میشود.
