فرحناز نژادی؛ کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی
نوزادی که برای در دست گرفتن جغجغه جست و خیز می‌کند، نوپایی که از آب بازی و شلپ شلوپ آن لذت می‌برد، دختر بچه‌ای که عروسکش را در آغوش می‌گیرد و برایش لالایی می‌خواند، پسر بچه‌ای که به دنبال توپ می‌دود و آن دو نفری که مقابل صفحه شطرنج نشسته‌اند و کیش و مات می‌گویند، حتی بچه گربه‌ای که به دنبال کلاف کاموا می‌دود و کلاغی که با بال‌هایش به برف‌ها شیب می‌دهد و سر می‌خورد، همه در حال انجام فعالیتی یکسان هستند که بازی نامیده می‌شود.
بازی، همنشین همیشگی بچه‌ها
بازی، همزاد و همنشین همیشگی بشر، بویژه کودکان بوده است. در آثار کهن، کودکان در حال بازی با اسباب بازی‌ها و یا با ماسک نمایش، دیده می‌شوند. در واقع بازی را می‌توان فعالیت لذت‌بخشی نامید که انسان را از دنیای کار دور و او را سرگرم می‌سازد. در مراحل رشد و تکامل کودکان، راز آفرینش در رفتار و حرکات آنها متجلی می‌شود و در هر لحظه به سوی فعالیتی خاص هدایت می‌شوند که مهم‌ترین این فعالیت‌ها بازی است.
از این رو دلایل کودک برای بازی بیش از آن که معلول محیط باشد از محرکهای درونی آنها الهام می‌گیرد. این عروسک نیست که او را به سوی خود فرا می‌خواند بلکه انگیزش درونی اوست که در جست‌وجوی چیزی است که امکان رشد و تکامل فردی او را فراهم سازد و بازی مناسب‌ترین فرصت برای آموختن، به کار بردن و تجربه کردن است.
او در دنیای بازی خود، لمس می‌کند، تکرار می‌کند، لذت می‌برد، دوست می‌دارد، طرد می‌شود، از دست می‌دهد و به دست می‌آورد. او برای غلبه بر سختی بازی تلاش می‌کند و از حداکثر توانایی خود بهره می‌گیرد.
اهمیت بازی در مباحث روانشناسی رشد تا حدی است که صاحب‌نظران آن را تفکر کودک نامیده‌اند. کارشناسان و پژوهشگران علوم تربیتی به این نتیجه رسیده‌اند که بازی، نیاز اولیه و ضروری کودک است و باعث رشد و تکامل همه جانبه جسمی، عاطفی، اجتماعی و شناختی می‌شود.
بررسی‌ها نشان داده است تجربه بازی‌های تقلیدی با افزایش توجه کودک نسبت به «کنترل خود» و توانایی واکنش نسبت به کودکان دیگر ارتباط مستقیم دارد. بازی با اشیا و اسباب بازی‌ها به کودکان کمک می‌کند تا در مراحل بعدی رشد بتوانند از آن اشیا برای حل مشکل خود استفاده کنند. بازی در افزایش اطلاعات و شناخت افکار نقش بسزایی دارد.
همچنین کودکان در طی بازی مهارت‌های برنامه‌ریزی شده‌ای را که برای حل مساله به آن نیاز دارند، می‌آموزند. بازی اصلی‌ترین عامل رشد ذهنی و شناختی کودک است. فیلسوفان و اندیشمندانی چون افلاطون، ارسطو، روسو و فروبل نیز به بازی و اهمیت آن در آموزش و آماده‌سازی شغلی توجه داشته‌اند. انسان هنگامی به راستی انسان است که به بازی بپردازد.
بازی پاک‌ترین و روحانی‌ترین ساخته دست بشر، در دوران کودکی است و به گونه‌ای یک تصویر پیشین و یا تقلیدی از زندگی آینده انسان به شمار می‌آید. بازی همانا راز زندگی طبیعی انسان و همه موجودات است. بازی برای کودک لذت، آزادی، رضایتمندی و احساس آرامش از محیط را به ارمغان می‌آورد.
بازی عاملی است برای رشد نیروهای خام و آماده‌سازی آنها برای استفاده در زندگی. بازی فرایند یادگیری را برای کودک لذت‌بخش می‌کند و منجر به برآورده كردن بسیاری از نیازهای اساسی می‌شود.
ویژگی‌های بازی در هر دوره و زیر دوره‌ها بر اساس سطح رشدی کودک
دوره سن رشدی مشخصات دوره نوع بازی و اسباب بازی‌ها
بازتاب‌ها تولد – 1 ماهگی
- پاسخ غریزی به محرک‌ها
- شروع تقلید برخی رفتارها: باز کردن دهان، بیرون آوردن زبان، در بغل گرفتن، حرف زدن، لالایی، قصه، تماس چشم در چشم و انجام حرکاتی با اعضای صورت خود
- آینه نشکن
- تحریک حواس
واکنش‌های
چرخشی نخستین1 – 4 ماهگی
- کشف تصادفی کنش‌های بدن خود: «گرفتن، چنگ زدن، رها کردن و اصوات».
- تکرار این حرکات بدنی
- هماهنگی تدریجی کنش‌ها
- دستکاری اشیا
- کشف، تکرار، لذت = بازی
- تحریک حواس: رنگ‌های متضاد، تصاویر سیاه و سفید، بوهای مختلف، مزه‌ها، آب بازی، قصه
- وسایل صداساز: جغجغه، آویزهای موزیکال، کلیدهای صدادار
- حرکات دست و ایجاد صدا: دستکش‌های نخی زنگوله‌دار
- وسایلی برای چنگ زدن، فشار دادن، احساس کردن، به دهان بردن
- تقلید صداهای نوزاد توسط بزرگسال
- تصاویر رنگی ملایم، تصاویر بزرگ و مشخص، ملودی‌ها
- قلقلک دادن، بازی‌های لی لی حوضک، چرخ چرخ عباسی و ... برای تقویت پنجه‌های دست و پا
واکنش‌های چرخشی دومین 4 – 8 ماهگی
- تقلید منظم و نظام‌دار: تقلید حرکات در حد توانایی خود،
منبع تقلید قابل دیدن باشد.
- افزایش توجه کودک به اشیا
- ایجاد تغییر در محیط و دخل و تصرف اشیا
- رفتار و بازی‌های تکراری: کوبیدن یك شی بر روی میز، پاره کردن روزنامه...
برای خواندن بخش دوم- اهمیت بازی برای کودکان زیر دو سال- اینجا کلیک کنید.
برای خواندن بخش سوم- اهمیت بازی برای کودکان زیر دو سال- اینجا کلیک کنید.
