زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

غلامرضا گلی زواره - تاریخ صفویه را اززمان جلوس شاه اسماعیل صفوی بر تخت سلطنت درسال 907 هجری، آغازمی کنند اما درواقع قرائنی مسلّم آن را عقب ترمی برد.شروع کاراین سلسله زمانی است که خدیجه سلطان خواهر حسن بیک، به خانه سلطان جنید نبیره شیخ صدرالدین آمد و سلطان حیدر(پسرش) با عالمشاه بیگم ازدواج کرد. بر اثر این پیوند عاطفی که از مسائل سیاسی به دورنبود، اسماعیل میرزا به وجود آمد و به شاه اسماعیل اوّل معروف گردید.دودمان صفویه که مهم‌ترین سلسله درتاریخ ایران بعد از اسلام است و مؤسس آن موفق گردید کشور ایران را یکپارچه و متحد سازد، مذهب تشیع را به عنوان تنها آئین اسلامی در این سرزمین رسمی اعلام کرد و بین مذهب و دولت پیوندی تنگاتنگ برقرار ساخت. تاجلو خانم از زنان نیکونام و همسر شاه اسماعیل است. شوهرش در مواقع حساس سیاسی و اجتماعی با وی مشورت می‌کرد. این بانو در جنگ چالدران پس از شکست لشکر ایرانی از عثمانی‌ها به اسارت مسیح پاشازاده، از نظامیان عثمانی، در آمد اما با دادن یک جفت گوشواره گرانبها معروف به لعل بی رگ و چندین ادوات ارزشمند دیگر از اسارت رهایی یافت. تاجلوبیگم در دربار صفویان اعتبار سیاسی بسیاری داشت. با فرا رسیدن مرگ شاه اسماعیل در رجب سال 930 هجری وقتی امیران قزلباش با وی مشورت کردند با رأی او قرار بر این گردید که شاه طهماسب روی کار آید. وقتی او زمام حکومت را در دست گرفت، در آغاز احترام تاجلوبیگم را داشت اما همچون گذشته این زن در دربار صفویه محبوب نماند. گویا شاه طهماسب از شخصیت او در هراس بود و در سال 940 هجری از وی روی گردانید. تاجلوخانم آزرده خاطر و غمگین درگذشت و در بقعه بی بی دخترانِ میدان شاه شیراز دفن گردید. این زن به فعالیت‌های عمرانی و احیای معماری تشیع اهتمامی وافر داشت و در سال 925 هجری به دستور او گنبد حضرت فاطمه معصومه در قم بازسازی و ایوان شمالی مرقد این بانوی بزرگ بنا گردید. چهار سال بعد عایدی چندین روستا را برای اداره این مجموعه وقف نمود. بازسازی پلی روی رودخانه قزل اوزون (میان زنجان و شهرستان میانه) که به پُل دختر موسوم است و در سال 933 هجری مرمت گردید، از آثار او است. از دیگر اقداماتش بنای عمارت گنبد عالی در اردبیل معروف به جنّت سرا و نیز وقف آبادی حسن آباد برای سادات فقیر است. بهروزه خانم از همسران شاه اسماعیل صفوی نیز طی نبرد چالدران به اسارت قوای عثمانی در آمد و با قاضی عسکرِ حکومت مزبورازدواج کرد و با کشته شدن او از آدرنه به استانبول آمد. پس از آن دیگر از زندگی‌اش خبری نیست. شاه اسماعیل با شنیدن خبر اسارتش بسیار اندوهگین گشت و برای آزادی‌اش حاضر به پرداخت غرامت‌هایی گردید.مؤلف عالم آرای عباسی این بانو را باکفایت، اهل تدبیر و سیاستمدار معرفی کرده است.شاه بیگم همسر دیگر شاه اسماعیل صفوی از بانوان خیّر و نیکوروش است که به دستور او در سال 925 هجری عمادبیگ بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س) را به صورت بنای هشت پهلو با هشت صفه تجدید بنا کرد و دیوارها را با کاشی معرّق بیاراست و در جلوی آن ایوانی با دو مناره احداث کرد و صحنی با چند بقعه و ایوان طراحی کرد...

بانوی قدرتمند
... بعد از مرگ شاه اسماعیل فرزندش شاه طهماسب به قدرت رسید. او هنگام جلوس بر تخت سلطنت حدود یازده سال داشت. خدمعلی سلطان بیگم از زنان نیکوکار، دانشور و سیاستمدار دربار صفوی به عقد ازدواج وی در آمد. این بانوی مقتدر و باتدبیر نزد نواده خود، شاه عباس اوّل اعتباری ویژه به دست آورد. او به امور معماری به خصوص اماکن مذهبی توجه نشان داد. به دستورش بارگاه مطهر امام حسین(ع) تعمیر گردید و موقوفاتی برای روشنایی حرم امام، نیز مرقد حضرت ابوالفضل(ع) اختصاص داده شد.در زمان فرمانروایی شاه طهماسب که قریب 54 سال در ایران حکومت کرد، حرمسرای شاهی در اتخاذ تصمیم‌ها، اداره کشور، انتصاب‌ها و برکناری‌ها سهم تعیین کننده‌ای داشت. از جمله آنان شاهزاده سلطانم خواهر شاه و کوچک‌ترین دختر شاه اسماعیل اول است. او با همسر سلطان سلیمان، پادشاه عثمانی در باب تحکیم پایه‌های صلح و گسترش روابط و مناسبات سیاسی بین دو کشور ایران و عثمانی مکاتبه کرد. همسر سلطان عثمانی که از نفوذ او در دربار شاه طهماسب خبر داشت پاسخ نامه‌هایش را می‌داد. شاه نیز اغلب با وی مشورت می‌کرد و تا حد مصلحت اندیشی به وی اعتماد داشت و در تمامی امور کشوری و تجاری و اقتصادی نظرش را جویا می‌شد، حتی گاهی بدون رأی او کاری انجام نمی‌داد.پری خان خانم دومین دختر شاه طهماسب صفوی نیز از جمله زنان قدرتمند عصر صفوی است. او در رجب سال 955هـش•ق .در حوالی شهر اهر به دنیا آمد. مادرش چرکسی است و شمخال از سرداران نامدار شاه طهماسب دایی اوست. هوش و تیزبینی او در موقعیت آینده‌اش نقشی بسزا داشت. پری خان خانم به دلیل همین شایستگی‌ها و لیاقت‌های ذاتی مورد توجه خاص پدرش قرار گرفت و شاه او را که عزیزترین دخترش بود به عقد ازدواج برادرزاده‌اش بدیع الزمان میرزا در آورد و حکومت سیستان را به شوهرش داد اما به دلایلی که تاریخ روشن نکرده است تا پایان عمرش هرگز اجازه نداد که دخترش دربار را ترک کند و نزد همسرش برود. پری خان خانم از سنین کودکی تحت تربیت و لطف ویژه پدرش بود. شاه به درستی رأی و صحت نظرش چنان اعتقاد داشت که در کوچک‌ترین امور کشوری و نیز در تمام مسائل سیاسی و سلطنتی با وی مشاوره می‌نمود. این زن در امور خیریه نیز فعال بود و شاه را برای انجام خیرات و مبرّات راهنمایی و تشویق می‌کرد. بنای مدرسه پری خان خانم در اصفهان از جمله اقدامات اوست. اعتبار فوق العاده وی نزد پدر موجب گردید که سایرین هم در امور مهم و مشکلات از وی نظرخواهی کنند. پری خان خانم که قریحه شاعری داشت و در اشعار «حقیقی» تخلص می‌نمود، مورد مدح شاعران عصر صفوی از جمله محتشم کاشانی قرار گرفت. سرایندگان وقتی در وصف وی اشعاری می‌سرودند در مقابل، پاداش‌های قابل توجهی دریافت می‌کردند. علاوه بر این، نویسندگان نیز آثار خود را به او تقدیم می‌کردند. عبدی بیک شیرازی کتاب تکملة الاخبار خود را به این بانو تقدیم کرده است.

رقیب قوی
چون شاه دار فانی را وداع گفت، پسر ارشدش محمدمیرزا حکومت فارس را عهده دار بود. فرزند دومش اسماعیل میرزا مغضوب پدر بود و سومین پسر که به حیدرمیرزا موسوم بود، بسیاری از کارهای شاه طهماسب را در نیابت او انجام می‌داد، بر این اساس نسبت به دیگر پسران به فرمانروایی نزدیک‌تر بود. وی با استفاده از موقعیت پیش آمده و حمایت برخی از سران قزلباش بلافاصله پس از مرگ پدر در سال 984 هجری خود را پادشاه خواند و شمشیر پدر را بر کمر بست، در عین حال از جانب دوستان و هوادارانش درهای قصر به رویش گشوده شد و در واقع اسیر نگهبانان گردید. بزرگ‌ترین خطری که حیدرمیرزا را تهدید می‌کرد از جانب خواهر ناتنی‌اش پری خان خانم بود که از سال‌ها پیش با نفوذ در دربار پدر، در امور حکومتی دخالت می‌کرد، در نتیجه به رقیب خطرناک و بی همتای حیدرمیرزا مبدّل شده بود. او خوب می‌دانست که پری خان خانم کاملاً هوادار اسماعیل میرزا است، از این جهت با مادرش به مشورت پرداخت تا بداند چگونه می‌تواند از شرّ خواهرش خلاص گردد. از آن طرف پری خان خانم بلافاصله متوجه وخامت اوضاع گردید و دریافت تنها با حیله گری و دورویی می‌تواند از چنین موقعیت خطرناکی رهایی یابد. پس با شتاب نزد حیدرمیرزا رفت و خود را به پای او افکند و با زاری و التماس از وی طلب بخشش کرد و قول داد در آینده خدمتکار مطیع او باشد و خصومت کهنه و دیرین را برطرف نماید. آنگاه رو به مادر حیدرمیرزا کرد و فریاد برآورد: شاهد باش که من اولین فردی هستم که بر پای شاه بوسه می‌زنم و این افتخار را به کس دیگری واگذار نمی‌کنم. شاهزاده خوش باور و کودک طبع، فریب این اظهار انقیاد و سرسپردگی غیر منتظره را خورد. پری خان خانم در باره درستی مقصد خود تأکید ورزید، حتی برای جلب اعتماد شاه، به نسخه‌ای از قرآن کریم که حاضر کرده بودند، سوگند یاد کرد. آنگاه از حیدرمیرزا رخصت خواست که به خانه خود برود تا برادرش سلیمان میرزا و دایی‌اش شمخال را که فرمانده چرکس ها بود به حضور فرمانروای جدید بیاورد. حیدرمیرزا به گفتارش دل خوش گردید و به وی اجازه داد.پری خان خانم با شتاب از باغ حرمسرا که در چادر سیاه شب پیچیده بود، از دری پنهانی که می‌شناخت، خارج گردید و حوادث جدید را با دایی خود در میان نهاد، ضمنا کلید در پنهانی را به وی داد. شمخال بلافاصله نزد خلفای روملو رفت که در خانه‌اش طرفداران اسماعیل میرزا گرد آمده بودند. در این فاصله سپیده بردمید. حیدرمیرزا هدایای فراوانی بین رؤسا، قورچیان و ناظران حرمسرا تقسیم کرد، آنگاه به اتاق رخت کن پا گذارد. در آنجا نگهبانان قصر از ایل‌های افشار، شاملو، ذوالقدر و ترکمان با ریاکاری و ظاهرسازی بسیار فرمانروایی حیدرمیرزا را تبریک و تهنیت گفتند اما دروازه‌های قصر را همچنان در قفل و بند نگاه داشتند. هواداران حیدرمیرزا به وضعی سخت نگران کننده دچار شدند زیرا بیم آن را داشتند که مبادا طرفداران پری خان خانم و اسماعیل میرزا از آنان زودتر به حرمسرا راه یابند و شاهزاده را بکشند. دلیرترین آنان به پیش هجوم بردند و در پای حصار قصر موضع گرفتند. بسیاری از امیرزاده‌های باتشخّص در این ماجرا زخمی شدند، با این حال به مقصد خود دست نیافتند بلکه دار و دسته پری خان خانم به حجره زنان پا نهادند و بدون ملاحظه حالِ زنانی که وحشت زده در هم می‌دویدند در طلب کشف شاهزاده برآمدند. او هم چاره‌ای ندید جز اینکه با کمک مادرش و خدمتگزاران از حجره‌ای به حجره‌ای دیگر بگریزد تا شاید بتواند با لباس مبدل از قصر خارج شود.از صحن حیاط گذشته بود تا به عمارتی پناه ببرد که یکی از ایشیک آغاسی‌های حرم که علی بیگ نام داشت و از ایل شاملو بود، وی را شناخت و فریاد برآورد کسی که دنبالش می‌گردید همین جاست. بلافاصله مخالفان به حیدرمیرزا یورش بردند و او را از چنگ زنانی که دورش را گرفته بودند، خارج کردند، نقاب از چهره‌اش برداشتند و با اشاره سرکرده چرکس ها یعنی شمخال (دایی پری خان خانم) دلیل خان بیگ، نوجوانی را که تنها با یک دشنه از خود دفاع می‌کرد کشت و سر از تنش جدا ساخت. در این لحظه زال بیگ و گرجیان نزدیک می‌شدند که ناگهان جمجمه خون چکان حیدر را میان آن‌ها انداختند و ریشخندکنان گفتند بفرمایید این هم شاه شما! به محض آنکه آنان سر خون آلود را دیدند از حمله دست برداشتند و به اطراف گریختند و پری خان خانم به مقصد خود رسید. بدین گونه شاهزاده‌ای ساده دل که از اقتدار و صلابت هیچ بهره‌ای نداشت و متوجه حیله گری خواهرش نشد به دام تزویر و نفاق گرفتار گردید و با ریسمان چاپلوسی و ظاهرسازی به چاه افتاد.
هواداران اسماعیل میرزا با کشته شدن حیدرمیرزا عازم قلعه قهقهه گردیدند. با این وجود اسماعیل میرزا با نگرانی و سوء ظن به مسائل فکر می‌کرد و تصور می‌نمود در این هجوم حیله‌ای نهفته است ولی چون پیک ویژه پری خان خانم به قلعه رسید باور کرد که اتفاقی به نفع او روی داده است. به همین دلیل در 22 صفر سال 984 هجری از قلعه بیرون آمد و از جانب افراد زیادی مورد احترام و تکریم قرار گرفت، سه روز بعد خطبه به نامش کردند. ناگفته نماند از همان هنگام که شاه طهماسب این فرزند را از سرِ خشم در قلعه مزبور زندانی نمود زمام حکومت در دست پری خان خانم بود و سلطان زاده خانم که می‌خواست پسر خود حیدرمیرزا را نامزد فرمانروایی کند با مخالفت این زن روبه رو گردید. اگر چه حیدرمیرزا به استناد وصیت نامه‌ای به مُهر شاه خود را جانشین پدر خواند ولی با دسیسه این خانم از پای در آمد و پری خان خانم عنان حکومت را به دست گرفت. وی دستور داد یکی از امرای ترکمن به محل حبس اسماعیل میرزا برود و او را به مرکز حکومت (قزوین) بیاورد، او هم پذیرفت و آمد. پس از آنکه شاه اسماعیل در قزوین استقرار یافت و به تثبیت قدرت پرداخت، امیران و نجیب زادگان به قصر پری خان خانم رفت و آمد می‌کردند. وی با اطمینان می‌دانست شاه اسماعیل به دلیل خدماتی که برایش انجام داده حتی نسبت به پدر، نفوذ افزون‌تری در کار حکومت به او خواهد داد. سران قزلباش می‌دانستند، این وضع، شوکت شاه اسماعیل را به تحلیل می‌برد. آنان دخالت زنی را در کار سیاست محکوم می‌کردند. از این گذشته، اسماعیل میرزا دل خوشی از او نداشت. سخن چینی برخی افراد در افزایش بدبینی شاه نسبت به حسینقلی خان خلفای روملو که از طرفداران جدی پری خان خانم بود، نقش داشت، به همین دلیل او را مطرود دربار ساخت. چون به سرپرستی قورچیان مشهد تعیین گردید و رو به خراسان رفت در دامغان یکی از قورچیان ایل خودش وی را نابینا نمود و خلفای را به قزوین بازگردانید. بدین گونه پری خان خانم یکی از حامیان قوی خود را از دست داد. اسماعیل میرزا در حرم با پری خان خانم ملاقات کرد و در برخورد اوّل به وی نشان داد شایسته نیست زنان در امور کشور دخالت کنند و به هیچ عنوان راضی نمی‌باشد که خواهرش زمامداری او را تأیید نماید یا در عزل و نصب‌هایش نقشی داشته باشد در حالی که در آغاز حکومت پری خان خانم را طرف مشورت خویش قرار می‌داد و امیران قزلباش دستورهایش را اجرا می‌کردند، به تدریج اسماعیل میرزا خدمه خواهر را باز گرفت و مبالغ قابل توجهی از دارایی و اموالش را مصادره و ضبط کرد، به گونه‌ای که پری خان خانم ناگزیر گردید زندگی محقری در پیش گیرد. همچنین به امیران دستور داد به فرامین خواهرش اعتنایی نکنند و بدین گونه دستش را از امور سیاسی و حکومتی کوتاه کرد و با او از درِ کینه توزی در آمد.
چون اسماعیل میرزا به کشتن شاهزادگان و از جمله حسینقلی خان خلفای روملو و از میان برداشتن هواداران خواهرش ادامه داد، پری خان خانم به قصد برادرش پی بُرد و سرانجام سینه‌اش از کینه و انتقام شعله ور گردید، سرانجام با حیله گری خاصی، سمی کشنده در ماده افیونی که شاه استفاده می‌کرد ریخت و با چنان ظرافتی این کار را انجام داد که شاه وقتی آن را استعمال کرد و درگذشت، مرگش در هاله‌ای از تردید قرار گرفت.مورخان نوشته‌اند پری خان خانم که در ابتدا برای روی کار آمدن شاه اسماعیل تلاش فراوان نمود به دلیل آنکه برادرش، دستورهای او را به اجرا در نمی‌آورد در یک تصمیم شگفت انگیز دوازده مرد را به لباس زنانه ملبّس ساخته، آنان را شبانه به اتاق شاه اسماعیل داخل نمود تا کارش را بسازند. اسماعیل دوم نیز بر اثر حبس طولانی حالتی از عقده و کینه‌های کهنه را با هم مخلوط کرد و با بی رحمی تمام نه تنها طرفداران حیدرمیرزا را به قتل رسانید بلکه با هواداران خویش رفتار خصمانه‌ای پیش گرفت، چنان که با شقاوت و سنگدلی تمام هشت تن از شاهزادگان و هفده تن از سران قزلباش را که غالبا خویشاوندان او بودند، کشت یا نابینا ساخت. مأمورانی نیز برای کشتن برادر بزرگ ترش محمدمیرزا (حاکم فارس) از سوی وی به جانب شیراز رفتند، ولی پیش از آنکه مأموریت خود را عملی سازند، خبر مرگ شاه اسماعیل دوم به آنان رسید. پری خان خانم پس از مشارکت در توطئه قتل برادر خود، سودای فرمانروایی در سر می‌پرورانید، ولی سران قزلباش به حکومت او رضایت ندادند و در مورد سلطنت محمدمیرزا که ولیعهد قانونی پدرش بود، به توافق رسیدند. وی که هنگام جلوس بر تخت فرمانروایی در سال 985 هجری 47 سال داشت و به دلیل بیماری آبله در مرز نابینایی بود مورد حمایت سران قزلباش قرار گرفت زیرا آنان وی را بر یک حاکم قوی و مستبد ترجیح می‌دادند و با ضعف پادشاه بهتر به مقاصد خود می‌رسیدند. آنان به سوی قصر پری خان خانم رفتند تا فرمانروایی محمدمیرزا را به اطلاع وی رسانیده و موافقت او را جلب کنند، ولی او که می‌خواست شخصا بر ایران فرمان براند گفت هر گاه ولیعهد به قزوین بیاید عنوان شاه را به خود اختصاص داده است. از این جهت کارکنان و قورچیان با رخصت گرفتن از پری خان خانم به سوی جنوب شرقی ایران رفتند تا ضمن تبریک به شاه او را به مرکز حکومت انتقال دهند.

جنگ قدرت
خیرالنساء بیگم معروف و ملقّب به مهدعُلیا و دختر میرعبداللّه مرعشی (از سادات مازندران و والی این ناحیه) در سال 974 هجری به خواست شاه طهماسب به عقد محمدمیرزا (سلطان محمد خدابنده) در آمد. این زن متنفّذ و سیاستمدار پس از آنکه نخستین پسر خود، حمزه میرزا را به دنیا آورد با شوهرش که به عنوان والی خراسان منصوب گردید، بدان سو رفت. چون شویش بر اثر بیماری آبله نابینا گشت زمام کارهای ایالتی را در قلمرو هرات و خراسان به دست گرفت و با بزرگان کشور به دید و بازدید و نامه نگاری روی آورد. همان جا در اول رمضان 978 هجری شاه عباس را به دنیا آورد. شاه که از سلطه جویی‌های عروس خود بیمناک گردیده بود وقتی طفل مزبور به حدود دو سالگی رسید بر آن شد تا او را با همسر و فرزند به شیراز روانه سازد، نیز فرمان داد پسر هشت ساله‌اش در شیراز به حکومت بنشیند؛ اما خیرالنساء از پدرشوهر خواست پسر دومش، عباس، را به حکومت هرات انتخاب کند و اجازه دهد او با شوهر و پسرش حمزه میرزا به فارس بروند، بدین گونه این زن از پسر کوچک خود جدا گشت. چون شاه طهماسب مُرد و شاه اسماعیل به جایش بر تخت سلطنت نشست و دست به کشتار شاهزادگان صفوی زد به سبب تدبیر این زن مأموران شاه به عباس میرزا دست نیافتند. پس از مرگ شاه اسماعیل دوم نه تنها موافقت و همیاری سلیمان اعتمادالدوله را که از امرای متنفّذ وقت بود به دست آورد بلکه به زودی در کنار شوهر نابینای خود که با کمک پری خان خانم به حکومت رسیده بود، زمام امور را به دست گرفت، از این زمان، امرای دولت و وزیران به خصوص دختر شاه طهماسب (پری خان خانم) خود را با بانویی هوشمند روبه رو دیدند که تشنه مقام و شیفته قدرت بود. چون شوهر خیرالنساء ناتوان بود، چندگاهی پس از به رسمیت شناخته شدن حکومت، وی به عزل و نصب حکّام و مأموران لشکری سرگرم گردید و با اجرای چند حکم اعدام، در دل مخالفان و دشمنان هراس افکند. جنگ قدرت سختی بین او و پری خان خانم درگرفت، سرانجام خیرالنساء بیگم با لقب مهدعلیا، با از میان برداشتن وی، پیروز گردید. سلطان محمد خدابنده به تحریک همسر خود، در صدد برآمد به نفوذ این زن و سران قزلباش و دخالت‌هایش خاتمه دهد، از این رو به اشاره وی، خلیل خان افشار پری خان خانم را خفه کرد و به زندگی سی ساله‌اش خاتمه داد. سلطان تمامی دارایی‌های وی را به قاتلش تقدیم کرد.
خیرالنساء بیگم، میرزاسلیمان جابری را که از رجال کاردان و دانای ایران و وزیر شاه اسماعیل دوم صفوی بود به صدراعظمی برگزید و به او لقب اعتمادالدوله داد. مدتی بعد دولت عثمانی با استفاده از اوضاع پریشان ایران، بخش‌هایی از قفقاز را تسخیر نمود. خیرالنساء بیگم که همسر را در اداره امور کشور ناتوان می‌دید فرماندهی لشکریان سرزمین ایران را به دست گرفت و به نبرد با متجاوزان پرداخت و قسمت‌هایی از ولایت شیروان را تصرف کرد.خیرالنساء بیگم با نابود کردن مخالفان به طور عملی در امور حکومتی رسما دخالت می‌کرد. بدون تصویب و تأیید او هیچ حکمی در کشور به اجرا در نمی‌آمد. چون حمزه میرزا پسر بزرگش، که آن زمان یازده ساله بود، به نیابت سلطنت انتخاب گردید مهدعلیا که همسر شاه و مادر ولیعهد بود دیگر در کار حکومت کسی را شایسته مشورت نمی‌دید و به استبداد رأی روی آورد. این رفتار بین او و امیران وقت شکاف پدید آورد. وقتی خواست پسر خود، عباس میرزا، را از هرات به مرکز حکومت بیاورد آتش نفاق شعله ورتر گردید. مهدعلیا که از مخالفت سرداران به خشم آمده بود فرد قوی‌تری را برای این کار معیّن نمود، حال آنکه در مدت یک سال حکومت چنان بذری از کینه و عداوت در قلوب امیران پاشیده بود که از هر طرف دستی وی را به سوی هلاکت تهدید می‌کرد. سران قزلباش که از قدرت نمایی و خودکامگی او به ستوه آمده بودند در از میان برداشتن وی همداستان گردیدند و به سلطان محمد خدابنده پیام فرستادند که دیگر بیش از این تحمل رفتار خشن مهدعلیا را ندارند و اگر دست او از امور کشور کوتاه نشود، کار به شورش و آشوب و ناامنی منجر خواهد گشت.مهدعلیا با آگاهی از این نارضایتی‌ها، برای امرا پیغام فرستاد: تا زنده‌ام از این روش دست بر نخواهم داشت و از تهدیدهای سران قزلباش هراسی ندارم زیرا مادر چهار شاهزاده‌ام و یقین دارم اگر برای کشتن من اقدام کنند، فرزندان انتقام خون مرا از دشمنان خواهند گرفت.
در این موقع قوام الدین شیرازی ـ وزیر مهدعلیا ـ از وی خواست با پخش سکه‌های طلا میان سپاهیان رضایت آنان را فراهم آورده و ضربه‌ای به مخالفان وارد کند. مهدعلیا از روی خودخواهی و غرور این پیشنهاد را رد کرد. سرانجام امرای قزلباش ظهر روز اول جمادی الثانی سال 987 هجری با شمشیرهای برهنه وارد حرمسرای شاهی گردیده و این زن فرمانروا را که به همسر ناتوان و نابینای خود پناه برده بود، از شوهرش جدا کردند و در برابر چشم همگان خفه‌اش نمودند. همزمان جمعی از بستگانش کشته شدند. بدین گونه خیرالنساء بیگم یا ماه شرف النساء که آرزوی فرمانروایی مطلق العنان در ایران داشت از میان رفت. بعدها شاه عباس صفوی انتقام مادر را از قاتلان گرفت و آنان را مجازات سختی داد و یکی از شهرهای مازندران را که بعدها بهشهر نامیده شد به یادگار مادر خود اشرف نام نهاد.

مشاور پرنفوذ
در سال 996 هجری شاه عباس اوّل در حالی که بیش از هفده سال نداشت، بر تخت سلطنت نشست. گرچه به هنگام جلوس او، ایران اوضاع آشفته‌ای داشت، ولی وی با قلع و قمع دشمنان و خصوصا سرکوبی ازبکان، نبرد با عثمانی‌ها، بیرون راندن پرتغالی‌ها از خلیج فارس و اصلاحات فراوان در ترکیب کارگزاران و سپاهیان از اوضاع نامطلوب عبور کرد. بر اثر توجهات او ایران رو به آبادانی نهاد، ولی پادشاه در عمل سفّاکی های خود را نشان داد چرا که پدر نیم کورَش را کاملاً نابینا ساخت. بعد از او، دو برادر خود را کاملاً از نعمت چشم محروم نمود. صفی میرزا ـ بزرگ‌ترین فرزند خود را ـ که جوانی دلیر و مورد احترام عموم مردم بود ـ کشت و دو فرزند لایقش به نام‌های امامقلی میرزا و خدابنده را نابینا نمود.عده زنان حرمسرایش را چهارصد تا پانصد نفر نوشته‌اند. این افراد غالبا دختران و کنیزکان زیبارویی بودند که امیران و حکام گرجستان، ارمنستان و ولایت دیگر برای شاه به عنوان هدیه می‌فرستادند که کمتر در امور حکومتی تدبیر و کاردانی نشان داده‌اند اما زینب بیگم عمه شاه عباس، که وی را از زمان کودکی تربیت کرده بود، در دوران جوانی شاه عباس حکمران واقعی و فرمانده حقیقی لشکرش بود و شاه را برای بزرگ‌ترین جنگ‌ها با عثمانی‌ها، برانگیخته است. پیتر دلاواله می‌گوید: دخالت‌های او در کارهای دولتی و نظامی موجب گردید که شاه او را از دربار خود دور کند و از اصفهان به قزوین بفرستد، ولی چندی بعد آشتی کردند و این بانو به اصفهان بازگشته است اگر چه اختیارات گذشته را ندارد اما در سال 1027 هجری بار دیگر زینب بیگم محرم و مشاور شاه و مصلحت گذار امور سلطنتی گردید.در شعبان سال 1029 هجری که شاه در فرح آباد اصفهان بیمار شد برخی از سرداران قزلباش نگران شدند. زینب بیگم که از شاه پرستاری می‌نمود با صراحت به وی گفت: باید خودت را به سران قزلباش نشان دهی و گرنه امکان دارد شورش کنند و بر سر جانشینی تو با هم به جنگ و خونریزی بپردازند. آنگاه شاه عباس را با همان حال بیماری و ناتوانی در تختی روان نهاد و از حرمخانه بیرون آورد تا سرداران او را مشاهده کنند. با این کار هم افراد قزلباش آرام شدند و هم شاه از مرگ رهایی یافت.زینب بیگم در زمان سلطان محمد خدابنده و فرزندش حمزه میرزا بانوی حرمخانه شاهی بود، چنان که در زمان شاه عباس از تمامی شاهزاده خانم‌های صفوی به شاه نزدیک‌تر و محترم‌تر بود. حرمسرای شاهی به دست او اداره می‌گردید و شاه در اغلب امور با وی مشورت می‌کرد و دستورهایش را به کار می‌بست. وی غالبا در مجالس شورای کشوری و لشکری حضور می‌یافت و حتی در جنگ یا صلح اظهار رأی می‌نمود. در سال 1015 هجری شاه می‌خواست از جنگ با قوای عثمانی دوری کند زیرا سپاهیان ایران را در برابر آنان ناتوان دید اما زینب بیگم گفت از کثرت نیروهای دشمن به خود هراس راه مده، شاه رأی عمه‌اش را پسندید و دستور مقاومت و پایداری داد و اتفاقا بر دشمن غلبه یافت. زینب بیگم از میان زنان حرمسرای شاهی تنها زنی بود که در مجالس رسمی شاه حاضر می‌گردید.دون گارسیا دوسیلوا فیگوئرا، سفیر اسپانیا در ایران، که در 22 جمادی الثانی 1028 هجری به حضور شاه عباس رسیده است می‌نویسد: چیزی که عجیب می‌نمود وجود زنی در مجلس پذیرایی شاه بود. میان تمام مردانی که در مجلس بودند فقط یک زن دیده می‌شد. مانند همه زنان ایران چادر و روبند سفید داشت، ولی صورتش باز بود. اندامی درشت، قوی و بلند داشت. سیاه چرده، موقر و محترم می‌نمود. هدایای سفیر را مخصوصا از نزدیک وی می گذرانیدند تا به درستی تماشا کند. در بیست قدمی او چند سرباز با لباس‌های آراسته و مسلح به تیر و کمان در نهایت ادب ایستاده بودند که قراولان خاص او به شمار می‌آمدند. زینب بیگم پس از مرگ شاه عباس تا سال 1041 هجری در حرمخانه معزّز بود. در این سال شاه صفی پس از آنکه مدعیان سلطنت را نابینا نمود یا کُشت زینب بیگم را بیرون کرد. او تا سال 1051 هجری دور از دستگاه حکومت در انزوا به سر بُرد و در این سال درگذشت. او راه‌ها، پل‌ها و کاروانسراهای متعددی از جمله کاروانسرای قزوین را ساخت که به نامش معروف است.سلطان خانم جدّه شاه عباس اوّل نیز زنی نیکوکار و بااعتقاد بود و رباطی در حوالی قزوین ساخت. جان آقاخانم همسر یکی از سرداران صفوی از نزدیک‌ترین مربیان شاه عباس بود که در وی نفوذ زیادی داشت و بزرگان غالبا توسط او در رسانیدن پیام‌های خود به شاه عباس کمک می‌گرفتند.

نگرانی و ناگواری
تنها زنی که در مسیر وقایع نیمه دوم دوران حکومت صفویه نقشی مهم ایجاد کرد، مادر چرکسی صفی میرزا (پسر ارشد شاه عباس دوم و نوه شاه صفی) می‌باشد. او پس از مرگ شوهرش به کمک چند تن از خواجه سرایان، حمزه میرزا جانشین منتخب شاه متوفی را کشت و پسرش را که در اواخر حکومت شاه عباس دوم مغضوب و زندانی شده بود، از حبس رهانید و بر تخت سلطنت نشانید. صفی میرزا که بعدها خود را شاه سلیمان نامید و بیست و هشت سال فرمانروای ایران بود تا زمانی که مادرش حیات داشت تحت نفوذ و فرمان او قرار گرفته بود. بنا به گفته شاردن نکهت خانم پس از تاجگذاری پسرش شاه صفی نخستین کسی بود که بر وی سلام کرد و تهنیت گفت. شاه صفی عمه‌ای داشت به نام پری رخسار بیگم که به سبب نامعلوم مورد غضب و خشم پدرش شاه عباس قرار گرفت. برخی گفته‌اند چون وی در دسیسه‌ای شرکت کرد، برادرش او را به همسری یکی از ملایان مقیم اصفهان در آورد. پری رخسار بیگم همین که از خبر مرگ برادر و تاجگذاری فرزند برادرش شاه صفی آگاه گردید تقاضای عفو کرد. شاه او را بخشید و شوهرش را به مقام صدر خاصه ارتقا داد که منصبی بزرگ بود.عمه دیگر شاه سلیمان، مریم بیگم همسر صدرنامی بود که پس از مرگ وی دل به ساروتقی بست که از قورچیان شاه به شمار می‌رفت. شاه از این ماجرا دلِ خوشی نداشت و آن مرد تیره بخت را گردن زد و به مریم بیگم فرمان داد در رفتار خود دقت بیشتری کند، ولی وی همچنان قدرت خود را در دربار حفظ کرد و به زودی در ردیف مشاوران شاه در آمد. با مرگ شاه صفی، مریم بیگم تصمیم گرفت سلطان حسین میرزا فرزند زودباور و خرافاتی او را به زمامداری برساند و او را بر عباس میرزا (فرزند دیگر شاه صفی) که سلحشور و شجاع بود، ترجیح داد. خواسته او در 14 ذیحجه 1105 هجری عملی شد و شاه به حکومت رسید. مریم بیگم از پشت صحنه زمام امور سیاسی را در دست گرفت و سلطان حسین صفوی که به ناتوانی و زبونی معروف بود به صورت فردی بی اراده در دست او در آمد.شاه با تحریک خواجه سرایان به عیاشی و باده نوشی روی آورد که این رویه خشم علامه مجلسی را برانگیخت. این شخصیت برجسته شیعه و دانشمند بزرگ که نفوذ بسیاری در شاه داشت از وی خواست میگساری، جنگ طوایف و دسته‌ها را با صدور فرمانی متوقف سازد. شاه پذیرفت و دستور انهدام تمامی مشروب فروشی‌ها را داد. این فرمان بر عمه پدر شاه ناگوار گردید و تصمیم گرفت با به اجرا گذاشتن نقشه‌ای با این فرمان به مقابله برخیزد. از این جهت قرار بر این شد مریم بیگم تمارض کند و به شاه اطلاع داده شود تنها راه نجاتش بر حسب تجویز اطبای معالج، نوشیدن کمی باده است.از آنجا که ارامنه جلفا به تصور اینکه دامی برایشان گسترده‌اند از دادن باده به فرستادگان شاه امتناع کردند، سفیر لهستان که در مرکز حکومت حضور داشت مقداری مشروب تهیه کرد، شاه آن را به دست عمه پدرش داد. زن حیله گر که به نقشه خود آگاه بود ابتدا از قبول جام شراب خودداری کرد و گفت: اگر شاه اوّل لب به آن تر ننماید، او چگونه خودسرانه یارای نوشیدن مایع نهی شده را خواهد داشت. شاه بر حسب حکم شرعی از نوشیدن آن عذرخواهی کرد اما مریم بیگم گفت: مقامی که به شاه اعطا گردیده وی را برتر از قوانین قرار داده است و افزود: اگر پای جانش هم در میان باشد تا شاه مقدّم نگردد هرگز آن را نخواهد نوشید. شاه که با اصرار زن مواجه گردید تاب مقاومت نیاورد و جامی لبالب نوشید و در آن حال سرمست گردید، پس از آن چنان به باده نوشی روی آورد که به ندرت می‌توانست اوقات را به تفکر در مسائل کشور بگذراند. او علاوه بر باده گساری افراطی، به عیّاشی و شهوترانی هم تمایل افراطی نشان داد. تهی شدن خزانه کشور، شکست خفت بار دربار صفوی در مقابل هجوم ازبک‌ها و دیگر قبایل شورشی همراه با از دست دادن بحرین و سایر جزایر خلیج فارس آنقدر ناراحت کننده بود که مریم بیگم را به هیجان و جوش و خروش وا داشت و موجب گردید زبان به ملامت شاه بگشاید و او را به علت راحت طلبی و بی اعتنایی به امور مورد نکوهش و سرزنش شدید قرار دهد. مریم بیگم از امکانات مالی خود، عهده دار هزینه لشکرکشی علیه یاغیان گردید و شاه ناگزیر از پذیرفتن نظر وی گشت. دوبورث فرانسوی با بیانی یأس آمیز اوضاع اواخر سلطنت سلطان حسین صفوی را اسف بار، آشفته و خراب وصف می‌کند. نصایح مریم بیگم هم شاه را نسبت به امور کشوری هوشیار نکرد و زمینه‌های سقوط دولت صفویه به رغم آن اقتدار معنوی و سیاسی فراهم گشت.