از مشكلات قابل ملاحظه‌اي كه بشر در سال‌هاي اخير با آن مواجه بوده، توليد و دفع بي‌رويه مواد زائد و رهاسازي آن در محيط زيست است، كه اين امر بدون توجه به مقوله بازيافت و استفاده مجدد از مواد بازيافتي، علاوه بر به هدر رفتن سرمايه‌هاي ملي، باعث از بين رفتن منابع طبيعي و ايجاد صدمات جبران‌ناپذيري بر محيط زيست مي‌شود. از آنجا كه يكي از اهداف اصلی سازمان مدیریت پسماندهاي شهرداری قزوین اجرای ماده 4 آيين‌نامه اجرايي قانون مدیریت پسماندها مي‌باشد كه به موجب آن مي‌بايست طرح تفكيك از مبدأ تا سال 1390 درکليه مراكز تولیدکننده پسماند اجرا گردد. بدين منظور هم‌زمان با اجراي طرح تفكيك زباله از مبدأ در مراكز مسكوني، طرح «کاغذ زباله نیست» نيز توسط ستاد تفكيك، در کليه مراكز تولیدكننده کاغذ باطله، اعم از مراكز اداري، تجاري، آموزشی، درمانی و صنعتی، به اجرا درآمد و اين سازمان توانسته موفقيت‌هايي در اين زمينه كسب نمايد. در اين مقاله به نحوه اجراي اين طرح در سطح شهر قزوين اشاره و راهكارهاي مفيدي جهت بهبود اين روند پيشنهاد شده است.
در جهان هر ساله بیش از يك میلیون درخت براي تهیه کاغذ و محصولات کاغذی بریده مي‌شود. این در حالي است كه براي ساختن يك تن کاغذ، 2 تن چوب و 200 هزار لیتر آب نیاز مي‌باشد و در ازاي تولید يك تن خمیر کاغذ، 40 كيلوگرم ضایعات آلاینده وارد محیط مي‌كند كه اين موضوع از جنبه بهداشتی بسيار قابل تعمق است. در طرح‌هاي مربوط به بازيافت انواع مواد زاید، بازيافت كاغذهاي باطله از اهميت بيشتري برخوردار مي‌باشد. زيرا مواد اوليه تولید کاغذ از درختان کمیاب جنگل‌ها تامين مي‌شود. به همين دليل بازيافت كاغذ و محصولات كاغذي به نسبت توليد كاغذ جديد باعث مي‌شود حدود 35 درصد آب و 75 درصد هوا كمتر آلوده شود به همين نسبت 48 درصد انرژي و 58 درصد آب صرفه‌جويي شود. شيوه مؤثر در تفكيك كاغذ از زباله اين است كه عمل جداسازي بلافاصله يا طبق برنامه منظم در مراكز توليد مانند ادارات، مدارس، مراكز تجاري و ... انجام گردد، زيرا در غير اين صورت بسياري از كاغذهاي مرغوب و قابل استفاده بدون هیچ نتیجه، بلکه با مزاحمت‌های خاص جمع‌آوری و دفع خواهد شد. استفاده از كاغذهاي باطله علاوه بر منافع اقتصادی و عدم وابستگی در جهت ورود خمیر کاغذ از خارج، محاسن زیر را در پی دارد:
1- كاهش آلودگي محيط اعم از آب ، خاك و هوا
2- جلوگيري از توليد كاغذ و مواد مشابه آن از چوب درختان
3- ممانعت از قطع درختان و جنگل‌ها
4- صرفه‌جويي در مصرف انرژي
كاهش هزينه‌هاي جمع‌آوري و دفع پسماند
بازيافت هر تن كاغذ باعث كاهش مصرف 3000 ليتر آب، 3000 تا 4000 كيلووات برق، 2/5 متر مكعب از فضاي لندفيل و جلوگيري از قطع 17 اصله درخت جنگلي مي‌گردد.
اهداف طرح به قرار زیر مي‌باشد:
اهداف كلان طرح:
تغيير رفتار شهروندان در اصلاح الگوي مصرف و ارتقاء آن به منظوركاهش توليد كاغذ باطله
حفظ محيط زيست و صرفه‌جويي در مصرف منابع طبيعي
فرهنگ‌سازي تفكيك كاغذ از مبداء به منظور جلوگيري از اتلاف منابع طبيعي و سرمايه‌هاي ملي
جلوگيري از قطع بي‌رويه درختان
اهداف خرد طرح:
تأمين روشي جامع و قابل اجرا به منظور تفكيك و جمع‌آوري صحيح كاغذهاي باطله جهت بازيافت بهتر
بسترسازي و ايجاد اشتغال با تأمين مواد اوليه جهت راه‌اندازي و توسعه كارخانجات وكارگاه‌هاي بازيافت كاغذ
مراحل جمع‌آوری کاغذهای باطله:
اجرای این طرح شامل پنج مرحله شناسايي مراكز تولیدکننده کاغذ باطله، ارزیابی میزان تولید و دفع کاغذهای باطله (تهیه آمار و اطلاعات)، طراحی سیستم جمع‌آوری، آموزش و برنامه‌ريزي مي‌باشد كه به قرار زير است.
مرحله اول:
شناسايي مراكز تولیدکننده کاغذ باطله
شناسايي مراكز تولیدکننده کاغذ باطله يكي از فعالیت‌های مهمی مي‌باشد كه قبل از هر گونه اقدامی باید مورد توجه قرار گیرد زیرا با شناسايي این مراكز می‌توان حجم كار مورد نظر را تعيين و تجهیزات مورد نیاز جهت اجرای طرح را تهیه و پس از آن اقدام به برنامه‌ريزي جهت تحت پوشش قرار دادن این مراكز نمود. در این مرحله ابتدا باید مراكز تولیدکننده اعم از اداري، تجاری، آموزشی، درمانی، صنعتی و ... شناسايي گردند. ستاد تفكيك از مبدأ ابتدا با همكاري ارگان‌های مختلف از قبیل استانداری، شهرداری، سازمان صنایع و معادن، شركت شهرك‌هاي صنعتي، سازمان آموزش و پرورش، معاونت درمان دانشگاه علوم پزشكي و ... ليست مراكز مذكور را تهيه و طرح را آغاز نمود.
مرحله دوم:
ارزیابی میزان تولید و دفع کاغذهای باطله (تهیه آمار و اطلاعات)
براي اجرای طرح تفكيك کاغذ از مبدأ (طرح «کاغذ زباله نيست») با مطالعه مقدار کاغذ باطله تولیدی در هر مرکز مي‌توان كار را شروع نمود. اطلاعات مشخّصی كه بايستي گردآوری گردد شامل موارد زیر است:
تعيين نوع و ميزان مواد قابل بازيافت هر مركز
در ابتداي كار مي‌بايست نوع و ميزان پسماندهاي قابل بازيافت مشخص شود. در بررسي‌هايي كه توسط كارشناس ستاد تفكيك از مبدأ انجام‌شده، نوع پسماندهاي اين مراكزمشخص گرديد كه در جدول ذيل نشان داده شده است.
نام مركز انواع‌كاغذ كارتن شيشه پلاستيك ظروف يكبار مصرف فلزات
ادارات ü ü û û ü û
مراكز آموزشي ü ü û û û û
مراكز تجاري ü ü ü ü ü ü
مراكز درماني ü ü û ü ü û
مراكز صنعتي ü ü ü ü ü ü
پس از مشخص شدن نوع پسماند مراكز مذكور و با توجه به اين كه هدف اصلي سازمان در مراكز مذكور ، اجراي طرح «كاغذ زباله نيست» مي‌باشد، مقدار پسماندهاي كاغذي هر مركز توسط يك طرح آزمايشي كه در آن، خودرو مخصوص جمع‌آوري كاغذهاي باطله به هر مركز مراجعه نموده و ميزان پسماندهاي كاغذي جمع‌آوري شده را برآورد مي‌نمايد، مشخص مي‌گردد. چنان چه ميزان اين مواد بيشتر از 10 كيلوگرم (معادل 5 نايلون) در هفته باشد برنامه جمع‌آوري به صورت هفته‌اي يكبار انجام مي‌گيرد، در غير اين صورت زمان جمع‌آوري تغيير نموده و بسته به ميزان پسماندها، 2 يا 3 هفته يك بار صورت مي‌پذيرد.
جهت جمع‌آوري ساير اقلام بازيافتي، مذاكراتي با مراكز مختلف انجام مي‌شود، كه طي آن پيمانكاران طرح تفكيك به اين مراكز معرفي شده و ضمن بستن قرارداد با آنها زمان مشخصي كه طبق توافق طرفين قرارداد مي‌باشد، براي جمع‌آوري اين مواد تعيين مي‌گردد. همچنين در ادارات دولتي كه كليه اموال ارزشمند آنها بايد طبق مزايده به فروش برسد نيز پيمانكاران سازمان شركت مي‌نمايند.
انتخاب پیمانکار جهت جمع‌آوری کاغذهای باطله
اگر شركتي در شهر وجود داشته باشد كه مبادرت به بازيافت کاغذ مي‌نماید و علاقه‌مند به اجرای این طرح باشد، اولویت با آن شرکت است در غير این صورت مي‌توان از شرکت‌های مجری طرح تفكيك پسماند از مبداء يا از طريق فراخوان عمومي در این خصوص اقدام نمود. كه اين سازمان اقدام به بستن قرارداد با شركتي نموده كه هر دو ويژگي را دارا مي‌باشد.
مرحله سوم: طراحی سیستم جمع‌آوری کاغذهای باطله
این مرحله شامل موارد زیر می‌باشد:
تهیه لیست طبقه‌بندي شده انواع کاغذ
عدم تركيب كاغذهاي باطله با محصولات سلولزي كه نمي‌توانند همچون كاغذ بازيافت شوند از اهميت خاصي برخوردار است، زيرا در غير اين صورت كاغذ‌ها براي بازيافت بي‌ارزش خواهند بود. در جدول زير كاغذهاي قابل بازيافت و غير قابل بازيافت ذكر شده است.
مواد كاغذي
قابل بازيافت مواد كاغذي غير قابل بازيافت
کتاب كاغذهاي آغشته به چسب
دفتر كاغذهاي پشت كاربن‌دار
روزنامه و مجله كاغذهاي روغني
مقوا كاغذ ضد آب
کارتن عكس
كاغذ پرينتر كاغذهاي با پوشش مومي همچون
ليوان‌هاي كاغذي
كاغذ كپي کاربن
پاکت‌های با پنجره سلفنی
کاغذهای با پوشش وينیلی
كاغذهاي حرارتي (كاغذ ناكس)
نوار چسب
برآورد میزان سطل مورد نیاز نسبت به فضای موجود
یکی دیگر از فرآیند‌هایی که در اجرای طرح انجام می‌پذیرد، سنجشی از کليه مراکز جهت تأمین تجهیزات از قبیل سطل‌های مخصوص تفكيك کاغذ، بروشور و پوستر‌های آموزشی، نايلون یا گوني و ... می‌باشد. جهت رسیدن به این هدف، کارشناس ستاد تفکیک از مبدأ پس از بازديد از مراكز مذكور، نسبت به فضای موجود و نیاز آن مرکز، تعداد سطل‌های مورد نیاز را برآورد و جانمایی می‌كند.
تعيين يك نفر رابط
تعيين شخصي به عنوان مسئول جمع‌آوری کاغذهای باطله (شخصي كه در هر مرکز مسئولیت نظافت را به‌عهده دارد). یکی دیگر از راه‌های رسیدن به اهداف سازمان می‌باشد زیرا وجود چنین افرادی در مراکز تحت پوشش باعث تسریع عمل جمع‌آوری و ایجاد هماهنگی لازم جهت اجرای برنامه‌های آتی می‌گردد.
مرحله چهارم: آموزش و اجرای برنامه‌های ترویجی
ترویج فرهنگ تفكيك کاغذهای باطله در مبدأ تولید، نیازمند مشارکت همه افراد جامعه مي‌باشد. به همين منظور کارشناسان ستاد تفكيك اقدام به آموزش طرح «کاغذ زباله نیست» در مراكز گوناگون و توسعه سطح آگاهی‌های آنان در خصوص اهمیت بازيافت و روش اجرای طرح نمودند. آموزش در سطوح مختلف انجام گرفت و طی آن کليه مدارس شهر در مقاطع ابتدايي، راهنمايي و متوسطه تحت پوشش این طرح قرار گرفتند. شیوه آموزش در مدارس به صورت چهره به چهره و گروهی انجام پذیرفت و ضمن آموزش دانش‌آموزان، معلمان و دبیران نیز تحت آموزش قرار گرفتند. همچنین در کليه مراكز آموزشی نظرسنجی به عمل آمد و پس از آن تجهیزات لازم از قبیل سطل مخصوص تفكيك کاغذ، بروشور و پوستر‌های آموزشی در اختیار هر يك از مراكز قرار داده شد. همچنين آموزش‌هايي در خصوص ترویج فرهنگ تفكيك و بازيافت از سوي ستاد تفكيك در كليه ادارات، مراكز تجاري، درمانی، صنعتی و ... نيز انجام گرفته است.
از برنامه‌های تشویقی و ترویجی انجام شده در مراکز تحت پوشش طرح «کاغذ زباله نیست» می‌توان به اجرای جشن کاغذ در مدارس، برگزاری اردوهای فرهنگی و آموزشی برای دانش‌آموزان و مربیان با کمک سازمان آموزش و پرورش به مناسبت روز زمین پاک و هوای پاک، احداث غرفه نقاشی در نمایشگاه‌های مختلف جهت اطلاع از سطح آگاهی و نیاز‌های کودکان در سنین مختلف و سنجش آموزه‌های آنها در مورد بازیافت، برگزاری مراسم قدردانی از نیروهای خدمات ادارات و اهداء لوح تقدیر به عنوان یادبود به آنها، تقدیر و قدردانی از مدیران، معلمان و مربیان که سازمان را در پیشبرد اهداف یاری نمودند و كاهش هزینه‌های مدیریت پسماند مراکزی که با طرح مذکور همکاری داشته‌اند، اشاره نمود.
مرحله پنجم: برنامه‌ريزي جهت جمع‌آوری
برنامه زمان‌بندي جهت جمع‌آوری کاغذهای باطله مراكز مختلف به مقدار کاغذهای باطله بستگی دارد. میزان کاغذهای باطله باید به اندازه‌ای باشد كه ارزش اقتصادی مراجعه به آن مركز را با توجه به هزینه‌های حمل و نقل و دستمزد کارگران و استهلاك خودرو را داشته باشد. در این رابطه کارشناس ستاد تفكيك ضمن مشورت با آن مراکز و دادن مشاوره‌های مختلف در خصوص نحوه جمع‌آوری (فشرده‌سازي وكم‌حجم كردن کاغذ‌ها، خرد كردن و نگهداري در انبار یا مكاني كه در معرض باد و باران قرار نگیرد) سعی در به حداقل رساندن تعداد مراجعات خودرو مخصوص جمع‌آوری مي‌نماید. زمان جمع‌آوری معمولا به صورت يك بار در هفته مي‌باشد كه در صورت زیاد بودن مقدار کاغذ‌هاي باطله، این عمل دو بار در هفته انجام مي‌پذيرد. همچنین براي مراكزي كه ميزان کاغذ‌هاي باطله اندكي داشته ولي راغب به همكاري با اين طرح مي‌باشند، تلفن تماسي در نظر گرفته شده كه در صورت نياز مي‌توانند با شماره مورد نظر تماس حاصل نمايند، تا در اسرع وقت جمع‌آوري صورت پذيرد. معمولاً برنامه زمان‌بندي ادارات به صورت كتبي به آنها اعلام شده تا مدير يا رئيس آن مركز شخصاً از موضوع اطلاع پيدا كرده و دستورات لازم را جهت همكاري كاركنان آن مجموعه صادر نمايد.
نكته: مدارك محرمانه
يكي از عواملی كه باعث جلب مشارکت مراکز مختلف خصوصاً ادارات، بانک‌ها و ... با اين طرح گردید، امحاء مدارک محرمانه این مراکز به صورت کاملاً ایمن مي‌باشد. به این صورت كه كارشناس ستاد تفكيك با همكاري پيمانكار مجری طرح، هماهنگی‌هاي لازم را به عمل آورده تا با حضور يك نماینده از مراکز مذكور، مدارك فوق همان روز، در مركز بازيافت خمير گردد تا قابليت استفاده سوء را نداشته باشد.
نتیجه‌گيري و پيشنهاد:
ترويج تفكيك زايدات كاغذي در مبادي توليد نيازمند مشاركت همه افراد مي‌باشد. به همين خاطر مي‌بايست در توسعه آگاهي‌هاي كاركنان در خصوص اهميت بازيافت و روش جمع‌آوري، اطلاع‌رساني تكرار شود. مديران بايستي در عمل تفكيك كاغذ باطله، الگو باشند، همان طور كه درك و پشتيباني مديران اجتناب‌ناپذير مي‌باشد.
تعدادی از راهکارهايي كه باعث افزایش میزان مشارکت مراکز مختلف با طرح «کاغذ زباله نیست» مي‌گردد، به شرح ذيل مي‌باشد:
ایجاد فرهنگ تفكيك از مبداء تولید پسماند و بازيافت در بین اقشار مختلف جامعه از طریق آموزش (چهره به چهره، توسط رسانه‌های گروهی، توزیع جزوه‌های آموزشی و بروشور) و اهدای هدایای تشویقی
وضع قوانین توسط دولت جهت الزام ادارات دولتي به استفاده از کاغذهای بازيافتي
کاهش فاصله زمانی جمع‌آوری کاغذهای باطله در مراکز مختلف
توجیه و آموزش مدیران جهت پشتيباني از اجراي طرح
تعيين يك شخص به عنوان مروج طرح تفكيك در هر مرکز
افزایش مشوق‌ها جهت ايجاد انگيزه در مجريان طرح تفكيك
روش‌هاي كاهش توليد زايدات كاغذ:
استفاده از كاغذ در اندازه‌هاي مختلف، متناسب با متن نامه يا گزارش
استفاده از پشت كاغذهاي باطله به عنوان پيش نويس
استفاده از هر دو روي كاغذ هنگام كپي گرفتن
استفاده از فن‌آوري الكترونيك و شبكه كامپيوتري (سيستم بدون كاغذ) به جاي نامه‌نگاري‌هاي داخلي و پاسخ‌گويي به نامه‌هاي وارده و صادره
ذخيره اطلاعات بر روي لوح فشرده و فلش مموري، به جاي كاغذ
استفاده از تابلوي اعلانات عمومي به جاي كاغذ، جهت اطلاع‌رساني داخلي در اداره‌ها و سازمان‌ها
