دكتر محمد حسین صالحی سورمقی؛ دكترای تخصصی فارماكوگنوزی؛ استاد دانشكده داروسازی دانشگاه تهران
نام فارسی: دم اسب
نام علمی: Equisetum arvense
نام عمومی: Horsetail
نام انگلیسی: Horsetail
نام عربی: ذَنَبَ‌‌الْخَیْل (Zanabalkhail)
نام فرانسوی: Prele des champs
نام آلمانی: Schachtelhalm
نام خانواده: Equisetaceae (دم اسبیان)
گیاه‌شناسی دم اسب
دم اسب گیاهی است چندساله به ارتفاع حداكثر 60 سانتی‌متر با ساقه‌های توخالی، بندبند و شیاردار.
این گیاه، بدون گل با ریزوم افقی یا زاویه‌دار می‌باشد كه بر حسب منابع مختلف از 200 تا 540 میلیون سال پیش تاكنون می‌زیسته است.
از این گیاه فسیل‌های زیادی از دوران مختلف بر جای مانده است. ساقه‌های دم اسب به دو صورت زایا و نازا می‌باشند.
ساقه‌های زایا كه در ابتدای فصل بهار می‌رویند، كوتاه‌تر از نوع نازا و دارای قطر بیشتری هستند. این ساقه‌ها اصولاً فاقد كلروفیل بوده و تقریباً قرمزرنگ (یا قرمز مایل به ارغوانی) می‌باشند.
ساقه‌های نازا در اردیبهشت و خردادماه ظاهر می‌شوند و به رنگ سبز و بدون انشعاب هستند.
در ساقه‌های نازا برگ‌های باریك و كوچك دور تا دور هر بند را احاطه كرده و به صورت غلاف كوچكی درمی‌آیند و از این محل شاخه‌های باریك و بندبند به طور كاملاً منظم از دور ساقه به خارج می‌رویند.
ساقه زایا بندبند بوده و اطراف هر بند را تعدادی برگ به صورت فراهم و به هم چسبیده (شبیه ساقه نازا) احاطه كرده است. در رأس ساقه نازا سنبله موله هاگ قرار گرفته است.
این سنبله كه تقریبا بیضی‌شكل می‌باشد، از قطعات فلس‌مانند تشكیل شده و به صورت ردیف‌هایی منظم به هم فشرده شده‌اند.
هر قطعه فلس‌مانند با پایه‌ای به محور انتهای ساقه چسبیده و در سطح تحتانی آن هاگدان‌ها قرار گرفته است. درون هاگدان‌ها دانه‌های كوچك هاگ قرار دارند.
هاگ‌ها پس از رسیدن كامل از یك شكاف عمودی كه روی هاگدان ایجاد می‌شود، خارج می‌گردند.
قسمت مورد استفاده دم اسب ساقه‌های نازای آن است كه در طول سال و هنگامی كه ساقه‌ها رشد كامل كرده‌‌اند، جمع‌آوری و خشك می‌شوند.
این گیاه در بیشتر نقاط جنگلی و مرطوب ایران و جهان می‌روید.
تاریخچه دم اسب
گیاه دم اسب بومی نیمكره شمالی و دارای قدمت چند میلیون ساله است.
گرچه در قدیم چند گیاه مشابه با آن را از یك خانواده می‌دانستند (از جمه گیاه افدرا)، ولی امروزه این اشتباهات تصحیح شده است.
در قرون وسطی از دم اسب برای بند آوردن خونریزیها استفاده می‌كردند.
در حدود قرن نوزدهم استفاده‌های درمانی از این گیاه به حداقل رسید؛ ولی بهره‌گیری از آن مجدداً رو به افزایش نهاد و در حال حاضر از گیاهان دارویی مهم و پرمصرف به شمار می‌آید.
تركیبات مهم دم اسب
یكی از مهم‌ترین تركیبات دم اسب، اسید سیلیسیك و سیلیكات‌ها است.
میزان این مواد در گیاه تازه به طور متوسط 10 درصد و در گیاه خشك بین حدود 5 تا 8 درصد می‌باشد.
همین مواد در خاكستر گیاه تا حدود 70 درصد وزنی را تشكیل می‌دهند. همچنین اسیدهای اگزالیك، مالیك و آكونی تیك در آن گزارش شده است.
از دیگر مواد، تركیبات فنلی، آلكالوئیدی، از جمله آكی‌سیتین و تركیب گوگردداری به نام دی‌متیل سولفون می‌باشد. پتاسیم، سلنیوم و كلسیم نیز از املاح معدنی مهم این گیاه است.
داروشناختی و اثرات مهم دم اسب
دم اسب ادرارآور، بندآورنده خونریزیها، استحكام‌دهنده مفاصل، تاندون و استخوان‌ها، برطرف‌كننده مشكلات كلیه و مثانه، رفع مشكل آب آوردن انساج، كاهش تورم پروستات و به صورت موضعی درمان‌كننده سرمازدگی و زخم‌هاست.
سیلیس دارای خاصیت تحریك موضعی است و احتمالاً روی متابولیسم پوست، مفاصل، تاندون‌ها و استخوان‌ها عمل می‌كند؛ به همین دلیل در شكستگی‌ها، بیماری‌های روماتیسمی، اختلالات موضعی عروق محیطی، سرمازدگی و تورم بعد از ترومبوز مفید می‌باشد.
برای این منظور می‌توان از حمام سیلیس (با اضافه كردن این عصاره به آب حمام) استفاده كرد و یا از كمپرس عصاره دم اسب به صورت موضعی استفاده نمود.
این عمل برای تسكین دردهای آرتروز و ورم مفاصل مفید است.
پژوهش‌ها نشان می‌دهد سیلیس كلوئیدی موجود در عصاره دم اسب تأثیر قابل توجهی در افزایش خاصیت ارتجاعی و كشش پوست و مو دارد و موجب التهاب و خارش پوست سر می‌شود.
همچنین به نظر می‌رسد املاح فراوان و ویتامین‌های دیگر عصاره دم اسب مواد ضروری فولیكول‌ها را تأمین و موجب تقویت مو گردد.
جوشانده آن به صورت غرغره برای رفع درد گلو، به صورت كمپرس جهت بهبود ضرب‌دیدگی، زخم یا خارش و به صورت استنشاقی (بالا كشیدن از طریق بینی) باعث بند آمدن خونریزی بینی می‌شود.
طریقه و میزان مصرف دم اسب
جوشانده: 30 تا 50 گرم آن را در 500 میلی‌لیتر آب ریخته و حدود نیم ساعت بجوشانید؛ سپس آن را صاف كرده و روزانه در سه نوبت میل كنید.
پودر: قبل از غذا هر بار (تا چهار بار در شبانه‌روز) نیم تا یك گرم از آن را می‌توان برای بندآوردن خونریزیها و تأمین مواد معدنی بدن استفاده كرد.
لوسیون یا كمپرس: یك كیلوگرم گیاه را در یك لیتر آب ریخته به مدت 20 تا 30 دقیقه جوشانده، سپس صاف كنید و به صورت لوسیون یا با پارچه‌های پنبه‌ای به صورت كمپرس استفاده نمایید.
تنتور: روزانه 2 تا 4 میلی لیتر به صورت خوراكی میل شود.
كپسول: تا روزی 3 عدد استفاده گردد.
عوارض جانبی: مصرف مقدار زیاد آن ممكن است ایجاد ناراحتی‌های معده و دستگاه هاضمه و اسهال كند.
آلكالوئید اكی‌سیتین آن می‌تواند باعث تخریب ویتامین B1 (تیامین) شود كه در این صورت باید به مقدار لازم ویتامین B1 مصرف كرد.
موارد عدم مصرف: به صورت خوراكی بهتر است در كودكان و زنان حامله مصرف نشود.
احتیاط: با توجه به اینكه دم اسب حاوی مقدار نسبتاً زیادی سلنیوم می‌باشد، باید در مصرف آن احتیاط و حد خوراكی و دارویی آن را رعایت نمود.
ابن‌سینا در كتاب قانون راجع به دم‌اسب چنین گفته است
ذنب الخیل یا دم اسب، طبیعت سرد و خشك دارد. گیاه و به ویژه افشره‌اش گیرنده و بسیار خشكاننده و در بند آمدن نزیف (خون دماغ) بسیار فعال است.
در شفا دادن زخم و قرحه شگفت‌آور است و اگر در زخم عصبی هم باشد، آن را نیز شفا دهد.
ضماد و یا مالیدنی‌اش گسستگی و سطح‌های ماهیچه را دوا كند و در علاج بادكردگی روده مفید است.
در علاج ورم معده، كبد و استسقا (آب آوردن انساج) مفید می‌باشد.
در كتاب مخزن‌الادویه راجع به دم‌اسب چنین آمده است
طبیعت گیاه سرد و خشك است.
قابض و بندآورنده خون دماغ می‌باشد و جهت سرفه مزمن و امراض سینه، استسقا و ورم حار جگر و اقسام اسهالات حاره، هنگامی كه تب نباشد، زخم امعا و جراحت (زخم) مثانه و نوشیدن آن جهت فتق و نوشیدن و ضماد آن جهت بهبود زخم‌های بزرگ و آسیب دیدن عصب‌ها و ورم مقعد و ورم‌های اعضا مفید است.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضد باكتری، ضد ادم، ضد التهاب، ضد اسپاسم، قابض، ضد نفخ، ادرارآور، معرق، قاعده‌آور، بندآورنده خونریزی، محرك سیستم ایمنی بدن و بهبوددهنده زخم.
نكات قابل توجه
1- دم اسب خام و یا تازه آن خوراكی نیست؛ ولی ساقه‌های جوان و زایای مربوط به فصل بهار را می‌توان به صورت پخته جایگزین مارچوبه كرد.
2- دم اسب سالیان دراز برای درمان دردهای مفصلی مورد استفاده بوده است و در حال حاضر نیز از این تجربه استفاده می‌كنند.
3- چون این گیاه حاوی مقدار زیادی سیلیس می‌باشد، به نام Silica نیز مشهور است.
4- از گیاه دم اسب برای تهیه رنگ آبی (كمرنگ)، پولیش آلیاژ قلع و سرب، پولیش چوب، غذای مایع گیاهان و به عنوان ضد انگل (قارچ‌كش) گیاهان استفاده می‌شود.
5- در ژاپن این گیاه را به صورت سبزی خوراكی در فصل بهار مصرف می‌كنند.
6- از دم اسب محصولاتی برای استحكام ناخن‌ها (به صورت موضعی) تهیه می‌گردد.
بیشتر بخوانید:
