رکسانا خوشابی – روانشناس
تحریریه زندگی آنلاین : انکار بیماری یا خود بیمار انگاری هر دو، اختلالاتی هستند که با افزایش سن افزایش پیدا می‌کنند. در انکار بیماری، با این‌که فرد علائم و نشانه‌های مشخص یک بیماری یا اختلال را مشاهده می‌کند، آنرا انکار می‌کند و نسبت بدان بی‌توجهی کرده و به دنبال درمان نمی‌رود. متأسفانه در این موارد، فرد با گذشت زمان و در زمانی که بیماری پیشرفت کرده و درمان آن سخت و جانکاه شده راهی بیمارستان می‌شود و چه بسا بیماری پیشرفته او هرگز بهبود پیدا نکند. در مقابل، افرادی هستند که خود بیمار انگار هستند. آنها هر نشانه‌ای را دال بر بیماری می‌دانند و گاهی برای یک جوش یا زخم کوچک، یک سردرد یا سرگیجه با شدت اندک، خود را بشدت بیمار می‌دانند و بارها به پزشک مراجعه می‌کنند. معمولاً پزشکان رک و راست به آنها می‌گویند که حالشان خوب است و دیگر نباید مراجعه کنند (البته گاهی بعد از آزمایشات و درمان‌های گران‌قیمت و طولانی‌مدت) اما آنها همچنان راهی مطب‌ها و بیمارستان‌ها می‌شوند.
هر دو این اختلالات، برای سلامت روان یا جسم افراد، مضرند و متأسفانه دور از واقع‌بینی بوده و بیمارگونه‌اند. هر دو باعث می‌شود فرد و اطرافیان او به زحمت بیفتند و دچار خستگی و ناکامی شوند. برای این شماره، سعی می‌کنیم شما بازنشستگان فرهیخته را به واقع‌بینی دعوت کنیم. واقع‌بینی در هر زمینه‌ای راه را برای سلامت و موفقیت و داشتن زندگی نرمال و آرامش بیشتر باز می‌کند اما چون با گذر زمان و افزایش سن، موضوع واقع‌بینی حیاتی‌تر می‌شود می‌خواهم برایتان اختلال خود بیمار انگاری کمی بازتر کنم. اختلالی که در زمان پاندمی‌هایی مانند کرونا، شایع‌تر هم می‌شوند. پس با ما همراه باشید.
بیشتربخوانید:
ملاحظات ازدواج در دوران بازنشستگی
خود بیمار انگاری!
اختلال اضطراب بیماری یا خود بیمار انگاری معمولاً در اوایل یا اواسط بزرگسالی آغاز می‌شود و ممکن است با افزایش سن حادتر شود. این اختلال در افراد سالخورده‌تر اغلب اوقات به ترس از زوال حافظه برمی‌گردد.
خود بیمار انگاری عارضه‌ای بلندمدت با شدت نوسانی است. شدت این عارضه معمولاً با افزایش سن یا بر اثر فشار روانی زیاد می‌شود. مشاوره روانشناختی و گاهی مصرف داروهای روانپزشکی در درمان و بهبود این اختلال مؤثرند. خودبیمارانگارها از بابت سلامتی‌شان به‌شدت مضطرب‌اند و با بروز هرگونه علائم جزئی، مثلاً کمی خستگی و پرش عضلات، پیش خودشان فکر می‌کنند که این علائم حتماً از بیماری هولناکی خبر می‌دهند. علائم جسمیِ حس شده شاید به‌قدری جزئی باشند که هیچ تداخلی در زندگی روزمره فرد ایجاد نکنند؛ اما همین اضطراب بیماری، برای سلب آرامش خود بیمار انگار کافی است.
علل خود بیمار انگاری
علت دقیق این اختلال هنوز مشخص نیست؛ اما برخی عواملی که می‌توانند در بروز خود بیمار انگاری نقش داشته باشند، عبارت‌اند از:
باورهای زمینه‌ای: فردِ مبتلا هر حالتِ ناراحت‌کننده یا غیرمعمولی را که در بدنش حس می‌کند، به عارضه‌ای جدی نسبت می‌دهد و به دنبال شواهدی می‌گردد که بیمار بودنش را تأیید کنند.
خانواده نگران: فردی که در خانواده‌ای زندگی کرده که همیشه بیش‌ازحد نگران سلامتی خودشان یا او بوده‌اند، بعید نیست که دچار اضطراب سلامتی شود.
تجربه‌های گذشته: اگر فردی در گذشته (مثلاً دوران کودکی) تجربه ابتلا به عارضه‌ای جدی را پشت سر گذاشته باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که بر اثر علائم جسمی فوراً دچار اضطراب شود.
برخی عوامل هستند که خطر ابتلا به خود بیمار انگاری را بیشتر می‌کنند. این عوامل نیز عبارتند از:
تجربه استرس شدید در طول زندگی؛
تجربه تهدید عارضه‌ای جدی که بعدها معلوم شده آن‌قدرها هم جدی نبوده است؛
سابقه قرارگیری در معرض کودک آزاری؛
سابقه ابتلا به عارضه‌ای جدی در دوران کودکی یا داشتن والدینِ مبتلا به عارضه‌ای جدی؛
ویژگی‌های اخلاقی ازجمله تمایل به بدخیالی و غصه خوردن؛
جست‌وجوی بیش‌ازحدِ موضوعات سلامتی در اینترنت؛
افسردگی یا نوعی جلب توجه که از کودکی باقی مانده.
بیشتربخوانید:
نقش موثر زنان در بازسازیِ جامعهِ فاجعه‌دیده
مشکلات ناشی از خود بیمار انگاری
متاسفانه افرادی که خود بیمار انگاری دارند درگیر مشکلات ارتباطی با خانواده و اطرافیان خود می‌شوند چراکه نگرانی شدیدِ خودبیمارانگارها ممکن است برای دیگران هم آزاردهنده باشد و همسر و فرزندان یا والدین و خواهر و برادرانشان مدام غر بزنند و آنها را تمسخر یا به آنها پشت کنند. ممکن است اگر سر کار می‌روند عملکرد شغلی‌شان مختل شود و مدام از محیط کار غیبت کنند، شغل خود را به‌درستی انجام ندهند و یا با تأخیر به سر کار برسند و با تعجیل از محل کار خارج شوند. گاهی هم این افراد دچار مشکلات مربوط به انجام امور روزمره خود می‌شوند؛ از دیگر مشکلات افراد خود بیمار انگار می‌توان به مشکلات اقتصادی به دلیل مراجعه‌های مکرر به پزشک اشاره کرد. چون مراجعات پزشکی و انجام انواع آزمایشات و سونوگرافی و اسکن و... هزینه‌های زیادی ایجاد می‌کند. از طرفی این اختلال ابتلا به سایر بیماری‌های روانی از جمله اختلال علائم جسمی، سایر اختلالات اضطرابی، افسردگی یا اختلال شخصیتی را نیز افزایش می‌دهد.
تشخیص اختلال اضطراب بیماری از راه معاینه بالینی و هر آزمایشی که پزشکِ معالج صلاح ببیند صورت می‌گیرد. پزشک معالج بسته به تشخیصی که می‌دهد، شاید نیاز ببیند که بیمار را به روانپزشک یا روانشناس ارجاع دهد. بنابراین، احتمالاً لازم است که در مورد مسائلی همچون علائم، استرس‌ها، سابقه خانوادگی و ترس‌ها و نگرانیهای بیمار گفت‌وگو شود و بیمار به پزشک معالج توضیح دهد که همه اینها چگونه روی زندگی روزمره‌اش تأثیر گذاشته‌اند. احتمالاً بیمار باید پرسشنامه‌ای هم برای خودارزیابی روان‌شناسی پر کند. شاید پزشک معالج درباره سابقه مصرف مواد مخدر هم پرسش‌هایی مطرح کند.
به‌این‌ترتیب، معلوم می‌شود که آیا مشکل بیمار در زیرمجموعه اختلالاتی همچون اختلال علائم جسمی بهتر می‌گنجد یا اختلال اضطراب فراگیر. قابل ذکر است که در اختلال علائم جسمی (یکی از اختلالاتِ مرتبط با اختلال اضطراب بیماری) شکایت فرد بیشتر به دلیل وجود علائم جسمیِ ناراحت‌کننده‌ای ازجمله درد و سرگیجه است تا نگرانی درباره ابتلا به بیماری‌های هولناک.
بیشتربخوانید:
مفهوم لغوی بازنشسته
درمان خود بیمار انگاری
همان‌طور که ریشه این اختلال در اضطراب است، در مبتلایان به اختلال اضطراب بیمارانگاری، تلاش بر آن است که بیمار بتواند بر اضطرابش غلبه کند و به زندگی عادی برگردد. مشاوره و روان‌درمانی جمله راهکارهای مؤثر برای درمان خود بیمارانگاری است. البته گاهی هم مصرف دارو می‌تواند راهگشا باشد.
مشاوره و روان درمانی
گاهی حتی برخی علائم جسمانی از موضوعات روانی و اضطراب سلامتی ناشی می‌شوند. از همین‌رو، روان درمانی به‌ویژه رفتار درمانیِ شناختی می‌تواند روش درمانی مؤثری باشد. رفتاردرمانیِ شناختی به فرد در یادگیری مهارت‌های مدیریت اضطراب بیماری کمک می‌کند. فرد با این روش درمانی می‌آموزد نگرانی‌هایش را از طریق روش‌هایی دیگر به‌جز انجام مکرر آزمایش‌های پزشکی یا پرهیز شدید از مراجعه به پزشک برطرف کند.
قابل ذکر است که آشنایی با این روش برای همه‌ی ما سودمند است. در رفتاردرمانیِ شناختی فرد به شناخت ترس‌ها و باورهای غلطی دست می‌زند که آن باورها ریشه این احساس آنهاست که به عارضه‌ای جدی مبتلا هستند. با این شناخت درواقع فرد ریشه‌ی مشکل خود را می‌شناسد و سعی می‌کند تغییر افکار مزاحم را تمرین کند و روش‌های جایگزین برای قضاوت علائم جسمی را به کار ببندد. همچنین کسب آگاهی بیشتر درباره چگونگی تأثیرگذاری نگرانی‌ها روی خود و رفتارهای فردی خود را می‌شناسد و تغییر نحوه واکنش به حالات و علائمی که در بدن حس می‌شوند را یاد می‌گیرد. او مهارت مقابله با اضطراب و استرس را فرا می‌گیرد. یاد می‌گیرد چگونه از موقعیت‌ها و فعالیت‌های گوناگون به‌دلیل ترس از بیمار شدن پرهیز کند گرفتارهایی همچون جست‌وجوی علائم بیماری در بدن و تلاش برای اطمینان مجدد از عدم ابتلا به بیماری را کاهش بدهد. و در نهایت به بهبود عملکردهای روزمره در منزل، محل کار، روابط بین‌فردی و موقعیت‌های اجتماعی برسد.
در رفتاردرمانیِ شناختی به سایر اختلالات روانی از جمله افسردگی هم توجه می‌شود. روش‌های درمانی دیگری مانند مدیریت استرس و مواجهه درمانی هم می‌توانند مؤثر باشند.
دارودرمانی
داروهای ضدافسردگی از جمله بازدارنده‌های انتخابیِ جذب سروتونین می‌توانند در درمان اختلال اضطراب بیماری مؤثر باشند. مصرف داروهای بهبود خُلق و سایر اختلالات اضطرابی نیز در صورت وجود مشکلات خُلقی و اضطرابی بی‌تأثیر نخواهد بود. البته مصرف خودسرانه هیچ دارویی توصیه نمی‌شود و بهتر است که درباره عوارض جانبی داروهای تجویزی حتماً با روانپزشک مشورت شود.
خود مراقبتی
اگر مبتلا به اختلال اضطراب بیماری تشخیص داده شده‌اید، می‌توانید با راهکارهای خودمراقبتی هم به روند بهبودتان کمک کنید. از جمله این راهکارها عبارت‌اند از:
با پزشک یا روان‌درمانگرِ معالج‌تان مشورت کنید و ببینید که مثلاً بهتر است چند وقت یک‌بار برای توضیح نگرانیهای خود مراجعه کنید؟ درواقع، باید بین شما و پزشک معالج‌تان رابطه‌ای مبتنی بر اعتماد شکل بگیرد. از مراجعه‌های غیر ضروری و مکرر به مراکز درمانی بپرهیزید و مدام دنبال مشورت گرفتن از هر پزشکی که با او روبه‌رو می‌شوید، نباشید. این کارها روند درمان را دشوارتر می‌کنند.
مدیریت استرس یاد بگیرید و با تکنیک‌های آرامش‌یابی به خودتان کمک کنید. یادگیری مدیریت استرس و روش‌های خود آرام‌سازی از جمله ریلکسیشن یا همان تن آرام‌سازی می‌توانند به کاهش اضطراب کمک کنند.
فعالیت بدنی و ورزش‌هایی با توجه به سن و سال خود داشته باشید. برنامه‌های فعالیتیِ درجه‌بندی شده باعث آرامش خُلق و کاهش اضطراب می‌شوند و به بهبود عملکردهای جسمی هم کمک می‌کنند.
در فعالیت‌های گروهی شرکت کنید. سرگرم کردن خودتان با فعالیت‌های کاری و همچنین فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی احساس حمایت و پشت‌گرمی ایجاد می‌کند.
از جست‌وجوهای اینترنتی درباره بیماری‌ها دست بردارید. شاید در این جست‌وجوها به اطلاعاتی برخورد کنید که هیچ ربطی به وضعیت خاص شخص شما ندارند و فقط باعث سردرگمی و ایجاد اضطراب شوند. اگر هم علائمی نگران‌کننده در خود حس میکنید، در نوبت بعدیِ مراجعه به پزشک مطرح کنید.
