به قلم : د‌كتر سید‌ضیاءالد‌ین مظهری ؛ متخصص تغذیه و رژیم درمانی
dr_z_mazhari@yahoo.com
تحریریه زندگی آنلاین : محققین امپریال کالج لندن در یک بررسی 35 ساله از 1985 تا نوامبر 2020 در 193 کشور جهان روند رشد و نمو 65 میلیون کودک و نوجوان را تحت تأثیر فاکتورهای تاثیرگذار مختلف تا سنین 19 سالگی مورد بررسی قرار داده، سپس با متاآنالیز یافته‌ها، موارد جالبی را اعلام داشته‌اند. در این مجال به چند مورد مهم اشاره می‌کنیم:
رشد قدی کودکان تحت تأثیر مجموعه در هم تنیده‌ای از عوامل مختلف می‌باشد، گرچه عوامل موروثی و ژنتیکی به میزان قابل توجهی اثرگذار است (بین 60 تا 80 درصد)، ولی فاکتورهای متعدد دیگری نیز وجود دارند که حتی بیان و عیان شدن فرمان‌های ژنوم افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهند. از جمله مهم‌ترین این عوامل سوءتغذیه مزمن به علت عدم رعایت تناسب و تعادل و تنوع در خوردن و آشامیدن می‌باشد که در عین سیری ظاهری، با عدم تأمین این یا آن ریز مغذی کلیدی، نه تنها از سرعت روند رشد می‌کاهد، بلکه می‌تواند آن را در نیمه راه متوقف سازد.
از دلایل مورد استناد در این رابطه به کشورهایی اشاره گردیده که از آغاز این پژوهش (1985) تا زمان نتیجه‌گیری؛ تحول مثبتی در افزایش آگاهی‌های بهداشتی، تغذیه‌ای و بهبودی نسبی در سطوح زندگی در ابعاد مختلف فراهم گردیده، به تدریج افزایش معناداری در قد سرانه جامعه‌شان پدیدار گردیده است.
بیشتربخوانید:
7ماده خوراکی که باعث افزایش قد می‌شوند
مقایسه جوانان هم سن تحت پوشش در کشورهای اروپایی تحت بررسی با یکدیگر، نمایانگر تفاوت چشم‌گیری از بعد سلامتی جسمی بوده و میانگین افزایش قد ارتباط مستقیمی با تفاوت سبک زندگی، منش غذا خوردن، تنوع و تعادل گروه‌های غذایی پوشش دهنده نیازهای دوران رشد به تمامی ریز و درشت مغذی‌ها داشت.
به طور مثال یک پسر 19 ساله هلندی 183 و دختر خانم در همین سن 169 سانتیمتر در رنکینگ بین‌المللی در رده نخست و پسر و دختر بریتانیایی در رده 39 و 43 نوجوانان آلمانی در رده‌های 19 و 25 قرار گرفته‌اند.
البته از نظر نژادی تفاوت 20 سانتی‌متری بین جوانان آسیایی و اروپایی مشاهده می‌شود، به طوری که نوجوانان تیمور شرقی در سال‌های مورد اشاره، پسران 16 و دختران 150 سانتیمتر قد داشته‌اند، ولی اثر بارز کمیت و کیفیت بهبود یافته غذا و سبک زندگی در کشور پهناور چین در آغاز بررسی سال 1985 با نوجوانان دهه‌های اخیر افزایش قد سرانه‌ای تا 8 سانتیمتر بیشتر را نمایان ساخته‌اند.
تأمین کمبود انرژی دریافتی در پروسه جهش قد گرچه لازم می‌باشد، ولی به تنهایی کافی نیست.
یعنی افزایش شاخص توده بدن (BMI) در صورتی منجر به افزایش طول قد می‌شود، که انرژی حاصل از درشت‌مغذی‌های تأمین‌کننده سه‌گانه (پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و لیپیدها) در محدوده فیزیولوژیکی مورد نیاز از منابع متنوع مناسب، تأمین و قادر به پوشش تمامی ریز مغذی‌های مورد نیاز زمان حال مصرف‌کننده باشند.
بیشتربخوانید:
کدام غذاها برای افزایش قد کودکان مفید هستند؟
فاکتورهای تعیین‌کننده و اثرگذار بر روند رشد قدی
ژنتیک و عوامل ارثی: آیا همواره این پیش‌فرض در تعیین ظرفیت افزایش نهایی قد پسران و دختران از جمع قد مادر با قد پدر تقسیم بر دو به علاوه 5/6 برای پسران و منهای 5/6 در دختران صدق می‌کند؟
تا اندازه‌ای بلی.
ولی همواره استثناهایی نیز پدیدار می‌گردد که به دودمان‌های پدری مادری برمی‌گردد، گرچه عوامل ژنتیکی تا درصد قابل‌توجهی تعیین‌کننده هستند، ولی فاکتورهای زیادی به صورت مساعد کننده یا بازدارنده بر بیان کامل ظرفیت‌های از پیش تعیین شده ارثی تاثیرگذار می‌باشند، از جمله این عوامل عبارتند از:
آگاهی‌های فردی و فامیلی
سبک و سطح زندگی
سطوح اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
شرایط محیطی و اقلیمی
اول:
هرگز رشد و نمو فرزندتان را با دیگر کودکان هم‌جنس و هم‌سن مقایسه نفرمایید، چرا که زمینه ارثی بسیار متفاوتی با یکدیگر داشته و فعالیت‌های ژن‌های مختلف در زمان مشخصی به طور یکسان آغاز نمی‌گردد.
دوم:
در 99 درصد موارد، تأخیر روند رشد قدی کودکان (پسران و یا دختران) در فازهای مختلف با هورمون رشد ارتباط ندارد.
فازهای رشد
فاز اول که سریع‌ترین و بیشترین افزایش قد در آن رخ می‌دهد، هزار روز اول زندگانی می‌باشد که 270 روز آن دوران زندگی داخل رحمی است که به میزان 3850 برابر نطفه تشکیل شده می‌باشد و 730 روز بعد، سال‌های اول و دوم بعد از تولد هستند.
در این دو سال اول، با شرایط مناسب، قد زمان تولد به دو برابر افزایش پیدا می‌کند.
در دومین فاز رشد قدی از آغاز سه سالگی تا زمان شروع پیش‌بلوغ، از سرعت رشد قدی کاسته شده و میزان آن در هر سال به 5 تا 6 سانتیمتر محدود می‌شود.
سومین فاز رشد قدی از آغاز پیش‌بلوغ و پروسه روند سیر و دستیابی به بلوغ کامل رخ می‌دهد که به نحو چشم‌گیری به جهش قد سالی 10 تا 12 سانتیمتر و حتی بیشتر هم می‌رسد.
آغاز پروسه بلوغ دختران در شرایط اقلیمی متفاوت بین 9 تا 13 سالگی می‌باشد و در چهار چوب محدوده تعیین شده ژنتیکی انتقال داده شده، بین 5 تا 6 سال بعد از بلوغ نیز افزایش قد با شرایط مناسب سبک زندگی و تغذیه متعادل و متنوع تا بسته شدن صفحات رشد ادامه می‌یابد.
پسران بین 14 تا 16 سالگی به مرحله بلوغ رسیده و تقریباً 2 سال طولانی‌تر از دختران به رشد قدی ادامه می‌دهند.
برای هر دو جنس به علت چاقی یا تحریکات دیداری و شنیداری سکسی امکان بلوغ زودرس فراهم می‌شود.
بیشتربخوانید:
مواد غذایی که قد بلندتان می کند
در بین فاکتورهای متعدد تاثیرگذار بر روند رشد 4 رکن اساسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند:
الف) تغذیه متعادل، متنوع و مکفی
ب) خواب به موقع و عمیق شبانه
ج) تحرک و فعالیت بدنی لازم
د) محیط زندگی سرشار از مهر و عاطفه متعادل و مداوم توام با نظم
علل عدم ادامه رشد و دستیابی کودکان به اندازه‌های مورد انتظار (تغذیه نامتعادل)
گروهی از پژوهشگران این رویداد را چنین تفسیر نموده‌اند:
درصد ناچیزی از فاکتورهای تاثیرگذار به سیستم‌های هورمونی فرد از جمله هورمون رشد مربوط می‌شود، ولی نتیجه تحلیل عوامل متعدد تاثیرگذار به این جمع‌بندی رسیده که عامل اصلی واماندگی‌های قدی، به فرایند فاکتورهای متعدد در هم تنیده درونی و بیرونی، ارثی و اکتسابی بر می‌گردد.
و در میان تمامی آنها، مهم‌ترین و تاثیر‌گذارترین عامل را به تغذیه غلط و پاسخگویی به گرسنگی ظاهری فراتر از نیاز بدون توجه به برطرف نمودن گرسنگی‌های پنهانی میلیاردها سلول سازنده بافت‌های تخصصی تشکیل‌دهنده انواع ارگان‌های حیاتی به تمامی ریزمغذی‌ها و رعایت تناسب فیزیولوژیکی تأمین انرژی از درشت‌مغذی‌ها (پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها و لیپیدها) نسبت می‌دهند.
علل عدم ادامه رشد (بیماری‌ها)
بعد از تغذیه و بدخوری‌های مختلف ابتلای کودکان به بیماری‌های مزمن مثل دیابت کنترل نشده، راشیتیسم، آسم، کیستیک فیبروز پانکراس، کوشینگ، و نارسایی‌های قلبی ارثی و اکتسابی، نارسایی‌های مزمن کلیه، پرکاری غدد فوق کلیوی و غیره. گفته می‌شود انتقال پیشینه‌های ارثی از نسلی به نسل دیگر از طریق پنج درصد مجموعه کلیه ژن‌های مستقر بر مارپیچ دوگانه DNA صورت می‌گیرد.
علل عدم ادامه رشد (ازدواج و دوران بارداری)
به طور کلی با در نظر گرفتن جمیع جهات می‌توانیم نتیجه‌گیری بکنیم رشد قدی کودکان تحت تأثیر عوامل متعدد درونی و بیرونی بوده که حتی ریشه آنها به دوران قبل از ازدواج و بارداری نیز بر می‌گردد.
گام نخست انتخاب زن یا شوهر و سن ازدواج
گام دوم، تناسب وزن مادر با قدش در زمان لقاح و داشتن شاخص توده بدنی یا BMI در محدوده مناسب یا ایده‌آل.
گام سوم سیر سیستماتیک افزایش وزن در 39 یا 40 هفته دوران بارداری هر گونه بیش‌خواری یا کم‌خوری و عدم تعادل و تنوع تغذیه مادر در طول 9 ماه دوران بارداری
علاوه بر اینکه بر میزان وزن و قد زمان تولد تاثیرگذار می‌باشد، ضمناً به علت برنامه‌ریزی‌های ریشه‌ای دوران رویانی و جنینی بر تمامی دوران‌های زندگی بعد از تولد نیز اثرگذار خواهد بود.
