گفتگو: رضا حسینمرد ی
تحریریه زندگی آنلاین : دکتر محمد صفریان متولد سال 1345 در رفسنجان، دانش‌آموخته پزشکی عمومی از دانشگاه علوم پزشکی مشهد، دکترای تخصصی تغذیه از دانشگاه ساوتهمپتون انگلستان است.
ورودی سال 1364 دانشگاه علوم پزشکی مشهد در رشته پزشکی عمومی است و در 1372 دانش‌آموخته شد. پس از گذراندن دوره طرح و سربازی در سال 1377 به انگلستان جهت ادامه تحصیل سفر کرد و پس از شش سال که صرف تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی تغذیه شد، در نهایت سال 1383 به ایران بازگشت. وی در طول تحصیل در دانشگاه ساوتهمپتون انگلستان در دو حیطه، یکی تغذیه بالینی و دیگری پوکی‌استخوان فعالیت کرده است؛ ایشان از همان سال تا کنون در دانشگاه علوم پزشکی مشهد مشغول تدریس است و اکنون با درجه استادی دو دهه سابقه تدریس دارد.
وی در بخشی از خاطرات خود می‌گوید: مرحوم پدر و مادرم که تا همین اواخر در رفسنجان زندگی می‌کردند، کشاورز پسته کار بودند. با خانواده تا سال 1362 در روستا زندگی می‌کردیم و بعد از آن به شهر رفسنجان آمدیم. ما برای آمادگی کنکور کلاس تقویتی نداشتیم و من با خواندن همان درس‌های مدرسه توانستم در کنکور دانشگاه پذیرفته شوم. سال 1364 در کنکور پذیرفته شدم. من سه فرزند دارم، دو دختر و یک پسر هستند. پسرم الان در حال گذراندن تخصص پزشکی هسته‌ای در تهران است؛ دخترم هم فارغ‌التحصیل پزشکی عمومی بوده که به تازگی طرح خود را تمام کرده و مادر دو فرزند است؛ دختر کوچکم کلاس نهم و در منزل مونس ما است.
مشارکت در تدوین دستور‌العمل‌های مختلف تغذیه بالینی در بخش مراقبت‌های ویژه یکی از اقدامات مهم ایشان طی این سال‌ها بوده که همراه با حضور در کنگره‌ها و جشنواره‌های مختلف بوده است؛ همچنین جوایز مختلفی از جمله در جشنواره خوارزمی با کسب عنوان مسئول مرکز تحقیقات تغذیه دریافت نموده‌اند، که ایشان بابت پژوهش‌های بالینی تغذیه مورد تقدیر قرار گرفته است.
وی عضو انجمن تغذیه انگلستان است و از سال 1390 تا همین سال گذشته، عضو هیات بورد تخصص تغذیه کشور بوده است.
ایشان بیش از یکصد و چهل مقاله منتشر شده در موضوعات مختلف به ویژه تغذیه بالینی دارد. حوزه کاری ایشان در زمینه تغذیه بالینی و تغذیه بیماران در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌های مختلف شهر مشهد مقدس از جمله بیمارستان کودکان «اکبر»، بیمارستان قائم (عج)، بیمارستان رضوی مشهد و مطب شخصی بوده است.
این بخشی از زندگی دکتر محمد صفریان؛ استاد علوم تغذیه دانشگاه علوم پزشکی مشهد است؛ با این مقدمه به گفتگو با ایشان پرداختیم.
بیشتربخوانید:
تغذیه درمانی در نقرس
ارتباط تغذیه و متابولیسم بدن
محور تحقیقات من در خصوص تغذیه در آی.سی.یو، برای بیماران بدحال بوده است. از حدود سه سال قبل مطالعات فاز حاد در ارتباط با متابولیسم بدن را آغاز کردیم. این مطالعات هم در آی.سی.یو و هم در کلینیک‌ها کاربرد دارد تا بتوانیم متوجه شویم متابولیسم افراد به لحاظ ژنتیکی و ساختاری چه تفاوت‌هایی با همدیگر دارد. اینکه برای هر فرد یک رژیم تغذیه‌ای چه اثراتی می‌تواند داشته باشد، بخشی از مطالعات من و همکارانم است، چون معتقدیم که رژیم غذایی روی هر فرد می‌تواند هم اثرات مفید و هم غیر مفید داشته باشد، البته روی موضوعات کبد چرب، و روزه‌داری و تغذیه، نیز به عنوان همکار طرح در خدمت دوستان و دانشجویان بودم.
پژوهش‌های تغذیه در دوران تحصیل در انگلستان
در ساوتهمپتون بخش تغذیه بالینی با حدود یازده تخت بستری داشتیم و در این زمینه کار می‌کردیم، البته پایان‌نامه من بالینی نبود و روی پوکی‌استخوان و بررسی عواملی که منجر به پوکی‌استخوان می‌شود، بررسی انجام دادم. کار موظفی من در دانشگاه ساوتهمپتون در بخش تغذیه در بیمارستان عمومی دانشگاه بود، به همراه دکتر آلن جکسون که تخصص اطفال و دکترای تخصصی تغذیه داشت، روی تغذیه بالینی کار می‌کردیم؛ ایشان دانشجویان متعددی داشتند و من هم یکی از دانشجویان ایشان بودم. موضوع پوکی‌استخوان را نیز به همراه پروفسور باری مارگت کار کردیم.
مهم‌ترین علت گرایش به تغذیه و تغذیه بالینی
نیاز به رشته تغذیه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مهم‌ترین عامل و مشوق من برای انتخاب این مسیر بود. آن زمان در کشور نیاز فراوانی وجود داشت. آن دوران استاد من آقای دکتر شهبازی تغذیه درس می‌دادند و به نوعی با وجود اینکه پزشک بودند، ولی می‌توان گفت که ایشان بنیان‌گذار تغذیه در مشهد بودند و به اصرار ایشان دانشگاه، مجاب شد که برای اخذ بورسیه و اعزام دانشجو به خارج از کشور طی آن سال‌ها اقدام کند؛ من هم بر اساس سابقه تحصیلی و معدل برای بورسیه انتخاب شدم. من بعد از آزمون زبان انگلیسی و تأیید وزارت بهداشت، برای ادامه تحصیل در رشته تغذیه به انگلستان اعزام شدم.
جایگاه تغذیه بالینی در بخش‌های ویژه
با همکاران در دانشگاه علوم پزشکی مشهد، بنیان‌گذار تغذیه در آی.سی.یو‌های کشور بودیم و پیشگام محسوب می‌شویم. آن زمان که از انگلستان به مشهد برگشتم، از موضوع تغذیه بالینی با این رویکری که الان وجود دارد، تقریباً هیچ خبری نبود!
البته در مجموع در آن سال‌های دور متخصص تغذیه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد نبود؛ آن موقع فقط آقای مهندس رضایی بودند که علوم پایه تدریس می‌کردند. آن سال‌ها خبری از تغذیه بالینی، تغذیه بیمارستانی و تغذیه در بخش‌های ویژه، همانند امروز نبود! پس از بازگشت من و همکارانم، کارگاه‌های مختلفی با همین موضوعات در سراسر کشور راه‌اندازی کردیم.
آن زمان افراد با عنوان کارشناس تغذیه بودند و اغلب در محل آشپزخانه و برای نظارت بر روند تهیه غذا حضور داشتند، ولی بعد از مدتی توانستیم به حیطه تغذیه بالینی و بیمارستانی به شکل تخصصی وارد شویم که در نهایت رشته تغذیه بالینی در وزارت بهداشت تصویب شد و الان در بیمارستان‌های مشهد و سایر نقاط کشور موضوع تغذیه بالینی را به شکل عملی در بخش‌های مختلف و برای بیماران متفاوت در مراکز درمانی داریم. اکنون این موضوع مهم فقط به شکل تئوری در مراکز دانشگاهی تدریس نمی‌شود، بلکه درس‌ها اکثراً به طور عملی و بر سر بالین بیماران تدریس می‌شود. من معتقدم که روند مراقبت‌های بیماران در بیمارستان‌ها با توجهی که به تغذیه شده است، نسبت به گذشته بسیار بسیار متفاوت شده است، البته نتایج این تلاش‌ها را در قالب مقالات متعدد چاپ و منتشر کردیم.
در مجموع این مطالب بسیار مفید بوده و دانشجویان ما خیلی علاقه‌مند به تغذیه بالینی در بیمارستان شدند. امیدواریم با کمک مسئولان قدم‌های بیشتری برداریم، چون نقشه‌های آینده را تدوین کردیم که باید عملیاتی بشود. راهنما‌های مختلفی را در کمیته مربوطه در معاونت درمان وزارت بهداشت که من نیز عضو آن کمیته بودم، تدوین و آماده‌سازی و ابلاغ کردیم. با این هدف که اصول و پروتکل‌های تغذیه بالینی را در بیمارستان و خارج از بیمارستان به شکل منظم و نظام‌مند با دیدگاه جنبه‌های قانونی به گونه‌ای که یک راهنمای بالینی جامع باشد، در نظر گرفتیم.
بیشتربخوانید:
نقاط ضعف تغذیه در بخش‌های درمانی آی.سی.یو
پیرامون تغذیه در بخش مراقبت‌های ویژه، قبلاً تقریباً هیچ توجهی نمی‌شد و همکاران پزشک داخلی به درمان‌های دارویی بیماران بستری توجه می‌کردند و اینکه بیمار چه نیاز تغذیه‌ای دارد و چگونه باید تأمین شود موضوع مهمی است که مغفول مانده بود. در این مسیر با یک شیوه تغذیه درمانی یا رژیم درمانی پزشکی روبرو هستیم؛ یعنی چیزی که در مطب با آن روبرو بودیم نخواهد بود، چون در مطب بر اساس وعده‌های صبحانه، نهار، شام و آنچه نیاز کالری و تغذیه‌ای روزانه است، رژیم طراحی می‌شود.
مداخلات پزشکی و تغذیه‌ای یک متخصص تغذیه در بخش مراقبت‌های ویژه همانند مداخلات یک پزشک است که در بهبود وضعیت بالینی بیماران تاثیر‌گذاری می‌کند؛ وقتی مصدومان حوادث و سوانح را داخل بخش آی.سی.یو ویژه تروما بستری می‌کنیم، شاید بیماران به علت ضایعات ناشی از تصادفات فوت نکنند، ولی چنانچه به تغذیه آنان توجه نشود، امیدی به بهبودی نیست! وقتی مدتی در بخش ویژه بستری می‌شوند، اگر به تغذیه مورد نیاز آنان بر حسب سن، جنسیت، میزان آسیب و بیماری‌های زمینه‌ای این گونه مصدومان توجه نشود، بی‌شک دچار پیامدهای شدید از جمله سوء‌تغذیه و ناتوانی در خروج از کما خواهند بود که در نهایت فوت می‌کنند. ما این موارد را فراوان شاهد بودیم که امروزه به لطف خدا میزان آن کم شده است؛ امروزه با وجود محلول‌های تغذیه‌ای یا در اصطلاح غذاهای طبی و (مدیکال فود) بر حسب نیاز تجویز لازم انجام می‌شود، البته مداخلات تغذیه‌ای می‌توانند حتی عارضه نیز ایجاد کنند، پس باید کسی این اقدامات را انجام دهد که دانش و تجربه کافی داشته باشد، چون مداخله تغذیه‌ای نیز می‌تواند همانند هر اقدام پزشکی، عوارض احتمالی مخصوص خود را داشته باشد.
تغذیه بالینی یک تخصص همانند سایر تخصص‌های بالینی است و جایگاه ویژه دارد. ما برای بیماران بستری در بخش‌های ویژه و حتی بیماران دچار اختلالات متابولیک که درمان‌های خاص نیاز دارند، در حال خدمت در بخش‌های مختلف مانند جراحی، داخلی، بیماران سرطانی و دیالیز هستیم و تغذیه‌های خاص بیماران توسط همکاران به واسطه رژیم‌درمانی‌های پزشکی اعمال می‌شود، البته بسیاری از مراکز درمانی کشور این فعالیت‌ها را انجام می‌دهند و با وجود مسیر دشواری که پشت سر گذاشتیم، هنوز موضوع تغذیه بیمارستانی جای کار کردن بیشتری دارد و دانشی جوان محسوب می‌شود.
هدف این است که مراقبت‌های تغذیه‌ای و موضوع تغذیه بالینی جزء رسمی همه بیمارستان‌ها شود و متخصصان تغذیه بالینی به کار گرفته شوند تا بیماران بستری بیشتر بهره‌مند شوند.
فرمولاسیون تغذیه هر بیمار اختصاصی است
در پزشکی اصطلاحی بنام «گاواژ» داریم که مفهوم آن تغذیه با استفاده از لوله و از مسیر بینی یا از سطح پوست به داخل معده است. بیمارانی که به دلایل مختلف توانایی خوردن یا بلع غذا را در بخش‌های ویژه یا در بخش بستری ندارند، باید با استفاده از تکنیک «گاواژ» غذای مورد نظر و لازم برای بدن آنان از طریق لوله تغذیه‌ای گاواژ شود.
غذاهایی که تجویز می‌کنیم، فرمولاسیون خاصی دارد و خیلی از این فرمول‌ها را ما خودمان در بیمارستان طراحی و تجویز می‌کنیم، البته فرمول‌های آماده و استاندارد نیز وجود دارد. اگر فرمول‌های استاندارد در بیمارستان‌ها موجود نباشد، ما خودمان فرمولاسیون طراحی و آماده می‌کنیم. فرمولاسیونی که توسط متخصص تغذیه بالینی طراحی و اجرا می‌شود، حتماً تازه است و ارزش غذایی خاص خود را دارد.
سلامت دستگاه گوارش و تغذیه مناسب و به موقع، بی‌شک فواید بی‌شماری دارد، چون اگر یک بیمار چند روز غذا به معده او نرسد، با مشکلاتی از جمله خشکی مخاط گوارش مواجه خواهد شد.
مسیر دیگر تغذیه برای این گونه بیماران که به طور کامل در بخش‌های ویژه بستری هستند، مسیر تغذیه درون سیاهرگی است، مثلاً برای افرادی که سرطان دستگاه گوارش دارند یا دستگاه گوارش آنان به شکلی است که امکان تغذیه، هضم و جذب ندارند، مجبور می‌شویم از طریق ورید، قند، چربی، ویتامین و پروتئین را به بدن بیمار برسانیم تا بهبودی حاصل شود. تغذیه بر حسب سن، جنس، بیماری زمینه‌ای، وضعیت فیزیولوژیکی، شرایط عمومی فردی تفاوت دارد که برای هر فرد باید جداگانه برنامه‌ریزی شود. این طور نیست که برای همه بیماران بستری در بخش ویژه یک نوع غذا و فرمول یکسان را توصیه و تجویز کنیم. هم از نظر نوع غذا، مکمل غذایی، میزان و حجم، ساعت تغذیه و ... باید به نکات مختلفی توجه شود. گاهی اوقات اگر حجم غذا و میزان انرژی بیشتر از حد معمول باشد، می‌تواند موجب مرگ بیمار شود.
بیشتربخوانید:
ملاحظات تغذیه ای در مصرف وارفارین
تداخل ارسالی از منزل با غذاهای بیمارستانی
برای هر بخش ویژه بیمارستانی (آی.سی.یو) باید اتاق استریل طراحی و تعریف شود تا غذا در همان جا آماده‌سازی و نگهداری گردد. غذاهایی که از منزل یا بیرون بیمارستان برای بیماران بستری در بخش ویژه آورده می‌شود، به لحاظ پزشکی ممنوع است، البته امکان دارد برخی مراکز این دستور‌العمل را جدی نگیرند. غذای بیرون بیمارستان احتمال آلودگی دارد و ممکن است عوامل بیماری‌زا وارد محیط بیمارستان شده و بیمار بستری در آی.سی.یو را مبتلا کند. از دیدگاه دیگر اینکه غذایی که برای بیماران در بیمارستان تجویز می‌شود، باید از نظر میزان و ترکیبات، شرایط به خصوصی داشته باشد.
در فرمولاسیون غذای بیماران حساب و کتابی وجود دارد و به صرف اینکه آبگوشت غلیظ ماهیچه و عصاره گوشت پخته را برای بیماران در منزل آماده کنیم و تصور شود که این ماده غذایی معجزه می‌کند و خیلی مقوی خواهد بود، یک اشتباه است. عصاره گوشت حاوی مقداری آب، چربی و نمک است! چون چیز دیگری از گوشت خارج نمی‌شود و ارزش تغذیه‌ای آنچنانی ندارد. متاسفانه عده‌ای از مردم تصور می‌کنند که دادن عصاره آبگوشت یا آب‌میوه به این گونه بیماران خیلی کمک می‌کند، ولی در واقع این طور نیست. ما اصراری به دادن آب‌میوه برای این گونه بیماران نداریم، چون نیاز اولیه این بیماران کالری است و در بسیاری از مواد غذایی که از منزل می‌آورند و یا آب‌میوه‌ها، اصلاً کالری مورد نیاز تأمین نمی‌شود و پاسخگو نیست! فقط شکم بیمار را پر می‌کند و خیلی اوقات حتی موجب نفخ نیز خواهد شد. فرمولاسیون و برنامه‌ریزی خاص با در نظر گرفتن عوارض احتمالی، یکی از وظایف من و همکارانم در بخش مراقبت‌های ویژه است.
آماری از کاهش ضریب اشغال تخت بستری در بخش‌های ویژه
اگر چه آمار دقیقی وجود ندارد، ولی در بخش آی.سی.یو کودکان بیمارستان «اکبر» بر اساس آمار با شیوه‌های قبلی، فقط حدود نیمی از نیاز تغذیه‌ای کودکان بر طرف و تأمین می‌شد، یعنی حدود 45 درصد از بچه‌ها به نیازهای غذایی خود دسترسی داشتند. اکنون بر اساس آمار حدود 85 درصد نیاز تغذیه‌ای کودکان به واسطه اصول تغذیه بالینی برطرف می‌شود. توجه به نیازهای تغذیه‌ای و عوامل رشد کودکان بسیار اهمیت دارد و اگر این نیازها به خوبی برای آنان برطرف نشده باشد، می‌توانند عفونت‌های مکرر بگیرند و مدت ماندگاری آنان در بیمارستان بیشتر شود. بدین ترتیب وابستگی به تخت بستری بیشتر خواهد شد.
سیستم مراقبت تغذیه‌ای می‌تواند حدود 50 تا 60 درصد در وضعیت بهبودی بیماران بستری بیمارستان‌ها نقش داشته باشد.
موضوع تغذیه در بحث اعتبار بخشی بیمارستان‌ها طی چندین سال اخیر مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این روند باعث می‌شود که بیمارستان‌ها برای موضوع تغذیه اهمیت بیشتری قائل شوند.
تغذیه با شیر مادر و بانک شیر مادر
غذایی سالم‌تر و متناسب‌تر از شیر مادر برای اطفال سراغ نداریم. بسیاری از کشورهای دنیا در مراکز درمانی خود به راه‌اندازی بانک شیر مادر اهتمام ویژه داشتند؛ مثلاً در انگلستان در نزدیکی همان بیمارستانی که من بودم، یک زایشگاه دارای بانک شیر وجود داشت و خدمت‌رسانی می‌کرد. بنده از نزدیک با شیوه کار و خدمت‌رسانی آن آشنا بودم.
هر مادر که زایمان می‌کند، این توانایی را خواهد داشت که علاوه بر شیردهی به فرزند خود، یک نوزاد دیگر را نیز شیردهی کند. تغذیه دو شیرخوار توسط یک مادر شیر ده مقدور و پاسخگو است. یک نوزاد روزانه حدود 750 سی‌سی شیر نیاز دارد و این در شرایطی است که هر مادر شیرده قادر به شیردهی حدود یک و نیم لیتر از شیر خود است و می‌تواند مازاد شیر خود را هدیه کند تا در بیمارستان‌های دوستدار مادر و کودک استریل شود و در بانک شیر مادر برای تغذیه نوزادان بیمار نگهداری کنند تا به نوزاد بدهند، البته به همین سادگی نیست و نیاز به ساز و کارهای مخصوص خود است تا مشکلات تکنیکی و قانونی آن انجام شود. جناب دکتر فریور از استادان علوم پزشکی مشهد، سال‌ها قبل مسئول بانک شیر بودند، ولی به لحاظ مشکلاتی که عرض کردم نشد که این بانک شیر را برقرار نگه دارند. اگر دولت همت کند، قطعاً در مراقبت‌های تغذیه‌ای در آی.سی.یو اطفال می‌توان نتایج خوبی گرفت، چون مناسب‌ترین غذا برای اطفال به خصوص زیر یک سال همین شیر مادر است که باید به آن بسیار توجه کرد.
بیشتربخوانید:
نکات تغذیه ای مناسب بیماران مبتلا به آلزایمر
پوکی‌استخوان (استئوپروز) نکته مهم و قابل توجه در کشور
در مورد پوکی‌استخوان یا استئوپروز عوامل متعددی دخالت دارند که یکی از آنها مربوط به تغذیه است. تغذیه ناسالم و رفتارهای نادرست مانند مصرف الکل و دخانیات، بی‌تحرکی و کم‌تحرکی، زندگی ماشینی، دیابت و اختلالات چربی‌های خون، نیز در بروز این عارضه دخالت دارند. بهترین راه پیشگیری از پوکی‌استخوان داشتن یک سبک زندگی مناسب است. داشتن فعالیت فیزیکی مناسب و رژیم غذایی سالم، همچنین پرهیز از خوردن فستفودها و غذاهای چرب و ناسالم توصیه کلیدی است.
تاکید فراوانی بر خوردن سبزیجات داریم، ولی در مورد خوردن میوه‌ها، روزانه سه تا چهار وعده میوه کفایت می‌کند، چون بیش از آن موجب چاقی می‌شود. غذای کم‌چرب، کم شیرینی، تازه و سالم خیلی مهم است.
ویتامین D و کلسیم
مصرف کلسیم در زمان ابتلا به پوکی‌استخوان کاربرد ندارد، چون مشکل اصلی در این عارضه مربوط به ساختار استخوان است. ساختار استخوان باید به گونه‌ای باشد که کلسیم بتواند بر ماتریکس استخوانی سوار شود، چون تراکم استخوان در این بیماری پایین می‌آید. اگر ساختار تشکیل استخوان مناسب باشد، کلسیم می‌تواند در آن استقرار پیدا کند و رسوب نماید.
کمبود ویتامین D و ویتامین K در این بیماری نقش دارد. سیگار، آلودگی هوا، غذاهای ناسالم و فستفودها می‌تواند ساختار استخوانی افراد را تحت تأثیر قرار دهد و به نوعی تار و پود و بافت استخوان را دچار اختلال کند.
رعایت سبک زندگی سالم و تغذیه سالم همان طور که برای بیماری‌های قلبی و عروقی توصیه می‌شود، برای پوکی‌استخوان نیز مطرح است.
لبنیات پرچرب و دیدگاه کاربردی
مصرف لبنیات بدون چربی را توصیه نمی‌کنیم، ولی لبنیات کم‌چرب توصیه می‌شود.
چربی لبنیات می‌تواند موجب چاقی و افزایش وزن بشود. به همین خاطر برای همه توصیه نمی‌کنیم و چون چاقی در جامعه شیوع دارد، لبنیات کم‌چرب توصیه می‌شود، ولی در خصوص کودکان لبنیات کم چرب توصیه نمی‌کنیم و بچه‌ها باید لبنیات پرچرب استفاده کنند. گاهی می‌بینیم در خانواده‌های تحصیل کرده با همین تصور که چربی لبنیات مضر است، حتی برای کودکان خود لبنیات کم‌چرب و رژیمی تهیه می‌کنند. لبنیات و غذای کم‌چرب در رشد بچه‌ها تأثیر می‌گذارد؛ ولی در مجموع برای عموم مردم لبنیات کم‌چرب توصیه می‌کنیم.
سخن آخر و توصیه
متاسفانه هم در بیمارستان‌ها و هم در ساختار دولت، تغذیه بالینی با فرمولاسیون خاص را هنوز به نوعی موضوع لوکس می‌دانند! در حالی که لوکس نیست و یک نیاز ابتدایی محسوب می‌شود، بنابراین از بیمه‌ها خواهش می‌کنم غذاهای بیمارستانی را تحت پوشش قرار دهند.
از ساختار دولت نیز حمایت و همراهی لازم را نمی‌بینیم، چون غذاهای با فرمولاسیون خاص برای بیماران بخش‌های ویژه را لوکس تصور می‌کنند! وقتی دولت و بیمه‌ها حمایت نکنند، هزینه بیماران بالا می‌رود و استفاده نکردن از غذاهای اختصاصی برای بیماران بستری و نیازمند تغذیه بالینی می‌تواند منجر به افزایش ضریب اشغال تخت مراکز درمانی شود. تلاش می‌کنیم که مدیریت تغذیه بیماران جزء مهم‌ترین اقدامات در بیمارستان‌ها باشد. سلامت و پیروز باشید.
