دکتر مریم کاشانیان؛ استاد و مدیر گروه زنان دانشگاه علوم پزشکی ایران
درمان با آهن
چون خانم‌ها خیلی در معرض کم‌خونی هستند، باید برای پیشگیری از آن، از آهن استفاده کنند و این از اهمیت زیادی برخوردار است.
به خصوص خانم‌های حامله و یا شیرده و یا خانم‌هایی که احیاناً قاعدگی‌های سنگین دارند، حتماً باید از آهن استفاده کنند تا دچار فقر آهن و کم‌خونی نشوند.
سازمان بهداشت جهانی به عنوان مکمل برای پیشگیری از فقر آهن مطرح می‌کند که همه خانم‌ها در سنین باروری در کشورهایی که شیوع کم‌خونی زیاد است، باید روزانه 60 میلی‌گرم آهن به مدت سه ماه در سال استفاده کنند.
همچنین تمام خانم‌ها به محض اینکه حاملگی شروع می‌شود، باید 60 میلی‌گرم را استفاده کنند ولی در ابتدای حاملگی به دلیل تهوع و استفراغ شدید و مسائل گوارشی که وجود دارد، ممکن است خانم‌ها نتوانند آهن را تحمل کنند و در عین حال با توجه به اینکه هنوز ساخت گلبول‌های قرمز جنین شروع نشده که قسمت اعظم آهن را می‌بلعد و به آن نیاز دارد، به همین دلیل ممکن است که در بعضی از جاها از شروع ماه چهارم یا از 16 هفته به بعد مصرف آهن را شروع کنند. ولی در هر حال در تمام مدت حاملگی، آهن باید استفاده شود.
در زمان شیردهی هم در جاهایی که میزان کم‌خونی شایع است، خانم‌ها باید تا سه ماه بعد از زایمان همچنان مصرف روزانه 60 میلی‌گرم آهن را ادامه دهند و پیشگیری از فقر آهن اهمیت خاص خود را دارد.
به همین دلیل در خانم‌هایی که قاعدگی‌های زیاد دارند و میزان خونریزی زیاد است، حتماً باید سعی کرد تا میزان خونریزی کم شود، یعنی از از دست رفتن خون بدن جلوگیری گردد که می‌تواند منجر به بعضی از مسائل شود.
راه‌های متفاوتی برای کم کردن خونریزی قاعدگی وجود دارد که خانم باید قطعاً مورد بررسی قرار بگیرد و دارو برای کاهش خونریزی قاعدگی زیاد در او شروع شود.
هر چه میزان خونریزی قاعدگی کمتر باشد، به نفع سلامت بدن خانم است و خانم نباید اصرار داشته باشد که خونریزی قاعدگی زیادی داشته باشد.
علیرغم اینکه آیا علامتی وجود داشته باشد یا نه، همه خانم‌هایی که کم‌خون هستند، باید درمان شوند. یعنی اگر میزان هموگلوبین‌شان زیر 11 باشد باید درمان شوند.
همچنین اکثر بیمارانی که فقر آهن دارند بدون اینکه کم‌خون شده باشند، یعنی فریتین‌شان کم است ولی هنوز هموگلوبین‌شان کاهش پیدا نکرده، به دلیل اینکه این افراد در ریسک آنمی قرار دارند هم باید درمان شوند، زیرا ممکن است مشکل جسمی برایشان ایجاد شود.
تنها استثنایی که وجود دارد که نباید آهن به افراد داده شود، مواردی است که آهن بدن زیاد است مثل بعضی از بیماری‌ها مانند پلی‌سیتمی که آهن در بدن زیاد است و نباید از آهن استفاده شود.
ولی به خانم‌هایی که فقر آهن ندارند و بنابراین حتماً به کم‌خونی فقر آهن هم مبتلا نیستند، لزومی ندارد آهن به صورت روتین تجویز شود. گاهی اوقات افرادی که بسیار با تجربه هستند، وقتی یک سری علائم در فرد وجود دارد که با علائم فقر آهن سازگار است، مثل سندرم پای بی‌قرار، وقتی علت دیگری برای آن پیدا نمی‌کنند، حتی اگر علائم آزمایشگاهی فقر آهن و یا کم‌خونی وجود نداشته باشد، با این حال باز هم معتقد هستند باید برای بیمار درمان با آهن گذاشته شود. گاهی اوقات با این تجویز آهن علائم بیمار برطرف می‌شود.
در حاملگی بهتر است از چه نوع آهنی استفاده شود؟
اگر خانم اصلاً فقر آهن نداشته باشد و کم‌خون نباشد، برای پیشگیری باید در تمام مدت حاملگی از آهن استفاده شود.
در این صورت، خوردن آهن خوراکی کافی است. ولی متاسفانه آهن خوراکی یک سری مسائل را ایجاد می‌کند که خیلی از خانم‌ها نمی‌توانند آن را تحمل کنند، از جمله علائم گوارشی مثل نفخ و یبوست.
این علائم در طی حاملگی به دلیل اثر پروژسترون بر روی لوله گوارش و کاهش حرکات دودی روده ایجاد می‌شوند، بنابراین خود خانم حامله بدون خوردن قرص آهن، مستعد نفخ، یبوست و سوزش سر دل هست.
از طرفی وارد آمدن فشار رحم حامله بر روی سیستم گوارش هم این اثرات را تشدید می‌کند. خود آهن خوراکی هم گاهی اوقات ممکن است این علائم را برای خانم ایجاد کند.
بنابراین خانم‌ها در صورت استفاده از آهن به عنوان پیشگیری، تا جایی که می‌توانند تحمل کنند، باید از آهن خوراکی استفاده نمایند.
ولی اگر خانمی فقر آهن داشته باشد و یا کم‌خون باشد، در این صورت آهن تزریقی ممکن است کمک کند. چون آهن خوراکی باید به مقدار زیادتر داده شود.
برای پیشگیری، فقط یک قرص داده می‌شود، ولی برای درمان کم‌خونی یا فقر آهن، فرد باید روزی سه قرص بخورد و طبیعتاً سه قرص عوارض گوارشی بیشتری نسبت به یک قرص ایجاد می‌کند.
به همین علت است که در خیلی از جوامع، برای خانم‌های کم‌خون، در سه ماهه دوم و سوم حاملگی، به جای اینکه به مقدار زیاد از آهن خوراکی استفاده شود، از همان ابتدا آهن تزریقی تجویز می‌گردد.
به دلیل اینکه خیلی زودتر کم‌خونی خانم مرتفع و آهن جایگزین می‌شود و بنابراین آن عوارض گوارشی هم وجود نخواهد داشت، ولی در سه ماهه اول حاملگی چون مطالعات کافی در مورد آهن‌های تزریقی صورت نگرفته است، بنابراین هنوز برای سه ماهه اول بارداری از آن استفاده نمی‌شود تا مطالعات بیشتری در این زمینه صورت بگیرد.
مقایسه آهن خوراکی با آهن تزریقی
از آهن خوراکی در موارد کم‌خونی و به صورت پیشگیری کننده نیز استفاده می‌شود. آهن خوراکی طبیعتاً برای بیشتر بیماران مؤثر است و عارضه جانبی قابل ملاحظه‌ای در مورد آن وجود ندارد.
قیمت اولیه آن خیلی کم است. ولی از مشکلات شایع آن عوارض گوارشی است. به همین دلیل ممکن است بیماران از خوردن آن اجتناب کنند و ممکن است نتواند ذخایر استخوان را جایگزین کند و در مدت طولانی‌تر باید استفاده شود.
چون برای طولانی مدت استفاده می‌شود، علیرغم اینکه قیمت کمی دارد، ممکن است قیمت کلی آن برای طول دوره درمان زیادتر، بالاتر از آهن تزریقی باشد.
از خصوصیات آهن تزریقی می‌توان به مؤثر بودن آن برای اکثر بیماران اشاره کرد.
خیلی سریع‌تر کم‌خونی و علائم آن را بهبود می‌بخشد، می‌توان دوز خیلی زیاد و حتی 1000 میلی‌گرم را در یک دوز واحد داد، در حالیکه این مقدار در مورد آهن خوراکی تقریباً 25 میلی‌گرم در هر بار است. بنابراین لازم نیست برای مدت طولانی استفاده شود و با یک تزریق
1000 میلی‌گرم به بدن می‌رسد و عوارض گوارشی هم ندارد. تنها مساله آهن تزریقی آن است که چون تزریق وریدی انجام می‌شود باید حتماً خصوصیات تزریق وریدی را در نظر گرفت. به ندرت عوارض آلرژیک هم دیده شده است.
قیمت اولیه در مورد آهن تزریقی بالاتر است ولی چون با تعداد داروی کمتر، کم‌خونی را جبران می‌کند، شاید قیمت کلی با آهن خوراکی تفاوت چندانی پیدا نکند.
بنابراین با یک یا دو دوز می‌توان آهن زیادی را به بدن رساند. آهن‌های جدید تزریقی که به بازار آمده‌اند، خیلی از عوارض آهن‌های قدیمی را ندارند.
در قدیم به صورت عضلانی یا داخل پوست تزریق می‌شد که در حال حاضر دیگر به این صورت‌ها استفاده نمی‌شود. بنابراین به آهن‌های تزریقی جدید بیشتر می‌توان متکی بود و از آنها استفاده کرد.
