برابر قانون، دیه مالی می‌باشد که در شرع برای جنایت تعیین شده است. در قانون مجازات اسلامی از دیه به عنوان یکی از مجازات‌های پنجگانه نام برده شده، گرچه دیه مجازات است، اما ماهیت آن دین است و با فوت مقصر و محکوم علیه ساقط می‌شود و از ورثه و یا از دارائی او مطالبه خواهد شد. از طرفی شخصی که دیه بر او استقرار پیدا می‌کند این دیه در واقع مال او محسوب و با فوت او در حکم اموال به جای مانده از میت محسوب می‌شود و طبق قانون ارث بین ورثه تقسیم خواهد شد. حال با این مقدمه به بررسی نحوه برداشت مهریه از طریق توقیف دیه می‌پردازیم. فرض کنیم زوج جوانی در حادثه رانندگی فوت می‌کند و ورثه‌اش عبارت‌اند از یک پسر و یک دختر و پدر و همسر که در این حالت سهم پدر یک ششم و همسر یک هشتم و مازاد ترک، که باید بین فرزندان، (پسر دو برابر دختر) تقسیم شود.
مطالبه مهریه از دیه متوفی
حال این سؤال پیش می‌آید که آیا همسر می‌تواند مطالبه مهریه‌اش از دیه متوفی برداشت کند؟
برای پاسخ به این پرسش باید دید که آیا دیه جزو ترکه (اموال بجا مانده از متوفی) به حساب می‌آید یا خیر؟
آیا دیه را جزء اموال بجا مانده از متوفی محسوب کنیم و به بیان دیگر دیه را در حکم مال مقتول بدانیم پس از پرداخت بدهی‌های متوفی مابقی دیه را ورثه مانند سایر اموال به ارث می‌برند و چون مهریه زن نیز بر عهده شوهرش بوده و دین است و اصولاً دین ممتاز به حساب می‌آید با فوت زوج، همسرش می‌تواند دیه را که در حکم ماترک است بابت مهر خود قبل از تقسیم آن بین وراث به عنوان سهم‌الارث توقیف کند. اما اگر دیه را خسارت ناشی از جرم تلقی کنیم از آن جا که زیان به ورثه مقتول وارد آمده و نه به متوفی، لذا به دارایی متوفی چیزی اضافه نمی‌شود تا ماترک محسوب شود.
و همسر متوفی نمی‌تواند آن را توقیف کند. در حال حاضر عقیده غالب نظر اول است یعنی دیه در حکم مال متوفی بوده و جزء ترکه محسوب می‌شود و طلبکاران متوفی از جمله همسرش می‌توانند آن را توقیف و طلب خود را از آن وصول کنند.
پرسش: زوجه یا هر طلبکار دیگر چگونه می‌تواند دیه را به نفع خود توقیف کند؟
پاسخ: زوجه از جمله ورثه محسوب می‌شود و برای دریافت سهم الارث خود از دیه باید به واحد اجرای احکام دادسرایی که حکم دیه را اجرا می‌کند مراجعه کند. اما برای مطالبه مهریه‌اش باید به دادگاه حقوقی مراجعه و دادخواست تقدیم کند و اگر قصد توقیف دیه را دارد باید درخواست تأمین خواسته نیز بنماید. چنانچه مهریه زوجه وجه رایج باشد این مبلغ به نرخ روز محاسبه می‌شود و چنان چه دلیل رابطه زوجیت با متوفی سند رسمی باشد (عقدنامه محضری) برای توقیف و تأمین خواسته، زوجه نیاز به پرداخت خسارت احتمالی هم ندارد.
پرسش: چنانچه مبلغ دیه کمتر از مهریه باشد آیا زوجه می‌تواند برای مطالبه بقیه مبلغ به ورثه دیگر متوفی مراجعه کند؟
پاسخ: اگر سایر وراث ترکه را بپذیرند و در صورت عدم کفایت دارایی به جا مانده از متوفی (ترکه) مسئول پرداخت مازاد به زوجه هستند.
قوانین پرداخت دیه از بیت‌المال
گاهی اوقات شنیده می‌شود که از سوی دولت (بیت‌المال) به ورثه مقتول دیه پرداخت می‌شود.
هرگاه شخص یا اشخاصی در اثر ازدحام کشته شوند و با جسد مقتولی در خیابان و اماکن عمومی پیدا شود و نتوان این قتل را به کسی منتسب کرد دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود. فرقی نمی‌کند که متوفی به واسطه قتل عمد کشته شده باشد یا قتل غیرعمد مانند قتل ناشی از بی‌احتیاطی در امر رانندگی. پس اگر جسد فردی در اتوبان و یا جاده پیدا شود و پس از بررسی به دست آید که آن شخص در تصادف کشته شده و تلاش مراجع انتظامی و قضایی نیز برای شناسایی مقصر بی‌نتیجه بماند در این حالت ورثه این شخص دیه او را از دولت دریافت می‌کنند.
مواردی که دیه از بیت‌المال دریافت می‌شود
هرگاه کسی که مرتکب قتل عمد شده و فرار کند و تا هنگام مردن به او دسترسی نباشد، پس از مرگ قصاص تبدیل به دیه می‌شود که باید از مال قاتل پرداخت شود و اگر مالی نداشته باشد از اموال نزدیک‌ترین خویشاوندان می‌شود و اگر بستگانی نداشته باشد و یا این که داشته باشد، ولی توانایی پرداخت دیه نداشته باشند دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
در مواردی که عاقله (یعنی بستگان ذکور نسبی پدر و نسبی پدر و مادر یا پدر به ترتیب طبقات ارث) مسئول پرداخت دیه از سوی مرتکب جرم است. مانند موردی که فرد دیوانه یا کودک مرتکب قتل می‌شود، هرگاه مرتکب جرم دارای عاقله نباشد یا عاقل نتواند دیه را در مدت سه سال بپردازد دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
پرداخت دیه جرائم عمدی و شبه عمد (مانند قتل ناشی از بی‌احتیاطی در رانندگی) بر عهده مرتکب جرم است ولی اگر فرار کند از مال او گرفته می‌شود و اگر مال نداشته باشد از بستگان نزدیک او گرفته می‌شود و اگر بستگانی نداشت و یا بستگان او فاقد بضاعت مالی بودند دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
پرسش‌های متداول در خصوص دریافت دیه از بیت‌المال
پرسش: هرگاه مرتکب قتل غیرعمد فاقد تمکن مالی باشد و به اصطلاح اعسارش ثابت شود و دادگاه حکم به اعسار او صادر کند آیا می‌توان دیه او را از بیت‌المال دریافت کرد؟
پاسخ: صدور حکم اعسار و ناتوانی مالی محکوم به پرداخت دیه، از جمله موارد پرداخت دیه از بیت‌المال محسوب نمی‌شود.
پرسش: آیا پرداخت دیه از بیت‌المال فقط در مورد قتل است یا به صدمات بدنی نیز قابل تسری است؟
پاسخ: گرچه در این خصوص قانون ساکت است ولی برابر نظر برخی علمای حقوق و فقها مانند حضرت آیت‌اله خویی در کتاب تکلمه‌المنهاج در مواردی که دیه قتل بر عهده بیت‌المال است دیه جرح نیز بر بیت‌المال می‌باشد.
* پرداخت دیه از بیت‌المال مستلزم رسیدگی و احراز شرایط قانونی و صدور حکم از دادگاه است، و پس از صدور حکم و قطعیت آن ذی‌نفع از طریق اجرای احکام دادگستری اقدام خواهد کرد.
* چنانچه بعد از پرداخت دیه قاتل شناسایی شود برابر مقررات تعقیب و مجازات می‌شود و دیه را باید به بیت‌المال مسترد کند.
پرسش: اگر عابری در حادثه رانندگی فوت شود و تقصیر متوجه راننده نباشد، آیا دیه این شخص از بیت‌المال پرداخت می‌شود؟
پاسخ: آن چه مسلم است در مواردی که عبور عابر پیاده ممنوع است اگر عابر عبور نماید و راننده‌ای که با سرعت مجاز و مطمئنه در حرکت باشد و وسیله نقلیه او نقض فنی نداشته باشد راننده مسئولیتی در مورد دیه نخواهد داشت.
اما درخصوص این که جسد شخصی در خیابان پیدا شود و برای قاضی دلیلی بر وقوع قتل او از سوی شخص یا اشخاصی نباشد دادگاه باید دیه او را از بیت‌المال بدهد.
