زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمد رادفر؛ دکترای عمومی داروسازی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی 

یکی از مشکلات شایع گوارشی که تقریبا اکثر افراد در طول زندگی خود آن را تجربه می کنند بیماری ریفلاکس است.

ریفلاکس برگشت محتویات معده یا قسمت‌‌های پایین تر دستگاه گوارش (دودنوم) به داخل مری بدون ایجاد استفراغ است که به دلایلی از جمله شل شدن دریچه (اسفنگتر) انتهای مری، تاخیر در تخلیه معده و یا اختلالات حرکتی مری اتفاق می افتد. علائم معمول ریفلاکس عبارتند از درد در زیر جناغ سینه و سوزش سر دل (Heart burn)، گیر کردن غذا و بلع سخت (دیسفاژی)، حالت تهوع (به خصوص هنگام صبح)، آروغ زدن‌های مکرر، جمع شدن بیش از حد بزاق در دهان، سرفه‌‌های مکرر و بدون علت، تلخ شدن دهان و برگشت آب و مواد غذایی از معده به دهان (رگورژیتاسیون) و بلع دردناک (اودینوفاژی).

بیماری ریفلاکس تحت تاثیر عوامل متعددی تشدید می شود و ممکن است بیماران با وجود یک یا چند عامل همزمان، وضعیت گوارشی بدی را تجربه کنند که از این عوامل می توان به خوردن غذاهای سنگین، حجیم، پرچرب و آبکی و پرادویه، مصرف سیگار و مشروبات الکلی، مصرف مایعات محرک مانند چای و قهوه، ایجاد فشار بر معده بعد از مصرف غذا، حالت درازکشیدن بعد از صرف غذا، انسداد راه‌های خروجی معده به علت ایجاد زخم و یا تومور، اختلالات حرکتی مری، استرس، فشار روانی وعصبی، چاقی و نیز شرایط خاص مانند دوران باداری. البته ریفلاکس در دوران بارداری به علت تغییرات و افزایش ترشح هورمون‌ها و فشار مکانیکی که رحم بر دستگاه گوارش وارد می کند ایجاد می شود و معمولا با پایان دوره بارداری رفع می شود.

همچنین مصرف برخی از داروها می توانند باعث بروز ریفلاکس گردند که از آن جمله می توان به آنتی کلینرژیک‌‌ها، بلوکه کننده‌‌های بتا، باز کننده‌‌های برونش‌ها، بلوکه کننده‌‌های کانالهای کلسیم، داروهای دوپامینی، پروژستین، داروهای آرام بخش و داروهای ضد افسردگی‌های سه حلقه‌ای اشاره نمود.
یکی از مشکلاتی که ریفلاکس ممکن است برای بیماران ایجاد کند این است که برخی علائم ریفلاکس با بیماریهای دیگر اشتباه گرفته شود و درمان بیماریها را دچار مشکل کند. مثلا درد قفسه‌ی سینه ناشی از ریفلاکس با دردهای قلبی اشتباه گرفته می شود

که درچنین مواردی بیماری خطرناکتر (بیماری قلبی) را با توجه بیشتری بررسی میکنیم و در صورت رد فرض بیماری قلبی به درمان ریفلاکس مبادرت می گردد.

برای ریفلاکس درمان‌های مختلفی وجود دارد که به صورت درمان‌‌های غیر دارویی، درمان‌‌های دارویی و درمان با فرآورده‌‌های طبیعی و سنتی می باشد.

از درمان‌‌های غیر دارویی می تواند به انجام ملاحظاتی راجع به تغییر سبک زندگی، تغذیه و اصلاح الگوهای غذایی ناسالم و سوق آن به سمت الگوی غذایی سالم اشاره کرد.

در ریفلاکس‌‌هایی که شب هنگام موقع خواب اتفاق می افتند بهتر است بیماران هنگام درازکشیدن و خوابیدن سر را در ارتفاع بلندتری نسبت به بدن قرار دهند.

این بیماران از پوشیدن لباس‌های تنگ باید اجتناب کنند و اگر علت ریفلاکس آنان چاقی و اضافه وزن است باید با رژیم درمانی مناسب و افزایش فعالیت فیزیکی وزن خود را کاهش دهند.

كاهش حجم وعده‌های غذایی، كاهش چربی غذا، كاهش مصرف مواد حاوی رنگ‌ها و شكلات در برخی از موارد كمك كننده می‌باشد.

بعضی از بیماران از سوزش پشت جناغ سینه پس از مصرف نوشیدنی‌های اسیدی نظیر مركبات و غذاهای ادویه‌دار و مصرف تركیبات حاوی گوجه‌فرنگی و سس آن و نیز ایجاد ریفلاكس پس از نوشیدن قهوه، چای، و نوشابه‌های گازدار شكایت دارند كه با پرهیز از مصرف این مواد بهبود می‌یابند.
درمان ریفلاکس با دارو با سرعت بیشتری انجام می پذیرد و گاها با مصرف دوزهای اولیه داروها علائم بیماری بهبود می یابد. از داروهای موثر بر ریفلاکس به چند دسته دارویی اشاره میکنیم:
دسته دارویی اولیه که اثر بخشی سریع و آنی دارند آنتی‌اسیدها هستند.

آنتی‌اسیدها باعث تسکین سوزش معده و خنثی کردن اسید معده می شوند.

آلومینیوم هیدروکساید، منیزیم هیدروکساید، آلومینیوم و منیزیم هیدروکساید، آلومینیوم منیزیم هیدروکساید + سایمتیکون (آلومینیوم ام جی اس)، كربنات كلسیم و بیكربنات سدیم جز دسته داروهای آنتی اسید هستند.

این داروها چون با اسید معده واکنش خنثی سازی انجام میدهند لازم است هر 1 تا 3 ساعت بعد از غذا و به صورت مكرر جهت تسكین علائم از آن استفاده گردد (البته این داروها فقط در 20 درصد بیماران قادر به برطرف كردن علائم ریفلاكس هستند). تفاوت عمده آنتی اسیدها، در میزان جذب و تاثیر بر قوام مدفوع است منیزیم هیدروکساید یک ملین قوی است

در حالی آلومینیوم هیدروکساید تأثیر یبوست زا دارد. استفاده مداوم از آنتی اسیدها ممكن است موجب ایجاد عوارض سیستمیك (عمومی) گردد مثلاً بیمارانی كه مدت زیادی كربنات كلسیم مصرف كنند موجب جذب مقدار قابل ملاحظه ای كلسیم می شود كه باعث بروز اختلال در كار كلیه شده و به نام سندرم شیر-قلیا معروف است.

همچنین آنتی اسیدها ممكن است باعث اختلال در تعادل الکترولیت‌های مهم بدن شوند. نکته قابل توجه در مصرف آنتی اسیدها تداخلات زیاد آنها با سایر داروها می باشد که باید با فاصله زمانی استفاده شوند. افرادی که دچار بیماری‌‌های کلیوی هستند باید در مصرف آنتی اسیدهای حاوی منیزیم احتیاط بیشتری بخرج دهند.

همچنین استفاده طولانی مدت از آنتی اسیدهای حاوی آلومینیوم در بیماران با نارسایی كلیه موجب تجمع این یون فلزی شده و ایجاد عوارض سمی در دستگاه عصبی مرکزی می نماید. بیماران دچار فشارخون و مشکلات قلبی و مصرف کنندگان داروهای گروه کورتون‌‌ها که مجبور به رعایت رژیم غذایی کم نمک هستید، در مصرف محصولاتی که حاوی سدیم بیکربنات، آلومینیوم هیدروکسید یا منیزیم کربنات هستند باید احتیاط کنند.

دسته دوم از داروهای موثر در درمان ریفلاکس داروهای افزایش دهنده سرعت تخلیه معده مانند متوكلوپرامید، سیزاپراید ودومپریدون (حتی در برخی موارد استفاده از آنتی بیوتیک اریترومایسین) هستند.

این داروها حرکت دستگاه گوارش فوقانی را افزایش می دهند بدون آن که اثر منفی بر روی میزان ترشح اسید معده داشته باشند و فشار دریچه مری-معدی (دریچه یا اسفنکتری که بین مری و معده وجود دارد و در اثر شل شدن آن اسید و محتویات معده به داخل مری برگشت داده می شوند) را نیز افزایش می دهند

و از طریق افزایش سرعت تخلیه معده مانع توقف طولانی مدت غذا در معده می شوند و همین امر باعث کاهش برگشت محتویات غذایی معده که با اسید هم مخلوط شده است به داخل مری می شود.
گروه سوم داروهای ضد اسید، مسدود كننده‌های گیرنده هیستامین نوع دو (آنتاگونیست‌‌های گیرنده H2) هستند

كه حجم و اسیدیته ترشحات معده را چه در حالت استراحت و چه در موقع تحریك معده توسط غذا یا هیستامین كاهش می دهند.

این داروها (سایمتیدین، رانیتیدین، فاموتیدین و نیزاتیدین) بیشتر در درمان ترشح اسید شبانه مؤثر می‌باشند. یكی از مشكلات مصرف آنها، تحمل نسبت به دارو و كم شدن اثر دارو پس از مصرف طولانی آن می باشد. پاسخ به درمان وابسته به شدت بیماری، دوز دارو و طول مدت درمان بوده و در درمان بیماران با علائم خفیف تا متوسط به کار می روند.

در مقایسه با آنتی اسیدها شروع اثر این دسته دارویی بعد از 45 تا 30 دقیقه بوده و طول اثر (حدودا 10 ساعت) بیشتری دارند.
دسته چهارم از داروهای ضد ریفلاکس و کاهنده اسید معده داروهای مهاركننده‌های پمپ پروتون مانند امپرازول، پنتوپرازول، رابپرازول و لانزوپرازول هستند که ترشح اسید تحریك شده با غذا و اسید شبانه را با درجه بیشتری نسبت به سایر داروها مهار می‌كنند.

این داروها معمولا قبل از اولین وعده غذایی در روز، وقتی كه بیشترین میزان ترشح اسید معده وجود دارد باید مصرف شوند گاه یك بار مصرف روزانه قادر به مهار ریفلاکس و برگشت اسید معده به مری نیست و تجویز دوز دوم آنها ضرورت می یابد که در این صورت قبل از وعده غذایی شب یک دوز دیگر باید مصرف شود. مدت اثر این داروها، 10 تا 14 ساعت در روز است.

دربیش از نیمی از موارد فرد مبتلا به ریفلاکس نیاز به درمان دراز مدت (سال‌ها) با دارو دارد.

داروهایی این دسته دارویی رامی توان برای مدت طولانی (حتی سال‌ها) استفاده نمود.

اگرچه عوارض معدودی با این داروها گزارش شده است اما در مجموع کنترل علائم ریفلاکس در دراز مدت با این دسته داروها بسیار موفقیت آمیز و مطمئن است.

گاهی برای درمان سریعتر و مطمئن تر ریفلاکس معده به مری از رژیم‌‌های دارویی که ترکیبی از داروهای ذکر شده است استفاده می شود که نتایج رضایت بخش تری حاصل می گردد.

درمان ریفلاکس بدون در نظر گرفتن علت ایجاد کننده آن، نمی تواند درمان موفقیت آمیزی باشد. به همین دلیل توجه به عوامل ایجاد کننده و تشدید کننده ریفلاکس بسیار حائز اهمیت است.

از بین این عوامل تشدید کننده ریفلاکس می توان به مصرف داروهای متفاوت برای درمان بیماری‌های مختلف اشاره کرد چون بعضی از داروها ممکن است با ضعیف کردن اسفنکتر مری، تشدید التهاب مری و کند کردن هضم غذا، سبب تشدید ریفلاکس معده شوند.

مکانیسم اصلی داروهایی که ریفلاکس را تشدید میکنند این است که دریچه‌ی بین معده و مری را شل می‌کنند و سبب می‌شوند که اسید از معده به مری راه یابد.

این داروها عبارتند از داروهای ضدافسردگی مانند ایمیپرامین، داکسپین، آمی تریپتیلین، داروهای حاوی استروژن، داروهای مسکن و خواب آور مانند دیازپام، داروهای آسم مانند تئوفیلین (که نه تن‌ها سبب سستی ماهیچه‌های کنترل تنفس، بلکه سبب شل شدن اسفنکتر بین مری و معده نیز می‌شوند)، داروهای دسته بیسفوسفونات مورد استفاده در درمان پوکی استخوان مانند آلندرونیت، مکمل‌های پتاسیم، آنتی‌بیوتیک‌هایی نظیر داکسی سیلین و تتراسایکلین، داروی قلبی کینیدین.

علاوه بر این داروها برخی از داروها سبب کند شدن هضم غذا و تولید بیشتر اسید معده و در نتیجه تشدید علائم ریفلاکس معده می‌شوند که می توان به دسته داروهای ضد فشار خون مانند نیفدیپین، وراپامیل، دیلتیازم و مسکن‌‌های مخدر مانند مورفین اشاره کرد.
علاوه بر درمان‌‌های دارویی، با استفاده از فرآورده‌‌های طبیعی، سنتی و مکمل‌‌ها هم تا حدودی میتوان علائم ریفلاکس را تسکین داد که برخی از این ترکیبات به صورت بالقوه در پیشگیری از ایجاد ریفلاکس موثر هستند که از آن جمله ویتامین‌‌های مغذی آنتی اکسیدانی مانند ویتامین A، C، و E و گیاهان دارویی مانند آلوئه ورا، شیرین بیان، آویشن، بابونه، زنیان، تخم کرفس، تخم شوید، تخم رازیانه، انیسون، دارچین، زنجبیل، رزماری، مرزنجوش، گلپر، به لیمو، تخم گشنیز، گل همیشه بهار را نام برد.