دكتر پروانه صفایی مقدم؛ متخصص رو انشناسی بالینی
اختلال گنگی انتخابی یک نوع اختلال اضطراب پیچیده دوران کودکی است که در آن کودک معمولا در صحبت کردن و برقراری ارتباط در برخی شرایط خاص اجتماعی دچار مشکل می‌شود.
این در حالی است که این کودک به خوبی قادر به صحبت کردن است و در شرایطی صحبت می‌کند که احساس امنیت و راحتی کند. این اختلال ممکن است به همراه خجالت و اضطراب اجتماعی باشد.
رفتار شخص از نگاه دیگران می‌تواند به اشتباه بی‌احترامی برداشت شود. کودک مبتلا ممکن است در مدرسه همیشه ساکت، ولی در خانه برعکس پرحرف باشد.
سکوت انتخابی گاه در افراد اوتیستی و یا دارای آسپرگر نیز دیده می‌شود. به‌طور خاص در کودکان مبتلا به سکوت و گنگی انتخابی، گاه شخص به اشتباه دارای اختلالات طیف اوتیسم دانسته می‌شود.
این اختلال معمولا برای کودکان بسیار ناتوان‌کننده و دردناک است.
کودکان و نوجوانان مبتلا به این اختلال معمولا در محیط‌های اجتماعی و در موقعیت‌هایی که از آنها انتظار می‌رود که صحبت کنند ترس از صحبت کردن و بیان احساسات خود دارند.
بسیاری از این کودکانی که دچار اختلال گنگی انتخابی هستند، دشواری بسیاری در برقراری ارتباط به روش‌های خاص دارند، به خصوص هنگامی که انتظار برقراری ارتباط را در دیگران احساس می‌کنند.
همه کودکان این اضطراب خود را به شیوه‌های یکسان بروز نمی‌دهند.
برخی ممکن است کاملا سکوت اختیار کنند و هیچ جوابی به اطرافیان ندهند، برخی ممکن است فقط با یک سری افراد خاص صحبت کنند و برخی ممکن است فقط حرف‌هایشان را به صورت نامفهومی زیر لب زمزمه کنند.
علاوه بر این برخی از کودکان نیز ممکن است کاملا دست از حرکت بردارند، همانند اینکه یخ زده باشند و دست از بروز هرگونه احساسات و اشاره بردارند و کاملا از نظر اجتماعی ایزوله شوند.
تعدادی از این کودکان مبتلا به اختلال گنگی انتخابی ممکن است قادر باشند که با همسالان خود احساس راحتی کنند و با آنها دوست شوند، اما بعید است که با بزرگسالان یا با معلم خود این احساس را داشته باشند.
علائم اختلال سکوت انتخابی
آغاز اختلال سکوت انتخابی معمولا بین ۳ تا ۶ سالگی است. اکثر کودکانی که دارای اختلال سکوت انتخابی هستند از اضطراب اجتماعی و یا ترس از اجتماع نیز رنج می‌برند.
آنها ممکن است اضطراب جدایی را تجربه کنند. بسیاری از نشانه‌های فیزیکی مانند زبان بدن ناشیانه، سفتی و عدم بیان حالت چهره را نشان می‌دهند.
کودکانی که دارای اختلال سکوت انتخابی هستند ممکن است در بعضی موقعیت‌های انتخابی صحبت کنند، اما در موقعیت‌های خاص دیگر سکوت را برگزینند.
به عنوان مثال، کودک می‌تواند به طور عادی در خانه یا با دوستان نزدیک صحبت کند، اما در مدرسه و دیگر محیط‌های اجتماعی، جایی که انتظار یا فشار برای برقراری ارتباط وجود دارد این کار را انجام نمی‌دهد.
علائم باید حداقل یک ماه ادامه داشته باشد، البته این نکته برای ماه اول تحصیل صادق نیست، چون کودک محیط جدیدی را تجربه می‌کند.
علل اختلال سکوت انتخابی
کودکان مبتلا به اختلال سکوت انتخابی اغلب سابقه خانوادگي اختلالات اضطرابی دارند.
مبنای عصبی برای این اختلال، یک سری فعل و انفعالات در ناحیه‌ای از مغز به نام آمیگدال است که سیگنال‌های خطر را از محیط دریافت می‌کند.
اضطراب ناشی از وضعیتی که برای سلامتی کودک خطرناک شناخته می‌شود باعث خاموش شدن ارتباط می‌شود.
کودکان مبتلا به اختلال سکوت انتخابی ممکن است اختلالات متفاوتي از قبيل اختلال وسواسی اجباری، اختلال اوتيسم يا تاخيرهای رشد داشته باشند.
نکاتی که درباره سکوت‌پیشگی انتخابی باید دانست
* سکوت پیشگی انتخابی در همه کودکان به شکل واحدی ظاهر نمی‌شود. برخی از آنها اصلاً صحبت نمی‌کنند. برخی با افراد نزدیک‌ترشان ممکن است نجوا کنند.
* اغلب کودکان مبتلا، در موقعیت‌های خاصی که غالباً در ارتباط با افراد خانواده نیست، نوعی حالت ماتزدگی و بی‌حرکتی پیدا می‌کنند. منزوی می‌شوند و در چهره‌شان هیچ هیجانی دیده نمی‌شود.
* کودکان مبتلا قادر به حرف زدن نیستند و این چیزی فراتر از اراده خودشان است.
هر چند ممکن است لغت «انتخابی» این معنا را به ذهن متبادر کند که کودک در ایجاد علائم خود نقش دارد، با این حال این تصور غلط است.
واژه انتخابی به این معنا است که سکوت پیشگی فقط در محیط‌ها و شرایط خاصی رخ می‌دهد و شامل همه موقعیت‌ها نمی‌شود.
حداقل یک محیط وجود دارد که در آن کودک به سادگی صحبت می‌کند. همچنین یک یا چند محیط وجود دارد که کودک در آنها صحبت نمی‌کند.
* در موارد نادر ممکن است کودک در محیط مدرسه صحبت کند و در خانه سکوت کند.
این مساله به ویژه در خانواده‌هایی که کودکان مورد آزار و خشونت هستند، بیشتر دیده می‌شود.
محیط خانه برای این کودکان به قدری فشارزا است که آنها صحبتی نمی‌کنند.
* در برخی موارد سکوت‌پیشگی انتخابی را نوعی فریاد اعتراض در کودکانی می‌دانند که مورد سوء رفتار جنسی قرار گرفته‌اند.
معمولاً کودک دچار آسیب، در مواجهه با فرد متجاوز (که غالباً فردی آشنا است که کودک را تهدید یا اغوا کرده است) علائم سکوت‌پیشگی را بروز می‌دهد، اما نباید تصور کرد همه این کودکان قربانیان تجاوز هستند.
* بیشتر کودکانی که به سکوت‌پیشگی مبتلا می‌شوند، از کودکی خجالتی و بسیار درونگرا هستند، احساسات خود را به سادگی بروز نمی‌دهند و مستعد اضطراب هستند.
آنها اغلب بیش از سایر کودکان در محیط خانه قشقرق به پا می‌کنند.
* ممکن است کودک نقایص کوچکی در سیستم پردازش زبانی داشته باشد که باعث شود در مواقع اضطراب نتواند از پردازش زبان به خوبی استفاده کند.
* سکوت‌پیشگی انتخابی در یک درصد کودکان شیوع دارد و دختران دو برابر بیشتر از پسران مبتلا می‌شوند.
* روانپزشک یا روانشناس کودک باید دقیقا موقعیت‌هایی را که کودک در آن صحبت می‌کند و موقعیت‌هایی که صحبت نمی کند، مورد بررسی قرار دهد و سایر مسایل مرتبط مانند مشکلات هوشی و اختلالات رشد زبان را رد کند.
* درمان سکوت‌پیشگی انتخابی، اگر ثانوی به یک ضربه روانی نباشد، غالباً رفتاردرمانی و آموزش والدین است.
والدین می‌آموزند که چگونه با استفاده از اصول رفتاری تقویت و عدم تقویت، به جای شتافتن به کمک کودک در مواقع سکوت، او را ترغیب به صحبت کنند.
چگونه تشخيص دهيم سكوت كودك‌مان انتخابی هست؟
اضطراب کودک در یک محیط خاص به ناتوانی کودک برای صحبت کردن در وی منجر می‌شود.
این محیط می‌تواند مدرسه یا مهمانی‌های خانوادگی باشد، چنین کودکانی معمولا در محیط دیگری که راحت هستند به سادگی صحبت و مانند یک کودک عادی با دیگران ارتباط برقرار می‌کنند.
اغلب بچه‌هایی که به چنین اختلالی مبتلا هستند، در واقع نوعی اضطراب اجتماعی دارند.
این کودکان از صحبت کردن در جمع هراس دارند و این مساله برایشان ناتوان کننده و عذاب‌آور است.
کودکانی که به سختی صحبت می‌کنند، ناچار هستند از ارتباطات غیر کلامی استفاده کنند و این امر منجر به کاهش ارتباطات اجتماعی کودک با همسالانش نیز می‌شود، البته ممکن است با شنیدن کلمه «انتخابی» تصور اطرافیان این باشد که کودک در ایجاد علائم خود نقش دارد، اما این تصور کاملا غلط است.
کودک در موقعیت‌های اجتماعی خاص مثل مدرسه که توقع داریم صحبت کند، ناتوانی مستمری در تکلم دارد. در پیشرفت تحصیلی یا ارتباط اجتماعی با همسالان و یا اقوام اختلال دارد.
اختلال در صحبت کردن کودک در برخی مکان‌ها بیشتر از یک ماه طول می‌کشد. این اختلال معمولا از سنین 5 یا 6 سالگی آغاز شده و در همه کودکان به یک شکل بروز نمی‌کند.
در کودکانی که این اختلال وجود دارد در محیط‌های غیرخانوادگی نوعی ماتزدگی و بی‌حرکتی دیده می‌شود و این کودکان منزوی هستند.
کودکانی که در خانه مورد آزار و اذیت و خشونت هستند بیشتر به این اختلال دچار شده و حتی ممکن است در خانه هم سکوت کنند.
درمان اختلال سکوت انتخابی
بهتر است که به دنبال درمان رفتاری در همان ابتدای کودکی باشید، زیرا ممکن است این وضعیت به خودی خود بهبود پیدا نکند.
انتخاب مناسب ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی برای درمان کودک شما می‌تواند حائز اهمیت باشد.
درمان معمولا شامل کمک به ارتقای مهارت‌های کودک برای کنترل اضطراب خود و کاهش وابستگی او به سکوت در شرایط خاص است.
در برخی موارد، درمان ممکن است شامل استفاده از داروهای ضد افسردگی یا ضد‌اضطراب علاوه بر روان‌درمانی باشد.
بیشتر بخوانید:
