دکتر محسن نراقی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
سردرد خود بیماری نیست، بلكه نشانه‌ای ازاختلال یا یك بیماری زمینه‌ای است. منشأ سردرد می‌تواند داخل یا خارج جمجمه باشد. درد با منشأ داخل جمجمه‌ای‌هنگامی به وجود می‌آید كه درمغز و ساختمان‌های اطراف آن كشش یا انبساط عروق خونی ایجاد شود، به گونه‌ای كه روی اعصاب مغزی یا گردنی حاوی رشته‌های آورنده درد، فشار مستقیم وارد آید.
درد به صورت خارج جمجمه‌ای ممكن است از وارد آمدن‌محرك‌ها به ساختمان‌های خاص خارج جمجمه‌ای مانندچشم، سینوس، بینی یا دندان و در اثر انبساط یا التهاب‌عروق خونی حساس به درد، انقباض عضلات اسكلتی یاغلاف اعصاب مغزی منشأ بگیرد.
سینوزیت: درد سینوس‌ها یکی از علل شایع درد صورت است. این درد معمولا روی همان سینوس درگیر محدود است؛ مگر در عفونت‌های‌سینوس اسفنوئید،كه در این حالت درد به صورت مركزی یاگسترده‌تر است. سینوس‌ها توسط مخاط مژك‌داری پوشیده شده‌اند كه به تغییرات التهابی، شیمیایی، ضربه‌ها و حتی تغییرات سریع فشار هوا حساسند.
باروتروما
عبارت است از آسیب ناشی از تغییرات فشارهوا كه در اثر پرواز با هواپیما، غواصی یا استفاده از بالابرهایی با سرعت بالا یا ارتفاع زیاد دردناك می‌شود. سایر سینوس‌هانسبت به باروتروما حساسیت كمتری دارند. درد باروتروما اغلب‌به سینوس فکی انتشار می‌یابد. هدف درمان، از بین‌بردن تنگی منافذ سینوس و درمان عفونت‌های اضافه شده است.
درمان
درمان تماس مخاطی، بر اساس علت و نوع تماس مخاطی متغیر است. به عنوان مثال، در صورتی که علت تماس مخاطی تورم بافتی مخاط بینی در اثر حساسیت باشد، با درمان آن بهبودی نسبی حاصل می‌شود. در بسیاری از موارد علت اصلی تماس مخاطی وجود ناهنجاری‌هایی در ساختمان‌های ظریف داخل بینی است که بدون ایجاد سینوزیت نقاط حساس به درد را در بینی و سینوس‌ها تحت فشار قرار می‌دهد.
دردهای تماسی با استفاده از بی‌حس كننده‌های موضعی یا ضد احتقان‌ها، به طور موقت بهبود می‌یابد. بهبود دائمی بااصلاح ناهنجاری حاصل می‌شود. شاید شناخته‌شده‌ترین نوع این تماس‌ها انحراف تیغه بینی به همراه بزرگ شدن‌یكی از شاخك‌ها باشد که در این حالت تیغه بینی و دیواره جانبی آن در تماس با یكدیگر قرارمی‌گیرند. تماس بین تیغه بینی و شاخك‌تحتانی سبب درد در محل تماس و انتشار درد به فك‌فوقانی و گونه می‌شود.
تماس شاخك میانی با تیغه بینی یا دیواره طرفی بینی، نیز باعث درد موضعی و درد در ناحیه گونه، اطراف چشم یا پیشانی می‌شود. این درد معمولا بسته به تغییرات داخلی بینی ناشی از شرایط محیطی، كم و زیاد می‌شود. یک ناهنجاری ساختمانی بسیار شایع در شاخک میانی بینی به نام کونکا بولوزا؛ عامل بسیاری از دردهای تماسی است. کونکابولوزا حالتی است که در آن شاخک میانی بینی به جای یک لایه استخوان، حاوی دو لایه استخوان است كه بین این دو لایه فضای خالی حاوی هوا وجود دارد.
این حالت موجب چند برابر شدن حجم شاخک میانی بینی و در نتیجه اثرات فشاری آن بر روی نواحی حساس به درد بینی و سینوس می‌شود. درمان کونکابولوزا برداشتن استخوان مضاعف اضافی به روش جراحی اندوسکوپیک است. ناهنجاری‌های متعدد دیگری نیز در شاخک میانی وجود دارد که می‌تواند عامل دردهای تماسی باشد. بسیاری از این مشكلات در صورت تشخیص دقیق، به روش اندوسکوپیک قابل درمان هستند.
دردهای راینوژنیک
در گذشته بسیاری از پزشكان تا زمانی كه علائم قابل توجهی در رابطه با سینوس‌های بیمار وجود نداشت، تشخیص سردرد مرتبط با مشكلات سینوس را مد نظر قرار نمی‌دادند. اختلالات بینی و سینوس به صورت نقاط تماس بین دو سطح مخاطی می توانند سردردهای ارجاعی ایجاد كنند وعلائم آنها دقیقا مشابه سردردهای دیگر باشد. جدیدترین بررسی‌های انجام‌شده روی بیمارانی كه به علت تماس مخاطی در سیستم بینی و سینوس دچار سردرد هستند، نشان می دهد كه آزادسازی ماده‌ای به نام پی از سطوح مخاطی در حال تماس، موجب برانگیختن درد در سیستم تحت سیطره عصب پنجم مغزی می‌شود.
غلظت این ماده در مخاط سالم بیشتر از مخاط ملتهب است؛ بنابراین تماس مخاطی در فردی كه زمینه عفونت و التهاب مزمن ندارد درد بیشتری ایجاد می كند. به همین دلیل است که بسیاری از این بیماران به دلیل نداشتن عفونت در عکسبرداری‌های رادیوگرافی و سی تی اسکن به گمان دردهای عصبی، مورد درمان‌های طولانی مدت با داروهای اعصاب قرار می‌گیرند که کارساز هم نیست. بنابراین نیازی به وجود علائم سینوزیت نیست تا با مشاهده آنها تشخیص سردرد مرتبط با سینوس داده شود.
اندوسكوپی بینی و سینوس امكان تشخیص مشكل را در این دسته از بیماران فراهم ساخته كه در برخی موارد كلید حل معمای درد است. در اندوسکوپی بینی نقاط تماس مخاطی قابل تشخیص است. بی‌حس کردن این نقاط درحین ا ندوسکوپی تشخیصی موجب کاهش موقت درد و برعکس، تحریک این نقاط موجب القای درد می‌شود که این امر تشخیص سردردهای ناشی از تماس مخاطی را محتمل‌تر می‌کند. درمان اساسی در این حالت شامل کاهش یارفع نقاط تماسی است.
بنابراین در مورد این بیماران، در وهله اول اقدامات تشخیصی، شامل اندوسکوپی بینی (در کنار بررسی سی تی اسکن) راهگشای تشخیص است. در مورد سردردهای تماس مخاطی تجربه نشان می‌دهد که در اکثر موارد درصورت تشخیص دقیق، سردردهای بیمار کمتر می‌شود و هفتاد درصد بیماران بهبود می‌یابند.
با این وجود؛ از آنجا که سردرد علامت شایع از بسیاری از اختلالات جسمی و روانی است، صرف تشخیص و یا درمان نقاط تماس مخاطی نمی‌تواند در تمام موارد درمان‌کننده باشد. و بیمار باید از نظر ابتلا به اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب، دردهای میگرنی و غیره نیز مورد بررسی قرار گیرد.
