دكتر منوچهر قارونی؛ متخصص قلب و عروق
چربی خون یك موضوع علمی مورد توجه پزشكان و دانشمندان مختلف در طول چندین سال گذشته است.
با اینكه در سی سال اخیر پژوهش‌های گسترده‌ای توسط پزشكان و دانشمندان در مورد چربی‌های خون انجام شده، ولی هنوز نقش مؤثر و معین چربی‌های خون در ایجاد بیماری‌های قلبی مورد بحث و بررسی است.
توجه و علاقه‌مندی به این مسأله به حدی است كه گاهی به نظر می‌رسد بعضی از دست‌اندركاران امیدهای خود را به جای حقایق گزارش می‌كنند.
ما سعی خواهیم كرد كه یك روش منطقی برای روشن كردن اختلاف بین نتایجی كه با حقیقت مطابق دارد و نتایجی كه ممكن است نزدیك به حقیقت باشد اتخاذ كنیم.
در ابتدا لازم به ذكر است كه میزان چربی خون به میزان چربی غذا بستگی دارد؛ یعنی مصرف غذاهای چرب باعث ازدیاد چربی خون و عدم مصرف آنها باعث كاهش چربی خون می‌شود، ولی تنها عامل تعیین‌كننده مقدار چربی خون میزان مصرف چربی موجود در غذا نیست و عوامل متعدد دیگری نیز وجود دارند.
چربی‌های خون كدامند؟
دو چربی مهم خون یكی كلسترول و دیگری تری‌گلیسرید است.
چربی‌های خون به صورت آزاد درخون جریان ندارند، بلكه به همراه پروتئین و فسفولیپید تركیباتی ایجاد می‌كنند كه لیپوپروتئین نامیده می‌شود.
لیپوپروتئین‌ها حامل كلسترول و تری‌گلیسرید هستند كه طبقه‌بندی آنها براساس خواص فیزیكی مواد تشكیل‌دهنده آنها صورت می‌گیرد و بحث درباره آنها در این مختصر نمی‌گنجد.
آیا بالا رفتن كلسترول در خون باعث افزایش بیماری سرخرگ‌های قلب می‌شود؟
بله این رابطه بسیار قوی است. در كشورهایی كه متوسط میزان كلسترول خون افراد بالاتر است، مرگ و میر در اثر بیماری‌های قلبی بیشتر از كشورهایی است كه متوسط میزان كلسترول خون افرادكمتر است.
حتی در یك كشور نیز افرادی كه میزان كلسترول خون آنها بالاتر است، احتمال این كه دچار بیماری‌های قلبی شوند، بسیار بیشتر است.
دركشور انگلستان یك مرد با داشتن 300 میلی‌گرم كلسترول در دسی‌لیتر خون، از مردی 150 میلی‌گرم كلسترول در دسی‌لیتر خون، سه بار بیشتر در معرض خطر مرگ در اثر بیماری‌های قلبی قرار دارد.
البته بالا بودن كلسترول خون، موجب افزایش خطر بیماری‌های قلبی در همه افراد نمی‌شود.
اگر كلسترول اضافی خون، به شكل HDL باشد، خود یك عامل جلوگیری‌كننده از بروز ناراحتی‌های قلبی محسوب می‌شود.
متأسفانه كلسترول خون اكثر افراد به شكل LDL است و بالا رفتن این نوع كلسترول، همیشه با خطر افزایش و ایجاد بیماری‌های سرخرگ‌های قلب همراه است و به همین علت افزایش كلسترول خون، معمولاً در ارتباط مستقیم با افزایش خطر ابتلا به بیماری سرخرگ‌های قلبی است.
چرا افزایش كلسترول خون باعث ایجاد بیماری‌های قلبی می‌شود؟
پاسخ این پرسش كمی پیچیده است. تصلب شرائین از مشكلات موجود در نزد انسان‌هاست و در حیوانات آزمایشگاهی چنین بیماری ایجاد نمی‌شود.
بنابراین با بررسی‌های آزمایشگاهی، مستقیماً نمی‌توان به این سوال پاسخ داد با خوراندن غذاهایی كه به طور غیرطبیعی دارای چربی فراوان هستند، می‌توان در حیوانات آزمایشگاهی، نوعی بیماری سرخرگی ایجاد كرد، ولی اكثر متخصصان معتقدند كه این بیماری سرخرگی مشابه بیماری سرخرگی انسان‌ها (تصلب شرائین) نیست.
گروهی بر این عقیده‌اند كه كلسترول، به طور طبیعی بین دیواره سرخرگها و خون به صورت دو جانبه جذب و دفع می‌شود كه در حالت عادی تعادلی در این رابطه وجود دارد.
اما چنانچه این تعادل به هر دلیل به هم بخورد (مثلاً به علت افزایش میزان كلسترول در خون)، آنگاه تصلب شرائین با جمع شدن كلسترول در دیواره سرخرگها خودنمایی خواهد كرد و یا بعضی از لیپو پروتئین‌های مشخص كه دارای كلسترول می‌باشند، ممكن است سبب تحریك سلول‌های دیواره سرخرگها برای تقسیم شدن شوند و این عمل، موجب بر هم خوردن ساختمان داخلی دیواره سرخرگها و در نتیجه تصلب شرائین شود.
تمام این مكانیزم‌ها در حال حاضر تحت بررسی قرار دارند تا شاید علت اصلی شناخته شود.
علت افزایش چربی‌های خون چیست؟
در تعداد كمی از افراد، این مشكل به صورت ارثی وجود دارد. میزان چربی خون این افراد، بالاتر از حد طبیعی است و گاهی این چربی به صورت توده‌هایی زیر پوست انباشته می‌گردند.
در تعدادی از افراد این خانواده بیماری سرخرگ‌های قلب، ممكن است از سنین خیلی پایین ایجاد شود.
البته این مورد (غیرطبیعی بودن ارثی) خیلی نادر است. در بیشتر افراد، بدون علت خاصی، افزایش مختصر چربی خون، وجود دارد.
در مورد چربی‌های خون نیز مانند ازدیاد فشار خون، با ارقام متفاوتی سر و كار داریم. بعضی ازاین ارقام با افزایش بیماری‌های قلبی در ارتباط مستقیم هستند و بنابراین آنها را میزان غیرطبیعی می‌دانیم.
با این وجود، هیچ مرز معینی بین حد طبیعی و غیرطبیعی نمی‌توان تعیین كرد و برای اینكه بگوییم مقدار چربی خون طبیعی است یا غیرطبیعی، فقط یك حد قراردادی می‌توانیم تعیین كنیم.
برای نمونه حداكثر كلسترول خون 270 میلی‌گرم در دسی‌لیتر و حداقل آن 180 میلی‌گرم در دسی‌لیتر را طبق قرارداد، طبیعی می‌دانیم. ولی بعضی اوقات، ارقام مختلف دیگری نیز ممكن است طبیعی عنوان شوند...
آیا تغییرات چربی خون باعث كم یا زیاد شدن خطر بیماری‌های سرخرگ‌های قلب می‌گردد؟
این یكی از سوالات كلیدی در مورد پیشگیری از بیماری‌های قلبی است.
عقاید در این زمینه بسیار متفاوت است. با اینكه بالا رفتن چربی خون با افزایش بیماری سرخرگ‌های قلبی ارتباط دارد، ولی نمی‌توان گفت كه پایین آوردن صددرصد چربی خون سبب پیشگیری از بیماری‌های قلبی گردد.
بهترین راه برای پاسخ به این سوال، مقایسه دو گروه مشابه است، به این ترتیب كه در گروه اول، میزان چربی خون را كاهش دهیم، ولی در گروه دوم كمتر به بیماری سرخرگ‌های قلب دچار خواهند شد.
البته انجام این بررسی خیلی مشكل است؛ زیرا دوره نهفته‌ای كه برای بروز بیماری‌های سرخرگ‌های قلبی لازم است، ده سال یا بیشتر به طول می‌انجامد و طی این مدت تحقیقات باید ادامه یابد.
جلوگیری از هرگونه تغییرات، طی سال‌های متوالی در بعضی افراد و همچنین ایجاد تغییرات در اندازه چربی خون، به میزان زیاد بسیار مشكل است.
سیگاری‌ها ممكن است تعداد سیگار خود را به نصف تقلیل دهند و حتی آن را ترك كنند، ولی در اكثر افراد كاهش چربی خون به میزان بیشتر از بیست درصد بسیار دشوار است.
مشكل دیگر، وجود كلسترول HDL است كه نقش استحفاظی دارد و در چند سال گذشته شناسایی شده است.
در بعضی اشخاص، كاهش كلسترول HDL ممكن است اثر كم‌كننده كلسترول خون را از بین ببرد. در تمام تحقیقاتی كه در مورد كلسترول خون انجام گرفته، به جز چند مورد اخیراً نقش مهم كلسترول HDL در بروز بیماری‌های قلبی نادیده گرفته شده است.
هیچ مطالعه‌ای تاكنون و به طور صریح تأیید نكرده است كه تغییرات چربی خون سبب كاهش خطر بیماری‌های قلبی می‌گردد، ولی بعضی شواهد وجود دارند كه این نتیجه‌گیری را تأیید می‌كند.
یك بررسی طولانی در بیمارستان روانی فنلاند به عمل آمده است كه طی آن میزان كلسترول خون نصف بیماران تحت آزمایش را با كاهش غذای چرب (با منشأ حیوانی) كاهش داده‌اند؛ اما در نهایت كاهش ناچیزی در تعداد مبتلایان به بیماری‌های قلبی مشاهده شده است.
البته روش انجام این مطالعه مطلوب نبوده و بنابراین اعتبار علمی این آزمایش زیر سوال است.
در بیشتر مطالعات جدید، هم‌زمان چند عامل ایجاد كننده خطر مورد بررسی قرار می‌گیرند؛ به این صورت كه افراد مورد آزمایش، تشویق می‌شوند سیگار خود را ترك كنند؛ ورزش كنند و چربی خون خود را كاهش دهند.
نتیجه بررسی‌ها در كشورهای اسكاندیناوی نشان می‌دهد كه انجام سه مورد فوق‌الذكر، خطر بروز بیماری سرخرگ‌های تغذیه‌كننده قلب را كاهش می‌دهد و اگر به تفكیك، نتایج مذكور را مورد مطالعه قرار دهیم، مشاهده می‌كنیم كه اگرچه كم كردن چربی خون مهم است، ولی كاهش سایر عوامل ایجاد كننده خطر نیز اهمیت بسیاری دارد.
مشكل مهمی كه در این قبیل بررسی‌ها وجود دارد، این است كه یك گروه از مردم به محض اینكه به منظور به دست اوردن آمار مقایسه‌ای تحت بررسی قرار می‌گیرند، از منابع دیگری در مورد روش پیشگیری از بیماری‌های قلبی، آگاهی پیدا می‌كنند و به زندگی سالم‌تری ادامه می‌دهند و در نتیجه در نتایج به دست آمده تحقیق گسترده‌ای كه اخیراً در آمریكا صورت گرفته بود، نتوانست به نتایج قطعی دست یابد، زیرا احتمالاً گروه شاهد این تحقیق، خود به خود به تصحیح و برطرف كردن برخی عوامل ایجادكننده خطر در خود پرداخته‌اند.
ولی در تحقیقی دیگر مشخص شد كه میزان مرگ و میر در اثر تغییرات چربی خون، با مصرف مرتب دارو به مدت چند سال، به میزان زیادی كاهش یافته است.
در حال حاضر، بعضی از متخصصان، بر این باورند كه كلید كنترل اپیدمی مرگ قرن بیستم (بیماری‌های قلبی) كاهش چربی خون است؛ ولی برخی دیگر عقیده مخالف دارند و می‌گویند تأثیر كم كردن چربی خون آنقدر نیست كه ارزش این همه زحمت و تلاش را داشته باشد!
بعضی از پزشكان در كشورهای مختلف، بین این دو عقیده قرار دارند و معتقدند كه اثر كاهش چربی خون در حال حاضر كاملاً ثابت شده نیست، ولی منطقاً باید به كاهش بیماری‌های قلبی كمك كند.
این گروه از پزشكان معتقدند كه كاهش میزان چربی حیوانی از برنامه غذایی مفید است ولی اكثر مردم نباید در صورت بالا بودن اندك چربی خون، نگرانی به خود راه دهند.
آیا كاهش چربی‌های خون، سبب كاهش خطر عود بیماری سرخرگ‌های قلبی می‌گردد؟
همانطور كه گفته شده، بالا بودن چربی‌های خون، باعث ایجاد بیماری‌های سرخرگ‌های قلب در اشخاص سالم می‌گردد؛ ولی آیا اگر كسی قبلاً مبتلا به بیماری سرخرگ‌های قلب، مانند آنژین و یا حمله قلبی شده باشد، كاهش چربی خون به تنهایی، می‌تواند بیماریش را بهبود بخشد؟ درباره این موضوع متخصصان نظریات متفاوتی دارند.
بسیاری از پزشكان بر این باورند كه اگر تصلب شرائین ایجاد شود، كاهش چربی خون تأثیر چندانی نخواهد داشت.
در موارد استثنایی، بیمارانی هستند كه به طور ارثی چربی‌خون‌شان بالاست كه كاهش چربی در آنها ممكن است مفید باشد.
البته این بیماران بسیار نادرند. برعكس در بعضی افراد، ارتباط مستقیمی بین افزایش كلسترول خون و بروز بیماری‌های سرخرگی قلبی وجود دارد.
به نظر نمی‌رسد كه بالا بودن میزان كلسترول خون خطر عود بیماری سرخرگ‌های قلب را افزایش دهد. با این وجود، پزشكان به خصوص در افراد جوان‌تر، میزان چربی خون را اندازه می‌گیرند.
یكی از اهداف این كار، شناسایی بیمارانی است كه میزان چربی خون آنها بالاتر از حد طبیعی است، تا بستگان نزدیك آنها هم تحت بررسی قرار گیرند.
گروه دیگری از پزشكان معتقدند كه برای جلوگیری از بروز بیماری‌های قلبی، بهتر است در تمام طول زندگی مواظبت و پیشگیری به عمل آید. آنها معتقدند كه هر كار كوچك و عملی را كه ممكن است باعث امید بهبودی بیماران باشد، باید انجام داد. مسلماً پرهیز غذایی ساده برای پایین آوردن چربی خون، همانطور كه بعداً توضیح خواهیم داد برای بیمار زیانبخش نخواهد بود.
بیشترین اختلاف نظرها بر سر این است كه آیا در این موارد، باید از دارو استفاده كرد یا خیر. اكثر پزشكان به این سوال جواب منفی می‌دهند. گرچه موارد استثنایی وجود دارد كه مصرف دارو لازم است.
چگونه می‌توان چربی‌های خون را به نوع كم‌خطرتری تبدیل كرد؟
تاكنون این سوال به این معنا بود كه چگونه می‌توان كلسترول و تری‌گلیسرید خون را پایین آورد؟
ولی اكنون كه نقش حفاظتی كلسترول HDL شناخته شده است، اضافه كردن این نوع چربی در رژیم غذایی مورد توجه می‌باشد. تغییر رژیم غذایی برای تنظیم میزان چربی خون، یكی از روش‌های رایج برای این منظور است.
متأسفانه غذا فقط یكی از عوامل متعددی است كه میزان كلسترول و تری‌گلیسرید بدن را تغییر می‌دهد باید در حد امكان از مصرف گوشت خودداری شود، زیرا مقداری از چربی‌ها در بافت‌های بین گوشت و اطراف آن باقی می‌مانند.
همچنین گوشت مرغ بهتر از گوشت قرمز است، زیرا بیشتر چربی مرغ در پوست آن جمع می‌شود.
سایر پرندگان مانند مرغابی، چربی بیشتری در گوشتشان دارند و چندان مناسب نیستند.
مصرف شیر و پنیر باید محدود شود و مصرف كره نیز به حداقل برسد. خامه در بسیاری از مواد خوراكی مانند شكلات، سس سالاد (مایونز) و بستنی به كار می‌رود؛ بنابراین، از مصرف این مواد نیز باید حتی‌الامكان خودداری كرد.
هنگام پختن غذا نیز به جای كره می‌توان از مارگارین كه كلسترول كمتری دارد، استفاده كرد. روش پختن غذاها هم حائز اهمیت است. كباب و یا بریان كردن بدون روغن بهترین روش پختن مواد گوشتی است.
برای سرخ كردن غذا هم بهتر است از روغن‌های نباتی آفتابگردان، روغن ذرت و روغن سویا كه از نوع چربی‌های اشباع نشده هستند، استفاده شود.
باید توجه داشت كه روغن‌های نباتی كه نوع آن مشخص نباشد، ممكن است حاوی چربی‌های اشباعی باشند.
سفیده تخم‌مرغ را به تنهایی می‌توان مصرف كرد، ولی زرده تخم‌مرغ كه مقدار زیادی كلسترول دارد، باید با احتیاط مصرف شود. میوه‌ها و سبزیجات را به طور نامحدود می‌توان‌مصرف كرد.
برخی از میوه‌ها مثل نارگیل كه حاوی مقدار زیادی چربی‌های اشباع‌شده هستند نیز بهتر است زیاد مصرف نشوند.
به استثنای گردو، سایر انواع آجیل حاوی مقدار زیادی چربی اشباعی هستند و نباید به مقدار زیاد مصرف شوند. بسیاری از مردم با این نوع كاهش كلسترول در رژیم غذایی آشنایی دارند، ولی در دو مورد اشتباه می‌كنند.
اشتباه اول اینكه مفهوم كم شدن وزن را با مفهوم كم شدن كلسترول یكی می‌دانند؛ مثلاً مصرف سبزیجات هم دركاهش وزن و هم در كاهش كلسترول مؤثر است.
در مقابل، مصرف كره نباتی (مارگارین) سبب‌كاهش كلسترول خون می‌شود، ولی در كاهش وزن مؤثر نیست؛ زیرا به اندازه كره حیوانی كالری دارد.
اشتباه دوم این است كه هنوز تصور می‌شود، تمام چربی‌های غیرحیوانی برای كاهش كلسترول خون مؤثرند. همانطور كه گفته شد، روغن نارگیل حاوی چربی اشباع شده است.
چربی بسیاری از انواع كره‌های نباتی (مارگارین) مخلوط با چربی اشباع شده است، زیرا در غیر این صورت بسته‌بندی آنها مانند بسته‌بندی كره، به سادگی ممكن نیست.
در هر صورت كاهش میزان كلسترول باید همراه با كاهش میزان كل چربی خوراكی باشد، نه اینكه فقط به جای چربی‌های حیوانی، از چربی‌های گیاهی استفاده شود.
اگر كاهش كلسترول و تری‌گلیسرید خون به وسیله رژم غذایی ممكن نباشد، آیا مصرف دارو ضرورت دارد؟
تا سال 1970 همراه با دستور رژیم غذایی برای كاهش كلسترول و تری‌گلیسرید خون، دارونیز تجویز می‌شد.
گرچه دارو مشكل چربی خون را در همه افراد حل نمی‌كرد، با این حال عقیده بر این بود كه مصرف دارو زیانبخش نیست. معروف‌ترین این داروها كلوفیبرات بود.
آزمایش‌های متعددی در انگلستان و سایر كشورهای اروپایی در مورد تأثیر كلوفیبرات در پیشگیری از بروز بیماری‌های قلبی آغاز شد و سرانجام در سال 1978 گزارش شد كه تعداد مبتلایان به بیماری‌های قلبی در فرادی كه كلوفیبرات مصرف كرده‌اند، نسبت به بقیه تا اندازه‌ای كاهش داشته است.
ولی نكته جالب اینكه افزایش مرگ در گروه مصرف‌كننده این دارو صرفاً محدود به یك علت نبوده است.
به عبارت دیگر داروی كلوفیبرات تا اندازه‌ای در مقابل بیماری‌های قلبی مصونیت ایجاد می‌كند اما در عوض، عوارض نامساعد دیگری در پی دارد كه خطر مرگ را دراثر بیماری‌های غیرقلبی در مصرف‌كنندگان این دارو افزایش می‌دهد.
این عوارض هنوز دقیقاً مشخص نشده‌اند.
نتیجه‌ای كه از آزمایش داروی كلوفیبرات به دست آمده در مورد درمان دارویی افزایش چربی خون تردید ایجاد كرد.
در حال حاضر این دارو به استثنای موارد شدیدی كه پایین آوردن چربی خون از راه‌های دیگر مقدور نباشد، مصرف نمی‌شود.
داروهای دیگری نیز تجویز شده‌اند، ولی هیچ‌كدام از آنها مانند كلوفیبرات مورد بررسی قرار نگرفته‌اند؛ بنابراین گرچه داروهای جدید مطمئن‌تر به نظر می‌رسند، ولی بیشتر پزشكان از تجویز این داروها اكراه دارند؛ مگر آنكه نیاز بیمار به مصرف چنین داروهایی كاملاً روشن باشد.
گرچه اضافه كردن كلسترول HDL هم می‌تواند مفید باشد، ولی دسترسی به این منظور آسان نیست. رژیم غذایی با مصرف كمتر چربی‌های حیوانی و مصرف داروهای كاهش‌دهنده كلسترول خون باعث بالا رفتن كلسترول HDL بدون تأثیر منفی روی سایر كلسترول‌ها می‌شود.
بعضی از بررسی‌ها (نه تمام آنها) نشان داده است كه ورزش منظم نیز مانند كاهش وزن باعث افزایش كلسترول مفید HDL می‌گردد.
اطلاعات بیشتری در این زمینه به زودی در اختیار قرار خواهد گرفت. خوشبختانه ورزش منظم و نگهداری وزن بدن در اندازه مناسب برای دلایل دیگر نیز توصیه شده است.
آیا كاهش میزان چربی خون مضر است؟
با آزمایش داروی كلوفیبرات پزشكان ناگزیر شدند در مورد جواب این سوال بررسی‌های جدی‌تری انجام دهند.
غالباً تصور بر این بود كه پایین آوردن چربی خون ممكن است چندان مفید نباشد، ولی حداقل هیچ‌گونه ضرری هم ندارد؛ اما در حال حاضر در این مورد اطمینان كافی نیست و رژیم كاهنده كلسترول ممكن است موجب سنگسازی در كیسه صفرا شود كه اكثراً دردناك است.
مشكل دیگر اینكه ممكن است این رژیم میزان ابتلا به سرطان روده را افزایش دهد، ولی این موضوع تاكنون تأیید نشده است و خیلی بعید به نظر می‌رسد كه پرهیز از چربی‌ها چنین اثر سوئی بر بدن بگذارد.
مصرف دارو در ایجاد سرطان روده قابل توجیه‌تر است، ولی تاكنون مورد تأیید قرار نگرفته است؛ بنابراین بهتر است پزشك هیچ دارویی را بدون نیاز قطعی بیمار تجویز نكند.
ورزش
نكته قابل بحث دیگر برای جلوگیری از ایجاد بیماری‌های قلبی انجام فعالیت‌های ورزشی منظم است.
ورزش باعث می‌شود كه فرد احساس بهتری داشته باشد، ولی آیا می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی را كاهش دهد؟
ارتباط ورزش با بیماری قلبی
در افراد فعال با حركات ورزشی منظم بیماری‌های قلبی كمتر دیده می‌شود، ولی این قبیل افراد معمولاً سیگار نمی‌كشند و توجه زیادی به تناسب اندام خود و جلوگیری از اضافه شدن وزن نشان می‌دهند و از رژیم غذایی مناسب نیز تبعیت می‌كنند.
كارگران غیرماهر كه هنگام كار فعالیت‌های زیاد بدنی انجام می‌دهند و به هیچ یك از عوامل ایجاد خطر بیماری‌های قلبی توجهی ندارند.
غالباً مورد بررسی قرار نمی‌گیرند، زیرا آنها به مدت طولانی كارهای سخت بدنی انجام می‌دهند و حتی وقت این را ندارند كه جهت انجام مطالعات متخصصان به كلینیك‌ها مراجعه كنند.
بطور كلی مردانی كه فعالیت بدنی بیشتر دارند با آنكه هنوز مكانیزم این موضوع روشن نیست كمتر دچار ناراحتی‌های قلبی می‌شوند.
