زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر سیما جعفری‌راد : دانشیار و عضو هیات علمی گروه تغذیه ؛ دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز

تحریریه زندگی آنلاین : در دنیای امروز استفاده از نفت اهمیت حیاتی داشته، زیرا مهم‌ترین منبع تأمین انرژی در سراسر جهان می‌باشد. بالاترین حجم محصولات نفتی شامل نفت سوختی و گازوئیل می‌باشند. نفت به عنوان ماده اولیه در ساخت بسیاری از محصولات مانند داروها، حلال‌ها، کودهای شیمیایی، آفت‌کش‌ها و ... کاربرد دارد. اگرچه نفت و صنایع پتروشیمی سودمندی‌های زیادی به جامعه بشری اهدا نموده اند، اما از ضررهای آنها نیز نباید غافل شد.

 یکی از این مضرات، آلاینده‌هایی است که از طریق این صنایع در محیط اطراف پخش می‌شود و خطرات جدی را برای سلامت انسان و محیط زیست به دنبال دارد و می‌تواند بر کیفیت زندگی افراد شاغل یا ساکن در مناطق صنعتی تأثیر بگذارد. از آلاینده‌های ناشی از نفت یا سوخت‌های فسیلی می‌توان به SO2، NO2، ذرات معلق، CO، H2S، و آلاینده‌های خطرناک (Hazardous air pollutants) که اغلب آنها ترکیبات آلی فرار (VOC) هستند اشاره نمود. این ترکیبات می‌توانند منجر به بروز بیماری‌های مزمنی مانند سرطان شوند. هیدروکربن‌های نفتی شامل دو دسته آلیفاتیک‌ها و آروماتیک‌ها می باشند. آلیفاتیک‌ها ترکیباتی با زنجیره باز، وزن مولکولی کم و حداقل سمیت در میان سایر ترکیبات نفت خام هستند.

 آروماتیک‌ها دارای ساختمان حلقوی‌اند. از ویژگی‌های مهم آروماتیک‌ها پایداری زیاد در مقابل تجزیه در محیط‌زیست می باشد. در عین حال سمیت آن‌ها ممکن است با حلالیت در آب، بیشتر شود.

پالایشگاه‌ها به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای مانند CO2 و CH4 شناخته شده‌اند. فاضلاب پالایشگاه‌ها نیز حاوی آلاینده‌های زیادی است مانند سولفیدها، آمونیاک، جامدات معلق، سیانیدها، ترکیبات نیتروژن‌دار و همچنین فلزات سنگین مانند کروم، آهن، نیکل، مس، مولیبدنیوم، سلنیوم و ... .

بیشتربخوانید:

چند توصیه برای مراقبت از ریه ها

دمنوش های جادویی برای مقابله با آلودگی هوا

اثرات کوتاه مدت قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها شامل بروز واکنش‌های التهابی در ریه، اختلالات تنفسی، تأثیر بر قلب و عروق (اختلال در عملکرد وازوموتور، ترومبوژنیسیته و سفتی شریانی)، افزایش مصرف داروها، افزایش بستری شدن در بیمارستان و افزایش مرگ و میر می‌باشد. از اثرات طولانی مدت قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها می‌توان به افزایش علائم تنفسی تحتانی، کاهش عملکرد ریه، بروز بیماری انسدادی مزمن ریه (COPD)، سرطان ریه، کاهش تغییرپذیری ضربان قلب، اختلال در عملکرد شناختی و کاهش امید به زندگی اشاره نمود.

تأثیر آلاینده‌ها بر سلامتی از مسیرهای مختلفی صورت می‌گیرد که عمده آن شامل مسیرهای التهابی و استرس اکسیداتیو می‌باشند. این مسیرها ممکن است منجر به تغییر عملکرد سیستم عصبی اتونوم شوند که عملکرد قلبی را تنظیم می‌کند و درنتیجه آن بروز و مرگ و میر بیماری‌های قلبی افزایش می‌یابد. اگر در محیطی آلوده زندگی یا کار می‌کنید، باید به دنبال راهی باشید تا از طریق آن بتوانید از بدن‌تان در برابر آن آلاینده‌ها محافظت کنید.

چگونه غذایی که می‌خوریم می‌تواند بدن ما را در برابر آلودگی مقاوم کند؟

مجموعه وسیعی از شواهد، فواید یک رژیم غذایی سالم را در ارتقای سلامت و کاهش خطر بیماری‌های مزمن نشان می‌دهد. افرادی که رژیم غذایی کمتر مغذی دارند، (که توسط شاخص کلی کیفیت تغذیه ارزیابی می‌شود)، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به تعدادی از بیماری‌های مزمن هستند. قرار گرفتن در معرض آلودگی‌ها ممکن است خطر ابتلا و شدت این بیماری‌های غیرواگیر را احتمالاً از طریق مسیرهای استرس اکسیداتیو و التهابی، افزایش دهد.

اهمیت تغذیه برای زندگی سالم در قالب توصیه‌های غذایی ارائه می‌گردد. یکی از این توصیه‌ها این نکته می‌باشد که باید کالری دریافتی را با فعالیت بدنی متعادل کرد، میوه‌ها، سبزیجات، فیبر و ماهی را ترجیح داد و مصرف نمک، چربی‌های اشباع شده و قند افزوده را محدود کرد. با این حال، اعمال تغییر رفتار بسیار دشوار است. علاوه بر این، مطالعات اپیدمیولوژیک نشان داده که مواد مغذی خاصی مانند اسیدهای چرب غیراشباع امگا 3 (PUFA-ω3) و دریافت کافی ریزمغذی‌های ضروری می‌توانند به طور موثری خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی و بیماری‌های مزمن را از طریق فعالیت‌های ضد اکسیداتیو و ضد التهابی کاهش دهند. بر این اساس، چندین مطالعه مداخله‌ای نیز در انسان نشان می‌دهند که مواد مغذی مانند اسیدهای چرب امگا 3 و آنتی‌اکسیدان‌ها ممکن است آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا را کاهش دهند.

بیشتربخوانید:

رابطه خستگی آدرنال و افزایش وزن

ترکیبات ارتقا دهنده سلامت مانند فیتونوترینت‌ها

فیتونوترینت‌ها (به نام مواد شیمیایی گیاهی نیز شناخته می‌شوند) مولکول‌های شیمیایی هستند که در غذاهای گیاهی یافت می‌شوند: مانند میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و حبوبات. آن‌ها ترکیباتی آنتی‌اکسیدانی هستند و با درشت مغذی‌ها و ریز مغذی‌ها از نظر ساختاری تفاوت دارند. درشت مغذی‌ها شامل کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، چربی‌ها و فیبر بوده، در حالی که ریز‌مغذی‌ها، شامل ویتامین‌ها و مواد معدنی موجود در غذا هستند. فیتونوترینت‌های یک گیاه با هم کار می‌کنند تا گیاه را از بیماری‌ها و شرایط مضر محافظت کنند.

حال چگونه فیتونوترینت‌ها می‌توانند به ما کمک کنند تا بدن  ما توانایی مقاومت در برابر اثرات برخی از مواد شیمیایی مضر در محیط اطرافمان را کسب کند؟ فیتونوترینت‌ها برای عملکردهای بدن ما ضروری نیستند و کمبود آنها باعث بیماری نمی‌شود، اما این ترکیبات با هم، برای محافظت از ما کار می‌کنند، همانطور که از گیاهان محافظت می‌کنند.

هزاران ماده مغذی گیاهی در غذاهای گیاهی وجود دارد که با ساختارهای شیمیایی متفاوت، فواید محافظتی و قدرتمندی را ارائه می‌دهند که به آنها فیتونوترینت اطلاق می‌شود. به طور کلی انواع فیتونوترینت‌هایی که در رژیم غذایی انسان‌ها وجود دارند، شامل کاروتنوئیدها، فلاونوئیدها، گلوکوزینولات‌ها، فیتواستروژن‌ها، رزوراتول و الایژیک اسید می‌باشد.

کاروتنوئیدها شامل ترکیبات مختلفی همچون بتا-کاروتن، آلفا-کاروتن، بتا-کریپتوگزانتین، لوتئین، لیکوپن و زاگزانتین می‌باشند. کاروتنوئیدها را می‌توان در مواد غذایی همچون کدو حلوایی، هویج، اسفناج، کلم پیچ، گوجه‌فرنگی و مرکبات یافت. فلاونوئیدها شامل ترکیباتی مانند فلاوون‌ها، فلاوانون‌ها، آنتوسیانین‌ها، ایزوفلاوون‌ها و فلاونول‌ها می‌باشند. این ترکیبات در غذاهای گیاهی مانند چای سبز، قهوه، شکلات تلخ، پیاز، سیب، گریپ‌فروت، حبوبات و زنجبیل یافت می‌شوند. فیتونوترینت دیگر رزوراتول می‌باشد که آن را می‌توان در بادام‌زمینی، پسته، توت‌فرنگی، تمشک و بلوبری پیدا کرد. گلوکوزینولات‌ها در سبزیجات خانواده کلم دیده می‌شوند مانند کلم، بروکلی، گل کلم، کلم بروکسل و خردل. الاژیک اسید را می‌توان در انار، توت فرنگی، تمشک، انگور و گردو یافت و در نهایت فیتواستروژن‌ها در مواد غذایی گیاهی مانند سویا، کلم بروکلی، مرکبات، هویج، قهوه و حبوبات دیده می‌شوند.

بیشتربخوانید:

کافئین چه اثراتی بر زیبایی پوست می گذارد؟

چگونه فیتونوترینت‌ها از سیستم ایمنی بدن ما محافظت می‌کنند؟

فیتونوترینت‌ها آسیب رادیکال‌های آزاد تشکیل شده در شرایط استرس‌زا در گیاهان و انسان‌ها را کاهش می‌دهند. آن‌ها مولکول‌های پایداری هستند که الکترون‌های خود را به رادیکال‌های آزاد ناپایدار اهدا می‌کنند تا سلامت مولکولی و ایمنی را تثبیت کنند.

آلودگی، سیگار کشیدن، التهاب و پیری نمونه‌هایی از شرایط استرس‌زا هستند که باعث ایجاد رادیکال‌های آزاد در بدن انسان می‌شوند، که سیستم ایمنی بدن ما را ضعیف کرده و باعث آسیب به DNA، غشای سلولی، جریان خون و موارد دیگر می‌شوند. این آسیب‌ها می‌توانند منجر به سرطان و بیماری‌های مزمنی همچون بیماری‌های قلبی عروقی گردند.

فیتونوترینت‌ها در گیاهان از آنها در برابر شرایط نامساعد محیطی محافظت می‌نمایند، همچون گیاهان، ما نیز هنگام مصرف انواع غذاهای گیاهی از ویژگی‌های محافظتی فیتونوترینت‌ها بهره‌مند می‌شویم. شواهد نشان می‌دهد که آنها ممکن است از جهش سلولی و التهاب جلوگیری کرده و سیستم ایمنی بدن ما را تقویت کنند.

 از کجا می‌توانیم فیتونوترینت‌ها را پیدا کنیم؟

بسیاری از فیتونوترینت‌ها در پوست گیاه متمرکز شده و به گیاه رنگ، طعم و عطر می‌دهند، اما برخی دیگر نیز بی‌رنگ هستند. نمونه‌هایی از غذاهای رایج غنی از فیتونوترینت‌ها شامل آووکادو، هویج، کلم بروکلی، زغال اخته، سیر، گیاهان دارویی، پیاز، گوجه‌فرنگی، اسفناج و انگور قرمز است. فیتونوترینت‌ها در طول آماده‌سازی و پخت و پز مانند خرد کردن، پختن یا استخراج آسیب نمی‌بینند. برای مثال، لیکوپن موجود در گوجه‌فرنگی زمانی که به صورت سس ساخته می‌شود، غلظت بیشتری داشته و بیشتر در دسترس بدن قرار می‌گیرد. همچنین پیاز و سیر وقتی بریده می‌شوند، فیتونوترینت‌های خود را آزاد می‌کنند.

یک الگوی غذایی مناسب در برابر آلاینده‌ها و غنی از فیتونوترینت‌ها: رژیم غذایی مدیترانه‌ای

کشورهای مدیترانه‌ای از لحاظ تاریخی جزو سالم‌ترین کشورهای جهان هستند و نرخ نسبتاً پایینی از بیماری‌های قلبی عروقی و سرطان و همچنین طول عمر بیشتر در بین آنها دیده می‌شود. رژیم غذایی مدیترانه‌ای سنتی با مصرف زیاد سبزیجات، میوه‌ها، آجیل‌ها، حبوبات و غلات فرآوری نشده مشخص می‌شود. در این الگوی رژیمی، مصرف گوشت و فرآورده‌های گوشتی؛ و همچنین لبنیات (به استثنای پنیرهای با قابلیت نگهداری طولانی مدت) کم می‌باشد. مصرف الکل در رژیم غذایی سنتی مدیترانه‌ای رایج است، اما به طور کلی در حد اعتدال و به شکل شراب و به عنوان یک قاعده، در طول وعده‌های غذایی مصرف می‌شود. اگرچه شراب قرمز محتوای فیتونوترینت بالایی دارد، اما باتوجه به اینکه مصرف الکل در فرهنگ اسلامی جایز نیست، حذف آن از الگوی غذایی مدیترانه‌ای در کشورهای اسلامی، همچنان ارزش بالای این الگو را حفظ می‌کند. ، ضمن این که خود الکل موجود در شراب ارزش ذاتی ندارد و رنگیزه های گیاهی موجود در آن ارزشمند هستند که با مصرف آب انگور قرمز می توان به مزایای آن دست یافت. دلیل ارزش بالای این الگوی غذایی این است که در هرم رژیم غذایی مدیترانه‌ای، مصرف بالای غلات، میوه‌ها و سبزیجات در قاعده هرم قرار دارد. مصرف گوشت قرمز کم بوده و شیرینی در حد متوسط مصرف می‌شود. در این الگوی رژیمی اگرچه درصد چربی دریافتی بین 40 درصد (در یونان) تا 30 درصد (در ایتالیا) متغیر است، اما نسبت چربی‌های تک غیر اشباع مفید به چربی‌های اشباع غیر مفید بالا است، زیرا روغن زیتون دارای محتوای اسیدهای چرب تک غیر اشباع زیاد است. در این هرم غذایی مصرف ماهی در گذشته تابع فاصله از دریا بوده است، اما امروزه مصرف آن در مجموع در سطح متوسط می‌باشد. رژیم غذایی مدیترانه‌ای اثرات مفیدی بر سلامت قلب و عروق، بهبود فشار خون، عملکرد اندوتلیال و پروفایل لیپیدی داشته و در عین حال واکنش‌های التهابی و استرس اکسیداتیو را کاهش می‌دهد. به دلیل مصرف بالای میوه‌ها و سبزیجات در این الگوی رژیمی، سطح بالایی از فیتونوترینت‌ها و ترکیبات آنتی‌‌اکسیدانی مختلف به بدن می‌رسد.

خطر مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی که درنتیجه قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا بروز می‌یابند، توسط الگوهای مناسب غذایی کاهش می‌یابد. با توجه به مطالعات قبلی، از استرس اکسیداتیو به عنوان مکانیسم اساسی برای اثرات بهداشتی ناشی از آلودگی هوا یاد می‌شود، بنابراین یک الگوی غذایی سالم غنی شده با ترکیبات آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی می‌تواند با مکانیسم‌های اثرات آلودگی هوا بر سلامت مقابله نماید. به عنوان مثال زمانی که در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیریم، آنتی‌اکسیدان‌های رژیم غذایی ممکن است گونه‌های فعال اکسیژن و رادیکال‌های آزاد تولید شده را قبل از اینکه بتوانند مسیرهای پاتوژنز بیماری‌های قلبی و عروقی ناشی از آلودگی هوا را فعال کنند، از بین ببرند. غیر از فیتونوترینت‌های رژیم غذایی، برخی از ویتامین‌های آنتی‌اکسیدان همچون ویتامین E و همچنین اسیدهای چرب امگا 3 نیز التهاب ناشی از آلاینده‌ها و استرس اکسیداتیو را کاهش می‌دهند، این ترکیبات همچنین می‌توانند سطح سیتوکین‌های التهابی اینترلوکین-6 (IL-6) و فاکتور نکروز تومور-آلفا (TNF-α) را در سلول‌های اندوتلیال عروق وریدی کاهش دهند، بنابراین به نظر می‌رسد الگوی رژیمی مدیترانه‌ای تاحدودی بتواند در فرایند کاهش تاثیرات نامطلوب آلاینده‌ها نقش داشته باشد.

 اگرچه چندین مطالعه گذشته به دنبال شناسایی غذاها یا مواد مغذی خاصی بودند که قادر به کاهش پاسخ‌های حاد بدن در زمان قرار گرفتن در معرض آلودگی باشند، اما اینکه چه الگوی غذایی و با چه ویژگی‌هایی می‌تواند اثرات قرار گرفتن در معرض آلودگی‌ها در درازمدت و پیامدهای سلامتی ناشی از آن را تغییر دهد، هنوز معرفی نشده است، هرچند تحقیقات در این زمینه ادامه دارد. برای مثال یک مطالعه در کشور دانمارک نشان داد در شرکت‌کنندگانی که مصرف نسبتاً بالایی از میوه‌ها و سبزیجات را در رژیم غذایی خود داشتند، به طور قابل‌توجهی خطر مرگ و میر ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی و ایسکمیک قلبی مرتبط با مواجهه طولانی‌مدت با NO2 کاهش پیدا کرد. NO2 نشانگر انتشار گازهای خروجی موتور خودرو است. آلاینده NO2 و ترکیبات دیگری همچون مخلوط پیچیده‌ای از فلزات واسطه و هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای، می‌تواند مسیرهای واسطه استرس اکسیداتیو و التهاب را فعال کند، در نتیجه به طور بالقوه مکانیسم‌های بیماری قلبی عروقی از جمله اختلال عملکرد اندوتلیال سیستمیک، ترومبوز، عدم تعادل اتونومیک، پیشرفت آترواسکلروز، مقاومت به انسولین، و دیس لیپیدمی را منجر شوند، بنابراین به نظر می‌رسد پیروی از یک رژیم غذایی همچون رژیم غذایی مدیترانه‌ای که سهم بیشتری از غذاهای گیاهی را شامل می‌گردد، ممکن است از طریق فرایند‌های ضد التهابی و تقویت سیستم آنتی‌اکسیدانی بدن، با اثرات نامطلوب این آلاینده‌ها مقابله نماید.