زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

به قلم : سعید قنادی محمدی ؛ کارشناس ارشد تغذیه

saeedghannadi@yahoo.com

 تحریریه زندگی آنلاین : آرتریت روماتوئید یکی از بیماری‌های خودایمنی درگیری کننده مفاصل می‌باشد که با افزایش سن شیوع آن نیز زیاد شده و کیفیت زندگی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گاها شدت بیماری آن‌قدر زیاد است که می‌تواند فرد را از انجام امور روزانه خود وا دارد. با این که دارودرمانی قادر است نقش بسیار پررنگی در کنترل علائم و پیشرفت این بیماری داشته باشد، اما گاها عوارض ناشی از خود داروها نیز گریبان‌گیر می‌شود. در این مقاله قصد دارم اشاره کوتاه و البته مثل همیشه مبتنی بر علمی بر نقش تغذیه در این بیماری یعنی آرتریت روماتوئید داشته باشم.

بیشتربخوانید:

تاثیر چهار زانو نشستن بر سلامت

شناختی کوتاه از بیماری آرتریت روماتوئید

آرتریت روماتوئید (RA) یک بیماری با ریشه خودایمنی است که التهابی مزمن و سیستمیک می‌باشد و با درد و تورم مفاصل به صورت قرینه و همزمان، خشکی صبحگاهی و خستگی خود را نشان می‌دهد. در مراحل نخستین بیماری تنها مفاصل کوچک درگیر می‌شوند، مانند

PIP proximal interphalangeal، 

MCP metacarpophalangeal و

DIP (distal interphalangeal، اما با پیشرفت بیماری این درگیری دیگر به مفاصل محدود نمی‌شود. تخریب غضروف‌ها، خوردگی در استخوان‌ها و بروز ناتوانی از علائم مفصلی RA به حساب می‌آید. RA دوره‌های تشدید و خاموشی دارد که البته دوره‌های تشدید آن بیش‌تر است.

 عوامل ژنتیکی و محیطی (به خصوص استعمال دخانیات) در رخداد این بیماری نقش دارند. شیوع RA در زنان تقریباً 3 - 2 برابر بیش از مردان می‌باشد. بالاترین بروز این بیماری در دهه پنجم تا ششم زندگی رخ می‌دهد و در مردان با افزایش سن شیوع بیماری نیز افزایش می‌یابد.

لنفوسیت‌ها رده‌ای از سلول‌های ایمنی می‌باشند که به صورت خودکار و غیرمعمول وارد بافت سینوویال مفصلی شده و شروع به تخریب آن می‌کنند. به دنبال آن ماکروفاژها، فیبروبلاست‌ها و لنفوسیت‌های بیشتری تحریک و فعال شده و التهاب و تخریب را بیش از پیش افزایش می‌دهند.

 بیشتربخوانید:

علائم بیماری RA

علائم مراحل نخستین بیماری با مراحل پیشرفته آن به طور قابل توجهی متفاوت است. در ابتدا بیمار از خستگی، علائم شبه آنفولانزا و مفصل‌های دردناک و متورم و همچنین سفتی صبحگاهی شاکی است. در این مرحله ممکن است سطح CRP (C-reactive protein) و ESR (erythrocyte sedimentation rate) در خون نیز افزایش پیدا کند، اما با پیشرفت بیماری و عدم کنترل آن علائم ریوی و قلبی عروقی نیز می‌توانند نمود پیدا کنند. pleural effusions یکی از تظاهرات ریوی RA پیشرفته است. در این اختلال، مایعات بین لایه‌های پوشاننده ریه‌ها تجمع پیدا می‌کند. درد قفسه‌سینه، سرفه‌های خشک، سختی در تنفس (دیس‌پنه‌آ) و همچنین تنگی‌نفس به هنگام درازکش (اورتوپنه‌آ) از علائم این اختلال به حساب می‌آید. التهاب شریان‌های کوچک و بزرگ، تشکیل پلاک‌ها در عروق خونی و همچنین تظاهرات خونی مانند کاهش سطح گلبول‌های سفید خون، کاهش نوتروفیل‌ها، افزایش ائوزینوفیل‌ها، افزایش یا کاهش در تعداد پلاکت‌ها و کم‌خونی دیگر تظاهراتی می‌باشند که با پیشرفت بیماری خود را نشان می‌دهند.

RA می‌تواند خطر بروز پوکی استخوان را افزایش دهد

بر اساس مقاله منتشر شده در سال 2021 نشان داده شده است که بیماری خود ایمنی RA می‌تواند با افزایش خطر پوکی استخوان همراه باشد. التهاب مزمن، استفاده از داروهای کورتونی (گلوکوکورتیکوئیدها)، ژنتیک، رژیم غذایی نامناسب، کم‌وزنی و کم‌تحرکی از علل مهم در پوکی استخوان است. بنابراین می‌توان چنین عنوان کرد که شرایط التهابی بیماری RA و همچنین کاهش تحرک بیمار و عوارض داروها از علل اصلی افزایش تحلیل ساختار استخوانی در بیماران RA می‌باشد. توصیه‌ها برای کاهش خطر پوکی استخوان در بیماران مبتلا به RA آغاز زودهنگام مصرف داروهای گروه DMARD (disease-modifying anti-inflammatory drugs) مانند متوتروکسات، پایش تراکم سنجی استخوان، مصرف بیس‌فسفونات‌ها و دریافت مقادیر کافی ویتامین D و کلسیم می‌باشد.

بر اساس راهنمای منتشر شده توسط انجمن متخصصین غدد آمریکا (AACE- American Association of Clinical Endocrinologists) در سال 2020، پایش چگالی مواد معدنی استخوانی (BMD- Bone mineral Density) در گروه‌های زیر باید صورت گیرد:

زنان با حداقل سن 65 سال و مردان با سن حداقل 70 سال

مردان 50 تا 69 ساله همراه با عوامل خطر پوکی استخوان (مثل سابقه شکستگی استخوان، مصرف داروهای افزاینده خطر بروز پوکی استخوان، وزن کم، استعمال دخانیات و ابتلا به بیماری‌هایی که می‌تواند خطر پوکی استخوان را افزایش دهد)

زنان پس از یائسگی با سابقه شکستگی بدون تروما ماژور، با استئوپنی تشخیص داده شده توسط رادیوگرافی یا مصرف طولانی‌مدت (حداقل 3 ماه) داروهای سیستمیک گلوکوکورتیکوئیدی

زنان در حوالی یا پس از یائسگی همراه با عوامل خطر پوکی استخوان مانند وزن کم (کم‌تر از 58 کیلوگرم یا شاخص توده بدنی کم‌تر از 20)، مصرف حداقل 3 ماه داروهای سیستمیک گلوکوکورتیکوئیدی یا وجود سابقه شکستگی استخوان ناشی از پوکی استخوان در خانواده

بیشتر بخوانید:

آرتروز شانه چيست؟

دیگر شاخص‌ها عبارت است از:

الف) یائسگی زودرس

ب) سابقه استعمال دخانیات

پ) مصرف بیش از اندازه الکل

ت) پوکی استخوان ثانویه به عوامل دیگر مثل پرکاری پاراتیروئید، پرکاری تیروئید، دیابت، بیماری التهابی روده، روماتوئید آرتریت، لوپوس، سلیاک، نارسایی مزمن کلیه، بیماری کبدی، مالتیپل میلوما و بی‌اشتهایی عصبی

سؤال) تفسیر نتایج BMD به چه صورت انجام می‌گیرد؟

پاسخ) سازمان جهانی بهداشت بر اساس امتیازدهی T-score تفسیر نتایج BMD را به شرح زیر ارائه می‌‌دهد:

الف) مقدار 1- تا 5/2- نمایانگر استئوپنی است (کاهش توده استخوانی)

ب) مقدار کمتر از 5/2- نمایانگر پوکی استخوان است.

پ) مقدار کمتر از 5/2- همراه با شکستگی‌هایی که با کمترین فشار به استخوان رخ می‌دهند، نمایانگر پوکی استخوان شدید است.

نکته اول: به ازای کاهش هر یک انحراف معیار در مقدار T-score خطر بروز شکستگی 3 - 5/1 برابر افزایش می‌یابد و نیمی از شکستگی‌ها ناشی از پوکی استخوان در زنان در T-score کمتر از 5/2- رخ می‌دهد.

نکته دوم: داروهایی که می‌توانند با افزایش خطر بروز پوکی استخوان و شکستگی همراه باشند:

گلوکوکورتیکوئیدها. دریافت مازاد داروی جایگزین تیروئیدی. ضد آندروژن‌ها. مهارکننده آروماتازها، مهارکننده پمپ پروتون.

تیازولیدین‌دیون‌ها. مهارکننده انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI). تزریق طولانی‌مدت هپارین. ضدپلاکت‌ها. سیکلوفسفامیدها. داروهای آرام‌بخش.

قصد ندارم به نقش تغذیه در پوکی استخوان بپردازم و تنها به بیان 4 نکته کوتاه اکتفا می‌کنم:

توصیه بر این است سطح ویتامین D سرمی حداقل 30 نانوگرم بر میلی‌لیتر (معادل 75 نانومول بر لیتر) در بیماران مبتلا به پوکی استخوان حفظ شود (ترجیحاً 50-30 نانوگرم بر میلی‌لیتر). به همین علت در صورت نبود کمبود، دریافت روزانه 2000-1000 واحد بین‌المللی ویتامین D می‌تواند به حفظ سطح ویتامین D نرمال کمک کند. هرچند در برخی از شرایط مانند سنین بالا، چاقی و سوء‌جذب نیاز به ویتامین D افزایش می‌یابد.

طبق نتایج یک مطالعه مشاهده‌ای منتشر شده در سال 2022 که بر روی 105 نفر صورت گرفت، نشان داده شد که مقادیر بالای ویتامین B12 می‌تواند به عنوان یک بیومارکر خطر شکستگی استخوانی مطرح باشد. نتایج این مطالعه نشان داد ویتامین B12 با افزایش خطر بروز شکستگی‌های ستون فقرات و افزایش دوره زمانی بهبود پس از آن مرتبط است.

 هنوز قطعیت در رابطه با این بیان به طور کامل ثابت نشده است، اما احتمالاً علت این ارتباط بروز کمبود ویتامین B9 ناشی از دریافت بیش از اندازه و مداوم ویتامین B12 باشد، بنابراین دریافت‌های بسیار بالای ویتامین B12 به خصوص از طریق تزریقات مکرر می‌تواند خطرناک باشد، هرچند ذکر این نکته نیز ضروری است که دریافت مقادیر کافی ویتامین B12 احتمالاً از طریق کاهش سطح هوموسیستئین سرمی می‌تواند یک عامل حفاظتی در برابر پوکی استخوان باشد.

بر اساس جدیدترین و به روزترین دستورالعمل منتشر شده در نشریه Joint Bone Spine در سال 2023 بر دریافت مقادیر کافی کلسیم و پروتئین تاکید شده است. به گونه‌ای که اگر فرد دچار سوء‌تغذیه باشد، تجویز مکمل‌های پروتئینی ضرورت پیدا می‌کند. مصرف 2/1-1 گرم به ازای کیلوگرم وزن بدن پروتئین می‌تواند یک عامل حفاظت کننده در برابر پوکی استخوان باشد.

تاکید این مطالعه بر بی‌خطر بودن مصرف 1 گرم کلسیم در افزایش بروز بیماری‌های قلبی - عروقی یا سنگ کلیه می‌باشد. علاوه بر این چنین توصیه شده است که نوشیدن چای می‌تواند به نفع ساختار استخوان باشد و نوشیدن قهوه تا 3 فنجان در طول روز هیچ ارتباط مثبتی با بروز پوکی استخوان ندارد. مصرف پره‌بیوتیک‌ها نیز با کمک به افزایش جذب گوارشی کلسیم می‌تواند در راستای جلوگیری و بهبود پوکی استخوان (به خصوص در مراحل اولیه) مؤثر باشد.

نتایج جدیدترین مطالعه فراآنالیز انجام گرفته در سال 2023 که در نشریه Medicina منتشر شد نیز هیچ ارتباطی را میان مصرف چای و قهوه با چگالی معدنی استخوان و خطر شکستگی استخوان ران به خصوص در زنان پس از دوره یائسگی نشان نداد. هرچند به نظر می‌رسد همانقدر که پلی‌فنول‌های چای بتواند به ساختار استخوان کمک کند، شاید قهوه و کافئین بالا به افزایش دفع ادراری کلسیم منجر شود.

این بررسی فراآنالیز نتیجه گردآوری نتایج 20 مطالعه و در مجموع داده‌های مرتبط با 508312 نفر بود. مطالعه فراآنالیز دیگر نشان داد که نوشیدن 5/2 فنجان قهوه در طول روز با کاهش خطر شکستگی استخوان ران همراه است، اما نوشیدن بیش از این میزان قهوه می‌تواند خطر را افزایش دهد (نشریه Osteoporosis International).

حالا کسی که مبتلا به RA هست چه کند تا از استخوان‌هایش حفاظت کند؟

پاسخ مشخص است. همان مسیر که دیگران طی می‌کنند باید طی کند، اما با توجه به بیماری زمینه‌ایش. نه این که به کلسیم بیشتری نیاز داشته باشد... نه؛ اما باید حواسش به نمک، ویتامین D، امگا 3، پروتئین دریافتی و همچنین شاکله کلی رژیم غذایی‌اش باشد. مشاور تغذیه شما پس از انجام ارزیابی‌های تغذیه‌ای و بالینی لازم، می‌تواند کمک بهتر و دقیق‌تری کند، رژیم غذایی را با ظرافت تنظیم و مکمل‌های غذایی مورد نیاز را تجویز کند.

واقعاً امگا 3 بر سلامت استخوان مؤثر است؟

بر اساس نتایج یک مطالعه فراآنالیز انجام گرفته بر روی مطالعات مداخله‌ای تصادفی‌سازی شده که در سال 2021 در نشریه Food Science and Nutrition منتشر شده است، نشان داده شد که اسیدهای چرب امگا 3 نه تنها می‌توانند به کاهش التهاب کمک کنند، بلکه قادر به کاهش پوکی استخوان نیز هستند.

این مطالعه نشان داد امگا 3 حتی می‌تواند به مقدار کمی به افزایش محتوای معدنی استخوان کمک کند؛ به خصوص در زنان پس از دوره یائسگی. علاوه بر این برداشت استخوانی نیز توسط مکمل‌یاری با اسیدچرب امگا 3 کاهش داشت. نشان داده شد امگا 3 می‌تواند به کاهش سطح شاخص‌های خونی برداشت از استخوان خصوصاً در دوره یائسگی بینجامد.

همچنین یافته‌های این مطالعه ارزشمند به اثر مثبت اسید چرب امگا 3 گیاهی یعنی آلفالینولنیک اسید نیز اشاره داشت و افزایش عملکرد آنزیم مرتبط با ساخت استخوانی به نام آلکالین فسفاتاز استخوانی را نشان داد.

 پیش‌تر و در سال 2019 نیز یک مطالعه مروری نظام مند به اثر مثبت اسیدهای چرب امگا 3 در کاهش خطر شکستگی استخوان ران اشاره کرده بود، بنابراین با بررسی نتایج همین دو مطالعه نیز می‌توان نتیجه گرفت امگا 3 اثرات مثبتی در کاهش پوکی استخوان و شکستگی ناشی از آن دارد.

چه ارتباطی میان دریافت قهوه با بروز RA وجود دارد؟

یک راست می‌رویم سراغ نتایج جدیدترین مطالعات و در نهایت نتیجه‌گیری از مجموع آن‌ها. پس از انجام 3 سال مطالعه مشاهده‌ای هم گروهی آینده‌نگر بر روی 76853 خانم، محققین در یافته‌هایشان عنوان کردند که ارتباط معناداری میان مصرف قهوه و RA مشاهده نکردند.

مطالعه‌ای مقطعی - تحلیلی در سال 2021 بر روی جمعیت کره انجام گرفت. در این مطالعه ارزیابی‌ها بر روی 12465 نفر نشان داد که هیچ ارتباط معناداری میان مصرف قهوه و بروز RA وجود ندارد (نشریه International Journal of Environmental Research and Public Health). یک مطالعه مورد - شاهدی در سوئد با هدف بررسی ارتباط میان قهوه و خطر بروز RA انجام گرفت. این مطالعه عظیم بر روی 2184 بیمار تازه تشخیص داده شده RA (72 درصد این تعداد را زنان به خود اختصاص داده بودند که میانگین سنی آن‌ها 55 سال بود) و 4201 فرد غیرمبتلا به RA صورت گرفت. در نهایت این مطالعه نشان داد هیچ ارتباطی میان قهوه و خطر بروز RA وجود ندارد. نتایج این مطالعه در سال 2022 در نشریه Arthritis Research and Therapy منتشر شد. در سال 2022 مطالعه‌ای فراآنالیز بر روی 5 مطالعه هم گروهی آینده‌نگر انجام گرفت. هدف این مطالعه بررسی ارتباط میان قهوه و چای با خطر بروز RA بود. در نهایت مشخص گردید نوشیدن قهوه بدون کافئین و قهوه تغییر نیافته با افزایش خطر بروز RA در ارتباط است.

 احتمال می‌رود استفاده از حلال‌های صنعتی مانند بِنزِن، استون، آمونیوم هیدروکسید و سولفوریک اسید جهت خارج کردن کافئین دانه‌های قهوه بتواند سبب بروز اختلالات مرتبط با بافت‌های پیوندی مانند RA گردد.

نکته جالبی که در نتایج این مطالعه قید شد بی‌ارتباط بودن میان چای و کافئین با RA بود. با این حال این بررسی نواقصی نیز داشت که سبب می‌شود نتوان با اطمینان بالا به نتایج آن نگریست و تصمیم صحیحی گرفت. یافته‌های مطالعه‌ای جامعه‌محور که بر روی داده‌های حاصل از 4310 نفر انجام گرفت نیز در سال 2022 در نشریه Frontiers in Nutrition منتشر شد که رابطه علت - معلولی میان قهوه و RA پیدا نکرد. هرچند محققین بر این باور بودند که جمع‌آوری دقیق داده‌ها برای رسیدن به پاسخی بهتر نیاز است، مانند روش دم کردن قهوه، نوع قهوه و مقدار آن.

با بررسی نتایج این چند مقاله می‌توان گفت هنوز نمی‌توان توصیه‌ای در این رابطه داشت. جدیدترین مقاله منتشر شده در سال 2023 در نشریه Cureus نیز به بی‌نتیجه ماندن جمع‌بندی یافته‌ها در رابطه با نقش قهوه در بروز RA اشاره کرده است، اما نکته‌ای که مشهود است این است که به احتمال زیاد قهوه نمی‌تواند خطر بروز بیماری RA را کاهش دهد.

 به نظر می‌رسد کاهش نوشیدن قهوه عملکردی محافظه‌کارانه باشد و اگر فرد عادت به مصرف قهوه ندارد، مطلوب است همین مسیر را ادامه دهد.

روزه‌داری به کاهش درد و شعله‌ور شدن RA کمک می‌کند

شاید این رویکرد برای همه ممکن یا حتی مؤثر نباشد، اما حداقل در افرادی که اضافه وزن یا بافت چربی زیادی دارند ارزشش را دارد که امتحانش کرد. به نظر می‌رسد کاهش دریافت کالری در محدوده زمانی خاص یا فستینگ (نوعی روزه‌داری که قوانین آن با روزه‌داری مذهبی تفاوت دارد) می‌تواند از طریق مکانیسم‌هایی به کاهش التهاب و حتی نفوذ عوامل ایمنی التهاب‌زا به مایع سینوویال مفصلی جلوگیری کرده یا آن را کاهش دهد. علاوه بر این رژیم غذایی پرفیبر نیز می‌تواند از طریق افزایش نسبت Th1/Th17 و همچنین بهبود عملکرد Treg به کاهش شعله‌ور شدن و التهاب بیماری‌های خودایمنی مانند RA کمک شایانی کند. نتایج مطالعه‌ای مداخله‌ای تصادفی‌سازی شده نیز که اخیراً و بر روی 53 بیمار مبتلا به RA انجام گرفت، نشان داد که 7 روز محدودیت در کالری دریافتی روزانه (معادل 350 - 300 کیلوکالری در روز) و سپس پیروی از یک برنامه غذایی گیاهخواری به مدت 11 هفته، با اینکه نتوانست بر عملکرد و ناتوانی بیماران اثر قابل توجهی داشته باشد، اما رویکردی مناسب جهت کاهش فعالیت بیماری و همچنین عوامل خطرساز بروز بیماری‌های قلبی - عروقی به حساب آمد. یافته‌های این مطالعه در سال 2022 در نشریه Frontiers in Nutrition منتشر شد.

مطالعه‌ای مروری در سال 2022 به اثرات مثبت رژیم‌های fasting در کاهش دردهای التهابی اشاره کرد و مکانیسم‌های این اثر بهبود‌دهنده را چنین عنوان کرد: کاهش استرس اکسیداتیو و میزان CRP در گردش خون، تحریک خودکشی عوامل ایمنی التهاب‌زا، کاهش ترشح سایتوکین‌های پیش‌التهابی، کاهش بافت چربی (خود بافت چربی منبعی برای تولید عوامل التهابی به حساب می‌آید). رژیم‌های fasting متنوع می‌باشند و هرکدام برای خود پروتوکل خاصی دارد. به طور مثال در پروتوکل Time Restricted Feeding چند ساعت در طول روز فرد نباید هیچ گونه کالری دریافت کند. این بازه زمانی می‌تواند 12 تا 16 ساعت به طول انجامد. یکی از مکمل‌های ضروری به خصوص در دوره فستینگ و گیاهخواری در بیماران مبتلا به RA ویتامین D می‌باشد. از طرف دیگر همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، خطر بروز پوکی استخوان در بیماران مبتلا به RA بالا است و دریافت مقادیر کلسیم در دوره‌های رژیمی گیاهخواری کاری دشوار می‌باشد. دریافت 1200 - 1000 میلی‌گرم کلسیم در طول روز از طریق رژیم غذایی و مکمل غذایی امری حیاتی بوده و به حفظ سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند. فراموش نشود که مصرف بیش از حد مکمل کلسیم با افزایش خطر بروز سنگ‌های کلیوی و همچنین بیماری‌های قلبی - عروقی می‌تواند همراه باشد، بنابراین نباید به طور سرخود و در مقادیر بالا به مصرف مکمل این ماده معدنی رو آورد.

رژیم غذایی ضدالتهابی به جنگ التهابات می‌رود

همان‌طور که از اسم و رسم این رژیم غذایی مشخص است، شامل موارد ضدالتهاب‌زا می‌باشد و از طرف دیگر عوامل التهاب‌زا در آن به شدت محدود شده است. مطالعه‌ای مداخله‌ای در سال 2021 نشان داد که پیروی بیماران مبتلا به RA به مدت 10 هفته از رژیم غذایی ضدالتهابی به کاهش التهاب و ESR خون (شاخص نشان‌دهنده سطح التهاب) منجر می‌شود، اما چگونه می‌توان یک رژیم غذایی ضدالتهابی داشت؟ به طور مثال با کاستن از میزان دریافت اسیدهای چرب امگا 6 و افزایش دریافت اسیدهای چرب امگا 3 می‌توان از شدت التهاب کاست. کاهش مصرف روغن‌هایی مانند ذرت، گلرنگ و آفتابگردان می‌تواند کمک کننده باشد. توصیه بر این است حداقل هفته‌ای دو مرتبه از ماهی‌های روغنی مانند ساردین استفاده شود. مصرف دانه‌های چیا و بذر کتان نیز به تأمین اسیدهای چرب امگا 3 و همچنین فیبر رژیمی می‌تواند کمک شایانی کند. از طرف دیگر افزایش مصرف منابع غذایی حاوی اسیدهای چرب با یک پیوند دوگانه (MUFA) نیز می‌تواند منجر به کاهش التهاب و CRP در گردش شود. آجیل‌ها، دانه کنجد و روغن زیتون حاوی MUFA می‌باشند. روغن زیتون بکر و به خصوص فرابکر منبع غنی آنتی‌اکسیدان‌هایی چون اولئوکانتال، آپی‌جِنین و لوتِئولین است. مصرف روغن زیتون به شیوه‌ای اصولی و در مقادیری مناسب و به صورت مداوم به کاهش التهاب کمک می‌کند. گوشت قرمز و لبنیات پرچرب غنی از اسیدهای چرب اشباع می‌باشند. در صورت مصرف بیش از حد این منابع غذایی التهاب و RA تشدید می‌شود. سرخ کردن‌های طولانی‌مدت نیز از طریق تولید ترکیباتی می‌تواند حتی سالم‌ترین ماده غذایی را به مخرب‌ترین بدل کرده و التهاب را افزایش دهد.

این بار هم سعی کردم با بررسی جدیدترین مقالات و مطالعات شما را با بخشی از نقش تغذیه در بیماری RA آشنا کنم. امیدوارم که موفق عمل کرده باشم. سلامت باشید.

منابع در دفتر مجله موجود می‌باشد.