به قلم : دکتر سیدضیاءالدین مظهری ؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی
dr_z_mazhari@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین : علاوه بر حساسیتها و شبهحساسیتها یا پسودوآلرژیها، عدم تحمل ترکیبات خاصی از مواد غذایی نیز علائم بالینی مشابه حساسیتها را پدیدار میسازند که به مانند پسودوآلرژیها یا شبه حساسیتها، سیستم ایمنی در بروز آنها هیچ نقش و اثری ندارد، چرا که در بررسیهای آزمایشگاهی هیچگونه آنتیبادی را به اثبات نمیرساند و مبتلایان به عدم تحمل به ترکیباتی از منابع غذایی میل شده تحت تاثیر آلرژن خاصی قرار نگرفته، بلکه به صورت ارثی یا اکتسابی آنزیم خاصی در فرد صدمه دیده یا تولید ناکافی میگردد، لذا به علت این اختلال، سیستم گوارشی قادر به هضم، شکستن و تجزیه آنها نمیشود و این موضوع باعث میگردد که تظاهرات بالینی شبهآلرژی یا حساسیت حقیقی را ظاهر نمایند، به طور مثال، به علت عدم تولید یا ناکافی بودن آنزیم لاکتاز، عدم تحمل نسبت به منابع غذایی حاوی لاکتوز در فرد مبتلا پدیدار میشود یا با میل کردن موادی که حاوی ترکیبات هیستامین میباشند، چنین حالاتی را نمایان میسازند.
گرچه در گستره گیتی هستند افرادی که به این دو ماده نام برده شده واکنش نشان میدهند، ولی بر طبق نتایج برخی از تحقیقات تا 80 درصد ساکنین قارههای آسیا و آفریقا ممکن است به این عدم تحملها مبتلا باشند. یافته دیگری که گزارش گردیده، نشان میدهد بیشتر بانوانی که فراتر از سن 40 سالگی عمر کردهاند، به علت عدم توانایی در خنثیسازی هیستامین دریافتی از طریق منابع غذایی میل شده، آثار عدم تحمل را نمودار میسازند.
بیشتربخوانید:
چرا مصرف مواد غذایی حاوی کلسیم مهم است؟
لاکتوز یا دوقندی شیر
لاکتوز یا قند شیر که از به هم پیوستن گلوکز و گالاکتوز تشکیل گردیده، نه تنها از طریق شیر وارد جیره غذایی فرد میگردد، بلکه به صورتهای متنوع و گوناگونی به مصرف میرسد، مثل ادویهجات مخلوط، غذاهای آماده، انواع شیرینیجات خشک و تر یا نانهای خانگی سنتی و صنعتی. در پروسه هضم و جذب دوقندی لاکتوز دریافتی در فرآوردههای حاوی شیر تحت تاثیر آنزیم لاکتاز مترشحه از بافت مخاطی روده باریک، لاکتوز به سهولت به تکقندیهای پیشگفت (حتی در روده نوزادان شیر مادرخوار و شیرخشکخوار)، تجزیه و جذب میشود و از سنین 6 سالگی به بعد از میزان تولید لاکتاز به طور طبیعی به تدریج کاسته میشود و به علت کاهش میل کردن شیر یا حذف منابع حاوی لاکتوز، اگر به مدت طولانی این موضوع ادامه یابد، یا به علت بیماریهای خاص و مختلفی مخاط رودهها آسیب دیده باشد، موجب کاهش تولید آنزیم لاکتاز گردیده و حتی افرادی نسبت به لاکتوز، عدم تحمل را بروز میدهند که به سرعت با کاهش مقادیر دریافتی لاکتوز یا حذف آن، علائم بروز کرده به طور کامل برطرف میگردد.
خوشبختانه کمبود مادرزادی لاکتاز خیلی نادر بوده، ولی با افزایش سالهای زندگی و حذف عمدی یا تصادفی شیر و منابع حاوی لاکتوز به مدت طولانی، از حساسیت عملکرد لاکتاز کاسته شده و علائم عدم تحمل به تدریج ظاهر میشود.
بروز علائم بالینی فقدان لاکتاز
بیشترین محل نشاندهنده واکنش، در رودهها رخ میدهد و به ندرت کمبود تنفسی، سردرد و سرگیجه نیز بروز مینماید، ولی بر مبنای آمارهای موجود، طبق جدول زیر، به بعضی از رخدادها در ارگانهای مختلف که تجلی پیدا میکنند، اشاره میشود:
دستگاه گوارشی نفخ، اسهال، چنگ شدنهای دردناک و سر و صدای روده و معده، دل به هم خوردن
دستگاه تنفسی مشکلات تنفسی، آسم، تورم راههای مخاطی مجاری تنفسی و بروز حالت زکاممانند
بافت پوست به صورت عدم شفافیت و کدر شدن یا خارش و کهیر ظاهر میشود.
بیشتربخوانید:
برای تقویت استخوان چه بخوریم؟
از جمله سایر مسائلی که میتوان به آنها اشاره کرد، سردرد، میگرن، سرگیجه و گاهی کاهش میزان تمرکز و یبوست میباشند که ممکن است بروز پیدا نمایند.
سیر بیماری و آیندهنگری
آثار عدم وجود لاکتاز مادرزادی در دوران شیرخواری با خوردن شیر مادر خیلی زودتر نمایان شده و به علت بالا بودن میزان لاکتوز شیر مادر، میباید خیلی سریع نسبت به حذف شیر مادر و به جایگزینهای مناسبی تغییر دادن اقدام کرد. گاهی نیز در سنین بالاتر به علت میل نکردن لبنیات حاوی لاکتوز به مدت طولانی تولید و ترشح لاکتاز در مخاط رودهها به شدت کاهش یافته یا متوقف میگردد. به چنین رخدادی، کمبود لاکتاز اکتسابی گفته میشود. شدت تظاهرات بالینی عدم تحمل لاکتوز به صورت متفاوتی در افراد گوناگون دیده میشود.
به طور متوسط، افراد سالم قادر هستند روزانه بین 20 تا 30 گرم قند شیر را از طریق نوشیدن شیر یا فرآوردههای حاوی شیر، بدون هیچ زحمتی میل نمایند. اکثر مبتلایان عدم تحمل به قند شیر نیز بدون زحمت در روز 8 تا 10 گرم قند شیر را میتوانند تحمل نمایند، ولی مصرف فراتر از میزان پیشگفت میتواند عوارض عدم تحمل را به وجود آورد، البته هستند مبتلایانی که در قبال قند شیر بسیار حساس بوده، حتی کوچکترین مقدار قند شیر، عوارض بالینی گستردهای را در آنها پدیدار میسازد، به مقدار 1 گرم در روز هم که مبتلایان از شیر استفاده نمایند، میتوانند تمام علائم پیشگفت را به شدت ظاهر سازند. از منابع فاقد شیر جایگزینهای تغذیهای روزمرهشان باید تامین گردد و مواد حاوی لاکتوز باید به طور کلی از جیره غذایی آنها حذف شود.
لازم به تذکر میباشد که عدم تحمل مادرزادی یا عدم تحملهای اکتسابی تا پایان زندگی ماندگاری داشته و به هیچ وجه قابل درمان و برطرف شدن نمیباشند.
بیشتربخوانید:
آشنایی با عدم تحمل لاکتوز
تغذیه سالم و کافی با وجود عدم تحمل به قند شیر یا لاکتوز
با توجه به مشکلات ناشی از عدم تحمل شیر و لبنیات حاوی لاکتوز که با کمترین مقدار مصرف، تظاهرات بالینی شدیدی را پدیدار مینمایند، توصیه میشود از جایگزینهای اختصاصی مناسب که ترکیبات تقریبا مشابهی با مواد مغذی موجود در شیر و لبنیات حذف شده دارد، خودشان را بهرهمند سازند، به طور مثال، سویا و فرآوردههای تهیه شده از لوبیای سویا یکی از جایگزینهای خوب برشمرده میشود. در مورد شیرخوارانی که به طور مادرزادی فاقد لاکتاز میباشند، جایگزینهای مناسبی که فاقد لاکتوز میباشند، قابل دسترسی بوده، سالها است که با مکملهای آنزیمی حاوی لاکتاز به صورت قرص یا پودر، کمبود مادرزادی یا اکتسابی لاکتاز را میتوانند جبران نموده و با کمک آنها از شیر نیز بهرهمند شوند.
در افرادی که شدت واکنش آنها نسبت به لاکتوز شدید نمیباشد، از منابع حاوی لاکتوز کمتر مثل بعضی از پنیرها یا ماستهای تخمیری میتوانند استفاده نمایند.
علاوه بر موارد مندرج در جدول پیشگفت، برای افرادی که عدم تحمل لاکتوز دارند، میل کردن منابع زیر توصیه نمیشود:
انواع نانهای شیرمال چه خانگی چه صنعتی یا حجیم، پودینگ، کرم کارامل، انواع شیرینیهای خشک یا تازه و خامهای، نان سوخاری، بیسکویت، مارگارین، انواع گوشتهای فراوری شده مثل سوسیس و کالباس، پوره سیبزمینی، چاشنیهای مختلف مثل کچاپ و مایونز و خردل و غذاهای آماده و نیمهآماده مثل انواع سوپها، ادویهجات مخلوط، موسلیهای مختلف، قرصهای دارویی، نهایتا تمامی انواع شیر و نوشیدنیهای مخلوط حاوی شیر یا پودر شیر، انواع تنقلات شیرین و ترد، شکلاتهای داخلی و خارجی، مارسیپان، اسانسهای مختلف.
بیشتربخوانید:
اختلال عدم تحمل لاکتوز در کودکان
جدول مقدار تقریبی لاکتوز در شیر و لبنیات
ماده غذایی مقدار لاکتوز (گرم در صد) و درجه کیفی
شیر تازه 8/4 تا 5 گرم در صد (زیاد)
شیر عسلی 3/9 تا 5/12 گرم در صد (خیلی زیاد)
خامه شیرین تا ترش 8/2 تا 6/3 گرم در صد (متوسط)
ماست 9/0 تا 7/3 گرم در صد (زیاد)
کره 6/0 تا 7/0 گرم در صد (خیلی کم)
انواع بستنیهای میوهای یا معمولی 1/3 تا 9/6 گرم در صد (زیاد)
کشک 5/0 تا 1/4 گرم در صد (متوسط)
مواد غذایی بیخطر یا بسیار کمخطر
خانواده غلات، تمامی غلات و فرآوردههای تهیه شده از آنها مثل نودل، برنج، نانهای فاقد شیر، سالاد و سبزی خوردن، تمامی سبزیجات به صورت خام و پخته، بخارپز، سیبزمینی آبپز یا کباب شده داخل فویل، انواع میوهجات به صورت خام یا کمپوت یا مربا یا خشک شده طبیعی، انواع گوشتهای پخته شده معمولی یا گریل شده، انواع روغنهای نباتی و مارگارینهای فاقد شیر، تخممرغ آبپز یا نیمروی تهیه شده با روغنهای نباتی، انواع ماهیهای پخته شده، بخارپز و لاییپلو یا کباب پز، که این مواد غذایی میتواند در افرادی که عدم تحمل لاکتاز دارند میل شود.
