به قلم : دکتر مینا کاویانی ؛ انستیتو تحقیقات تغذیه‌ای و صنایع غذایی کشور
تحریریه زندگی آنلاین : چای نوشیدنی حاصل از دم‌کردن برگ‌های گیاه چای با نام علمی کاملیا سیننسیس ، یکی از نوشیدنی‌های محبوب و مفید برای سلامت انسان است. گیاه چای یک درختچه همیشه سبز است که منشأ آن از دشت‌های هیمالیا در هند و جنوب غربی چین است. در ایران محل اصلی کشت چای، استان‌های شمالی هستند. برگ‌های چای بلافاصله بعد از برداشت و قبل از مصرف، مراحل مختلفی را طی می‌کنند. بسته به روش‌های به کار رفته هنگام برداشت، چیدن و فرآوری، چای‌های متنوعی به بازار عرضه می‌شود.
انواع چای
چهار نوع اصلی چای به بازار عرضه می‌شود که عبارتند از: سفید، سبز، اولانگ و سیاه. چای سفید از جوانه‌ها و انتهای برگ‌های گیاه تشکیل شده است و کمترین فرآوری روی آن انجام می‌شود. چای سفید عالی‌ترین چای است، زیرا کمترین اکسیداسیون را دارد. تولید چای سبز نیز به همین شکل می‌باشد، برگ‌های تازه چیده شده با گرما و بخار ملایم خشک می‌شوند تا از اکسیدشدن آنها جلوگیری شود؛ به همین علت مقدار آنتی‌اکسیدان‌های چای سبز بیشتر از انواع دیگر آن است. چای اولانگ نیز از اکسیداسیون ناقص برگ‌های چای به دست می‌آید. چای سیاه از فرآوری بیشتر برگ‌های چای تولید می‌شود. انواع دیگر چای مانند چای عطری (ارل‌گری) و یا در ترکیب با گیاهان دیگر مانند دارچین و نعنا هم وجود دارد.
بیشتربخوانید:
خواص درمانی چای کوهی
چای سبز و خواص تغذیه‌ای آن
یکی از موادی که به طور طبیعی در چای سبز وجود دارد، کافئین است. کافئین باعث سرکوب نوعی انتقال‌دهنده عصبی بازدارنده در مغز می‌شود. به این ترتیب در پی آن افزایش غلظت انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و نور‌اپی‌نفرین رخ می‌دهد و تحریک‌پذیری سلول‌های عصبی بالا می‌رود. مطالعات نشان داده‌اند که کافئین منجر به بهبود جنبه‌های مختلف عملکرد مغز از جمله خلق و خو، هوشیاری، زمان واکنش و حافظه می‌شود. چای سبز همچنین حاوی ماده تیانین است که خاصیت آرامش‌بخش دارد. در نتیجه چای سبز می‌تواند هوشیاری بدون استرس و اضطراب فراهم کند و عملکرد مغز را بهبود بخشد.
چای سبز حاوی ترکیبات گیاهی به نام فلاونوئیدها است که تصور می‌شود تأثیرات درمانی مفید آن را برعهده دارد. اصلی‌ترین فلاونوئید موجود در چای کاتچین است. این ترکیب خواص ضدالتهاب، ضدسرطان، ضدآلزایمر، ضدخستگی و آرامبخش دارد. از سایر ترکیبات فلاونوئیدی این نوع چای کوئرستین را می‌توان نام برد که علاوه بر خواص مذکور با رادیکال‌های آزاد مقابله کرده و به تقویت جریان مواد مغذی در رگ‌های خونی کمک می‌کند.
کاتچین‌های موجود در چای سبز می‌توانند رشد باکتری‌ها و برخی ویروس‌ها را مهار کنند. در نتیجه چای سبز خطر عفونت‌ها را کاهش داده و منجر به بهبود سلامت دندان‌ها، کاهش پوسیدگی آنها و کاهش بوی بد دهان می‌شود.
چای سبز دارای آنتی‌اکسیدان‌های قدرتمندی است که می‌تواند بدن را در برابر سرطان‌ها محافظت کند. مطالعات متعدد نشان می‌دهند که نوشیدن چای سبز می‌تواند خطر بروز سرطان‌های مختلف مانند پروستات، سینه و روده بزرگ را کاهش دهد. قدرت آنتی‌اکسیدانی 100 گرم چای بر اساس شاخص ظرفیت جذب رادیکال‌های اکسیژن ، 728 تا 1686 میکرومول TE است، که در مورد چای‌های بدون کافئین به 507 تا 845 میکرومول کاهش می‌یابد. همچنین اضافه کردن شیر به چای، آنتی‌اکسیدان‌های آن را کاهش می‌دهد.
چای سبز می‌تواند در کاهش چربی‌های بدن به ویژه چربی‌های ناحیه شکم نقش داشته باشد. همچنین باعث افزایش سوخت و ساز بدن و چربی‌سوزی در کوتاه‌مدت می‌شود. برخی از پژوهش‌های بالینی نشان می‌دهند که چای سبز می‌تواند باعث کاهش خفیف قند خون شود. همچنین ممکن است خطر ابتلا به دیابت نوع 2 را کاهش دهد. از طرفی با کاهش کلسترول خون و تنظیم فشار خون، خطر بروز بیماری‌های قلبی - عروقی و سکته مغزی را کاهش می‌دهد.
بیشتربخوانید:
چای سفید و فواید آن برای سلامتی
موارد احتیاط مصرف
نوشیدن چای سبز در مقادیر متعادل بی‌خطر است. با این وجود نگرانی‌هایی در مورد احتمال آسیب کبدی و کلیوی ناشی از مصرف بیش از اندازه چای سبز به ویژه در قالب مکمل‌های غذایی وجود دارد. زیاده‌روی در مصرف چای سبز به علت وجود کافئین موجود در آن می‌تواند باعث ایجاد لرزش، دلهره، اضطراب، تپش قلب، اختلال در خواب و سردرد شود.
چای سبز باعث کاهش سطح خونی و بنابراین کاهش اثربخشی داروی نادولول که در درمان پرفشاری خون، مشکلات قلبی و درد قفسه‌سینه کاربرد دارد، می‌شود. مصرف چای سبز با داروهای ضدانعقاد خون مانند وارفارین و آسپرین تداخل دارد. همچنین ممکن است با سایر داروها تداخل داشته باشد، بنابراین توصیه می‌شود با فاصله از داروها مصرف شود.
مصرف چای سبز برای بیماران قلبی دارای نوسانات فشار خون و آریتمی قلبی (غیرطبیعی بودن ضربان قلب) توصیه نمی‌شود. بهتر است چای سبز با معده خالی یا حالت ناشتا مصرف نشود و یک تا دو ساعت با وعده غذایی اصلی فاصله داشته باشد.
یکی از مسائلی که در مورد چای مطرح است، وجود فلوراید، فلزات سنگین و باقیمانده سموم و آفت‌کش‌ها در چای است. این ترکیبات با طولانی‌تر شدن زمان دم کردن بیشتر می‌شود، بنابراین توصیه می‌شود دم کردن چای بیش از حد طول نکشد.
چای سیاه و خواص تغذیه آن
چای سیاه محبوب‌ترین نوع چای در سراسر جهان و رایج‌ترین نوشیدنی در کشورهای آسیایی است. برگ‌های چای برای تولید چای سیاه تحت فرآوری بیشتری قرار می‌گیرند. برای تولید چای سیاه، ابتدا برگ‌های گیاه چیده شده و سپس در معرض هوا قرار می‌گیرند تا اکسیداسیون انجام شود. این واکنش باعث می‌شود که برگ‌ها به رنگ قهوه‌ای تیره درآید و طعم و رنگ بیشتری نسبت به چای سبز ایجاد کند. چای سیاه نسبت به چای سبز کافئین بیشتری دارد، اما قدرت آنتی‌اکسیدانی آن کمتر است.
یکی از مزایایی که بعد از نوشیدن چای تجربه می‌شود، افزایش انرژی، هوشیاری ذهنی و بهبود تمرکز ناشی از وجود کافئین است. میزان کافئین یک لیوان (240 میلی‌لیتر) چای سیاه بسته به میزان غلظت (رنگ)، مقدار مصرف و فاصله زمانی بین دم کردن و مصرف آن بین 39 تا 109 میلی‌گرم است. چای جایگزین خوبی برای قهوه است؛ به ویژه برای کسانی که با مصرف قهوه دچار بی‌خوابی، اضطراب و بی‌قراری می‌شوند.
ترکیبات پلی‌فنولی مانند کاتچین و تی‌فلاوین آنتی‌اکسیدان‌های اصلی موجود در چای سیاه هستند که به حفظ سلامتی بدن کمک می‌کنند. چای سیاه سرشار از ترکیبات گیاهی است که به عنوان آنتی اکسیدان عمل می‌کند. قدرت آنتی‌اکسیدانی 100 گرم چای بر اساس شاخص ظرفیت جذب رادیکال‌های اکسیژن 1128 میکرومول TE است. متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند اگر خواهان بهره‌مندی حداکثری از خواص سلامتی‌بخش چای هستید، از برگ‌های چای به جای چای کیسه‌ای استفاده کنید و شیر یا شکر به آن نیفزایید.
رنگ چای سیاه تحت تأثیر بسیاری عوامل از جمله مقدار پلی‌فنول‌های اکسیدشده آن قرار می‌گیرد. این ترکیبات به رنگ قرمز تیره هستند، در اثر اکسیداسیون و تخمیر کاتچین‌های موجود در برگ‌های سبز چای به وجود می‌آیند و مسئول اصلی رنگ چای سیاه هستند.
چای سیاه حاوی فلاونوئیدها است که برای سلامتی قلب مفید است. مطالعات نشان داده‌اند که نوشیدن چای سیاه می‌تواند در کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی مؤثر باشد. چای سیاه همچنین می‌تواند به کاهش سطح کلسترول بد خون (LDL-c) کمک کند. همچنین افرادی که به طور منظم چای می‌نوشند کمتر دچار پرفشاری خون، دیابت و سکته مغزی می‌شوند، البته خواص ذکر شده برای چای بدون اضافه کردن افزودنی‌ها و شیرین‌کننده‌ها بوده است.
بیشتر بخوانید:
فواید شگفت‌انگیز چای هیبیسکوس برای سلامتی
موارد احتیاط مصرف
به یاد داشته باشید انواع مختلف چای حاوی ماده‌ای به نام تانین هستند که می‌تواند به مواد معدنی مانند آهن متصل شود و جذب آنها را کاهش دهد، بنابراین بهتر است چای بین میان‌وعده‌ها و با فاصله حداقل یک ساعت پس از صرف غذای اصلی نوشیده شود.
برگ‌های چای حاوی مقدار قابل توجهی از ترکیبات کافئین و تیانین هستند. از این رو افراد مصرف‌کننده داروهای محرک گیرنده‌های بتا مانند تئوفیلین باید مصرف چای را محدود کنند. در ضمن نوشیدن چای در حین بارداری در مقدار کم، بی‌خطر است.
مورد دیگر اینکه چای به علت دارا بودن کافئین خاصیت ادرارآوری دارد و در صورت مصرف مقدار زیاد آن می‌تواند باعث از دست رفتن آب بدن و بروز علائم کم‌آبی در بدن شود. در بعضی افراد مصرف زیاد کافئین ممکن است منجر به عوارض جانبی مانند اضطراب، بی‌خوابی، افزایش ضربان قلب، پرفشاری خون و بدتر شدن علائم زخم معده شود. افرادی که از زخم معده و بیماری رفلاکس معده به مری (بازگشت غذا از معده به مری) رنج می‌برند، باید در مصرف چای احتیاط کنند؛ زیرا ممکن است علائم آنها را تشدید کند.
افرادی که به مقدار زیاد چای می‌نوشند ممکن است در معرض مقادیر بالای فلوراید قرار بگیرند، که می‌تواند باعث بروز مشکلات دندانی و استخوانی شود. همچنین احتمال وجود فلزات سنگین مانند آرسنیک نیز وجود دارد. در مجموع بیشتر متخصصان تغذیه توصیه می‌کنند بهتر است روزانه بیش از سه فنجان چای مصرف نشود.
با توجه به محتوای بالای اگزالات در چای، افراد مبتلا و یا مستعد سنگ کلیه باید چای را در مقادیر کم و سبک بنوشند. اضافه کردن شیر به چای نیز می‌تواند جذب اگزالات را کاهش دهد.
"همیشه تندرست و شاد باشید."
منابع:
غیاثوند، ر و همکاران. کنکاشی نو در خوراکی‌ها. با رویکرد علمی. ناشر: فرهنگ پژوهان دانش، چاپ اول، 1399.
Ying Chen, et, al. Tea consumption is associated with a reduced risk of coronary heart disease in female but not male populations in Guangzhou, China. Nutr Res Pract. 2019 Oct; 13(5): 393–398.
Ze-Mu Wang, et, al. Green tea consumption and the risk of coronary heart disease: A systematic review and meta-analysis of cohort studies. Nutr Metab Cardiovasc Dis. 2023 Apr;33(4):715-723.
