زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دكتر پیمان غلام‌نژاد؛ كارشناس آزمایشگاه كنترل مواد غذایی، آشامیدنی، آرایشی و بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی

مقدمه

اگرچه تعریف روشنی از فلزات سنگین وجود ندارد، ولی عموما به فلزاتی كه وزن مخصوص آنها پنج برابر آب است فلز سنگین اطلاق می‌شود. فلزات سنگین گروهی از عناصر فلزی در جدول تناوبی شیمی هستند كه خواص فلزی از خود نشان می‌دهند. فلزات سمی یكی از واژه‌های جایگزین است كه برای فلزات سنگین به‌كار برده می‌شود.

گرچه فلزات سنگین، سمی می‌باشند، ولی بعضی از فلزات سمی جزء گروه فلزات سنگین نیستند. آهن،كبالت، مس، روی و منگنز گروهی از فلزات سنگین هستند كه بدن انسان در مقادیر كم به آنها نیاز دارد. آهن از كم‌خونی جلوگیری می‌كند و روی در بیش از صد فعالیت آنزیمی در بدن نقش دارد. جذب بیش از حد مجاز عناصر ضروری یادشده، خطرناك و سمی می‌باشد.

اگر به جدول ارزش تغذیه‌ای مندرج بر روی غذای نوزادان یا بعضی از مكمل‌های تغذیه‌ای توجه كنید، میزان روی، آهن و مس محتوی را مشاهده خواهید كرد. حداقل 20 فلز سنگین وجود دارد، ولی 4 مورد سرب، كادمیوم، جیوه و آرسنیك اهمیت بیشتری دارند.

آرسنیك با اینكه شبه‌فلز است، ولی در گروه فلزات سنگین طبقه‌بندی می‌شود. فلزات سمی سرب، آرسنیك و جیوه نقش بیولوژیك مفیدی در بدن انسان ندارند. فلزات سنگین هزاران سال است كه در مناطق مختلف دنیا برای مقاصد متفاوت استفاده می‌شوند. سرب بیش از 5000 سال است كه در مصالح ساختمانی، رنگدانه‌های مورد استفاده در سرامیك‌های براق و لوله‌های حمل آب استفاده می‌شود.

استات سرب توسط رومیان باستان در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می‌گرفت. رومیان از جیوه به‌عنوان مرهم تسكین درد دندان كودكان استفاده می‌كردند. همچنین این ماده در قرون 14 تا 19 میلادی به‌عنوان درمان بیماری سیفلیس مورد استفاده بود. رنگدانه‌های كادمیوم توسط هنرمندان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

اگرچه اثرات سوء فلزات سنگین بر سلامتی انسان شناسایی شده است، ولی هنوز هم در بعضی از نقاط جهان از آنها استفاده می‌گردد، مثلا از آرسنیك به‌عنوان نگهدارنده و محافظ چوب و از تترااتیل سرب در سوخت ماشین‌ها و از جیوه در معادن طلا استفاده می‌شود. هم‌اكنون در كشور ما از بنزین بدون سرب استفاده می‌گردد.

منابع آلودگی

خاك، آب و هوای آلوده هنوز هم جزء منابع آلوده كننده مواد غذایی به فلزات سنگین می‌باشند. بنابراین انسان‌ها از طریق غذا، آب و خاك آلوده ممكن است در معرض آلودگی به این فلزات قرار گیرند. تركیبات كادمیوم به‌عنوان استابیلایزر در محصولات پلی‌وینیل كلراید، رنگدانه‌ها، آلیاژهای مختلف و در باتری‌های قابل شارژ در كنار نیكل مورد استفاده قرار می‌گیرد.

همچنین كادمیوم به عنوان عامل ضدخوردگی استفاده می‌شود. كودهای فسفاته معمولا آلوده به كادمیوم هستند. در افراد غیرسیگاری، مواد غذایی مهم‌ترین منبع آلودگی به فلزات سنگین می‌باشند.

باتری‌های اتومبیل منبع سرب هستند. گاوها در اثر لیسیدن نرده‌های رنگ شده یا باتری‌های از كار افتاده كه در گوشه‌ای رها شده‌اند، به سرب آلوده شده و آلودگی را از طریق محصولات دامی به انسان منتقل می‌كنند. فلزات سنگین از راه تنفس، پوست و خوراكی جذب بدن انسان می‌شوند.

عوارض فلزات سنگین

مسمومیت، واكنش بدن و علامتی است كه بعد از آلودگی با مواد مضر و سموم یا در اثر مواجهه با مقادیر بیش از حد مجاز یك ماده در بدن بروز می‌كند. فلزات سمی بر روی دستگاه عصبی، كبد، كلیه، پوست، استخوان و دندان‌ها اثرات سوئی دارند. فلزات سنگین با تداخل در بعضی از پروسه‌های متابولیك و آنزیمی در بدن سبب بیماری می‌شوند. برخورد با مقادیر بالای آلودگی تنها راه مسمومیت نیست، بلكه تماس با مقادیر كم در مدت طولانی از راه‌های بروز مسمومیت می‌باشد.

علت این امر، عدم تخریب و متابولیزه شدن این مواد سمی در بدن است. به این خاصیت فلزات مذكور خاصیت تجمعی می‌گویند. در واقع با انباشته شدن فلزاتی كه به مرور زمان جذب بدن می‌شوند، پس از مدتی اثرات مقادیر بالای مواد سمی مشاهده می‌شود. سرب حتی در مقادیر ناچیز سبب اختلال در یادگیری، بیش‌فعالی و كم‌توجهی در كودكان و كاهش بهره هوشی می‌شود.

از دست رفتن حافظه، تأخیر در زمان واكنش و كاهش سطح فراگیری، از عوارض مصرف طولانی‌مدت مواد غذایی حاوی سرب می‌باشد. براساس مدل‌های حیوانی ممكن است سرب توانایی ایجاد سرطان ریه و معده در انسان را داشته باشد. جیوه به علت تمایل خاص به بافت مغز عامل مهمی در بروز افسردگی، خستگی، سردرد، فراموشی و اختلال در تمركز است...

برای خواندن بخش دوم- فلزات سنگین، مخل سلامتی- اینجا کلیک کنید.