به قلم: پروفسور محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین: چای كوهی (بتونی) گیاهی است پایا، بوته‌ای و علفی به ارتفاع حداكثر تا 60 سانتی‌متر كه بیشتر در ارتفاعات و دامنه كوه‌ها می‌روید. از مشخصات آن وجود تارهای فراوان در تمام قسمت‌هاست. برگ‌ها بیضی‌شكل، نوك‌تیز و دندانه‌دار هستند و با دُمبرگ‌هایی تقریباً دراز به صورت متقارن بر روی ساقه می‌رویند (برگ‌های بالای ساقه دُمبرگ كوتاه‌تری نسبت به برگ‌های پایین ساقه دارند). طول این برگ‌ها تا 7 و عرض‌شان تا 4 سانتی‌متر می‌رسد. گل‌های این گیاه به رنگ قرمز، گلی یا ارغوانی است كه به صورت مجتمع در انتهای ساقه قرار می‌گیرند. مانند سایر گیاهان خانواده نعناع، تمام قسمت‌های این گیاه معطر است. قسمت مورد استفاده گیاه بیشتر گل‌ها و برگ‌ها هستند كه به مصرف دارویی می‌رسند. این گونه گیاه در ایران نمی‌روید و گونه دیگری از این جنس به نام «چای كوهی» وجود دارد كه به طور مختصر معرفی می‌شود. این گیاه در بیشتر نقاط اروپا، از جمله فرانسه و مناطق مدیترانه، وجود دارد و سالیان درازی است كه در دنیا از آن استفاده دارویی می‌شود.
بیشتربخوانید:
خواص درمانی چای کوهی
نام فارسی: چای كوهی
نام علمی: Stachys officinalis
نام عمومی: Wood betony
نام انگلیسی: Purple betony
نام عربی: شاطرا
نام فرانسوی: Betoine officinale
نام آلمانی: Zehrkraut
نام مترادف: Stachys betonica و Betonica officinalis
نام خانواده: Labiatae (نعناع)
تركیبات مهم:
برگ‌ها و سرشاخه‌های گلدار این گیاه، كه قسمت مورد استفاده آن هستند، حدود 10 درصد تانن دارند و به همین علت قابض می‌باشند. همچنین تعدادی فلاونوئیدهای گلوكزیدی در آنها وجود دارد كه كاهش‌دهنده پرفشاری خون هستند. یكی از تركیبات مهم گیاه آلكالوئید استاكیدرین است كه دارای خاصیت دپرسانت سیستولیك می‌باشد. همین جسم نیز ضد روماتیسم می‌باشد. بتائین از دیگر تركیبات گیاه است كه به میزان 5/0 درصد در آن وجود دارد.
گلوكزیدهای جدیدی نیز از دسته فنیل اتان در قسمت هوایی گیاه شناسایی و گزارش شده‌اند.
بیشتربخوانید:
دم‌نوش عناب و زرشک؛ معجون سلامتی
داروشناختی و اثرات مهم:
چون مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن در گیاه وجود دارد، برای درمان اسهال مفید است؛ اما مصرف مقدار زیاد آن ممكن است اثر معكوس داشته و مسهل و تهوع‌آور شود. مصرف خوراكی بتونی آرامبخش است و می‌تواند استرس و دلهره را كاهش دهد. بتونی هنوز جهت تسكین بعضی سردردها و دردهای سر و صورت استفاده می‌شود. از این گیاه به صورت محلول‌های غرغره نیز استفاده می‌شود كه برای خون‌دماغ، التهاب بافت‌های مخاطی، زخم‌های دهان، لثه و گلو مفید است. در استفاده‌های عامیانه و سنتی، گیاه بتونی به عنوان ضد سرطان، درمان سرماخوردگی، رفع مشكلات كلیه، دفع سنگ كلیه، ضد تشنج، تسكین دردهای معده، تسكین دندان درد، مشكلات طحال و نیز برای تحریك عمل هضم و تحریك كبد استفاده می‌شود.
عوارض جانبی:
عوارض چندانی از این گیاه گزارش نشده است؛ با این وجود باید از مصرف زیاد آن خودداری كرد؛ زیرا می‌تواند باعث التهاب دستگاه گوارش شود. همچنین، مصرف این گیاه در زمان بارداری توصیه نمی‌شود.
طریقه و میزان مصرف:
جوشانده: 1 تا 2 گرم (یك قاشق چای‌خوری) از گیاه را با یك استكان آب به مدت پنج دقیقه جوشانده، سپس صاف كرده و میل شود. این مقدار می‌تواند تا سه نوبت در روز تكرار شود. همچنین می‌توان 2 تا 4 گرم گیاه تازه را با همین روش آماده و تا سه بار در روز مصرف كرد.
عصاره الكلی (تنتور): روزانه تا 4 میلی‌لیتر از تنتور گیاه را در دو یا سه نوبت می‌توان مصرف كرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد افسردگی، ضد اسهال، ضد التهاب، ضدعفونی‌كننده، قابض، ضد نفخ، هضم‌كننده، خلط‌آور، تقویت‌كننده كبد، كاهش‌دهنده پرفشاری خون، تقویت‌كننده اعصاب، مسكن، آرامبخش و صفراآور.
نكات قابل توجه:
در روسیه بعضی گزارش‌ها به تأثیرات گیاه بتونی به عنوان صفراآور، ضد التهاب و خصوصاً كاهش‌دهنده پرفشاری خون اشاره كرده، ولی منبع آن ذ كر نشده است.
در ایران گونه دیگری از گیاه به نام چای كوهی استفاده می‌شود كه خواصی مشابهی با بتونی دارد. در كتاب دكتر امین راجع به این گونه چنین نوشته شده: چای كوهی گیاهی است با گل‌های قرمز و كاسبرگ‌های پوشیده از كرك‌های نقره‌ای و بلند و برگ‌هایی باریك و نوك‌تیز كه به توكلیجه نیز معروف است و در عطاری‌ها وجود دارد. این گیاه از خانواده نعناع و به صورت بوته علفی یكساله است. كرك‌های بلند در تمام اندام‌های گیاه، برگ‌های متقابل، ساقه باریك تقریباً چهارگوش و گل‌های بزرگ از مشخصات اصلی این گیاه می‌باشد.
چای كوهی، كه به صورت دم‌كرده مصرف می‌شود، به عنوان آرامبخش، برای كاهش دردهای معده و كمك به هضم غذا از قدیم و هم‌اكنون به طور سنتی در ایران مورد استفاده بوده و هست.
