به قلم : دکتر محمدحسین صالحی سورمقی ؛ متخصص فارماکوگنوزی ؛ استاد دانشکده داروسازی
تحریریه زندگی آنلاین :
گیاه‌شناسی:
افدرا گیاهی است، بوته‌ای به ارتفاع حداكثر تا 1 متر كه ساقه آن بندبند (در طول ساقه دارای گره‌های متعددی است) و به رنگ سبز مات است. اصولاً گیاهان افدرا به صورت بوته و گاه درختچه هستند و بی‌برگ به نظر می‌رسند، زیرا برگ‌های بسیار كوچك و فلس‌مانند دارند. این برگ‌ها در محل بندها قرار گرفته‌اند و به همین دلیل گیاه به شكل بوته خشك به نظر می‌رسد. این گیاهان دوپایه هستند و گل‌های نر و ماده آن جدا از هم قرار دارند. ساقه آنها چوبی است و مزه گس تلخ دارند كه به خاطر آلكالوئید موجود در آن می‌باشد. افدراها در آمریكای شمالی، جنوبی و نقاطی از آسیا رشد می‌كنند. در ایران چندین گونه افدرا وجود دارد كه بیشتر در مناطق كم‌آب و كوهستان‌های خشك و كویری پراكنده‌اند.
نام فارسی: ریش بز، ارمك، افدرا
نام علمی: Ephedra sinica
نام عمومی: Ma-huang، Sea grape
نام انگلیسی: Sand cherry
نام عربی: علد
نام فرانسوی: Ephedre
نام آلمانی: Gewohnliches meertaubchen
نام خانواده:Gnetaceae) Ephedraceae)
بیشتربخوانید:
آشنایی باخواص دارویی گیاه زوفا
تاریخچه:
افدرا از زمان‌های قدیم به عنوان محرك و برای درمان بیماری‌های نایژه‌ای (برونشی) مصرف می‌شده است. این گیاه ظاهرا بیش از 5000 سال پیش توسط چینی‌ها برای درمان آسم به كار می‌رفت. از افدرا در طب مشرق زمین برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شده است، از جمله: سرماخوردگی، آنفلوآنزا، تب، تب و لرز، سردرد، ورم، عدم تعریق، گرفتگی بینی، درد مفاصل و استخوان، سرفه و خس‌خس صدا.
امروزه افدرا در ساخت فرآورده‌های گیاهی برای درمان علائم سرماخوردگی و كاركرد دستگاه تنفسی همچنان جایگاه خود را حفظ كرده است. البته كاربرد فرآورده‌های استاندارد افدرین و پزدوافدرین در اكثر كشورهای پیشرفته جایگزین مصرف دارویی گیاه خام شده است.
از گونه‌های آمریكای شمالی این گیاه كه بدون آلكالوئید هستند، نوشابه‌های نیروبخش و غیرمحرك تولید می‌شود و این گونه‌ها برای درمان بیماری‌های مقاربتی نیز كاربرد دارد. میوه برخی از گونه‌های این گیاه خوراكی است و در پاكستان خاكستر افدرا اینترمدیا به تنباكوی جویدنی اضافه می‌شود.
بیشتربخوانید:
خواص دارویی گیاه تاجریزی پیچ
تركیبات مهم:
با مطالعات زیادی كه به‌خصوص در قرن بیستم انجام گرفت، ماده‌ای به نام افدرین از این گیاه استخراج شد. افدرین جداشده از گیاه اثر چپگرد دارد، ولی افدرین مصنوعی مخلوطی از چپگرد و راست‌‌گرد است. میزان آلكالوئیدهای گیاه افدرا از 5/0 تا 5/2 درصد متغیر است كه حدود 30 تا 90 درصد آن (بسته به گونه گیاه) افدرین می‌باشد.
تركیب پزدوافدرین یا ایزوافدرین در بعضی از گونه‌ها شناسایی و جدا شده است.
انواع گیاهان تجارتی افدرا به صورت خشك، نباید كمتر از 25/1 درصد افدرین داشته باشند. ساقه‌های توخالی چوبی مقدار كمی آلكالوئید دارند و ریشه و میوه‌ها تقریباً بدون آلكالوئید هستند. این گیاه همچنین حاوی مقدار زیادی تانن است كه به همین دلیل مزه گس دارد. بر اساس گزارش‌های موجود، بیشتر گونه‌های آمریكای شمالی حاوی آلكالوئیدهای فعال نیستند و اثرات دارویی ندارند؛ مثلاً افدراگونه نوادن‌سیس كه به چای مورمون شهرت دارد، از گونه‌هایی است كه فاقد آلكالوئیدهای شبیه افدرین است. همین گیاه با نام محلی چای اسكاو یا چای بیابان مشهور است. بحث‌های زیادی در مورد وجود آلكالوئید در این گیاه مطرح است، ولی دلایل و مستنداتی وجود دارد كه نشان می‌دهد فاقد آلكالوئید می‌باشد.
بیشتربخوانید:
11 مورد از خواص شگفت انگیز سماق
داروشناختی و اثرات مهم:
افدرین و آلكالوئیدهای وابسته محرك سیستم اعصاب مركزی هستند. افدرین از سه طریق خوراكی، تزریقی و یا چشمی قابل جذب و فعال است. این ماده قلب را تحریك كرده و فشار خون را بالا می‌برد. همچنین، بازكننده برونش‌هاست. یكی از اثرات مهم آن مُدر (ادرارآور) بودن است. افدرین رحم را نیز تحریك می‌كند؛ همچنین چون بازكننده عروق محیطی است، می‌تواند از احتقان بافت‌های مخاطی جلوگیری كند.
پزدوافدرین در مقایسه با افدرین قلب را كمتر تحریك می‌كند، ولی خاصیت ادرارآوری آن قوی‌تر است. چای تهیه‌شده از این گیاه به علت وجود تانن باعث یبوست می‌شود. مطالعات نشان داده قسمت هوایی افدرا (كه در چین مائو نامیده می‌شود) در كاهش قند خون مؤثر است؛ همچنین خاصیت ضد تورم دارد كه احتمالاً به علت (+) پزدوافدرین و افدروكسان (كه جسم قوی‌تری است) می‌باشد.
افدرا از قدیم در مواقع سرماخوردگی استفاده می‌شده، زیرا تنفس را راحت‌تر می‌كند و در تسكین سردرد مؤثر است. گاه این گیاه، برعكس خاصیت اصلی خود، باعث كاهش فشار خون می‌شود.
طریقه و میزان مصرف:
گیاه خشك: پودر آن را می‌توان روزانه سه نوبت و هر نوبت بین 1 تا 4 گرم به صورت دم‌كرده مصرف كرد كه این میزان معادل 15 تا 30 میلی‌گرم مجموع آلكالوئیدها در هر نوبت و معادل 120 میلی‌گرم در هر سه نوبت است.
به صورت تنتور: 1 تا 4 میلی‌لیتر در هر نوبت و حداكثر سه نوبت در روز مصرف شود.
فرآورده‌های صنعتی این گیاه نیز به صورت قرص و دراژه‌های مختلف وجود دارد كه باید طبق راهنمای دارو (برای كودكان یا بزرگسالان) مصرف شود. میزان مصرف گیاه یا فرآورده‌های آن نباید از معادل 300 میلی‌گرم مجموع آلكالوئیدها در روز بیشتر باشد.
كودكان: مصرف داروهای افدرا در كودكان زیر شش سال توصیه نمی‌شود. در كودكان بالای شش سال به ازای هر كیلو وزن بدن می‌توان تا 5/0 میلی‌گرم مجموع آلكالوئیدها را مصرف كرد؛ مثلاً یك كودك با وزن 20 كیلوگرم می‌تواند روزانه تا معادل 10 میلی‌گرم از مجموع آلكالوئیدهای گیاه افدرا (افدرین و مشابهات آن) را مصرف كند.
به طور متوسط هر 1 گرم پودر افدرا حاوی 10 میلی‌گرم مجموع آلكالوئیدهای افدرین و مشتقات و مشابهات آن است.
بیشتر بخوانید:
خواص دارویی گل لادن
خواص و فواید دارویی و درمانی گیاه پنیرک
سمیت و عوارض جانبی:
مصرف مقدار زیاد افدرا باعث مشكلات عصبی، سردرد، بدخوابی، گیجی، تپش قلب، قرمزی پوست، استفراغ، اضطراب و بیقراری و عوارض پوستی می‌شود. افرادی كه دیابت و فشار خون دارند، باید در مصرف آن احتیاط كنند.
مصرف مقدار زیاد افدرا گونه آلتی‌سیما ممكن است اثرات موتاژنی بر جای گذارد. این موضوع در حیوانات به اثبات رسیده است. همچنین مصرف زیاد آن ممكن است باعث مسمومیت‌های روحی – روانی شود.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده:
ضد درد، ضد آلرژی، ضد باكتری، ضد ادم (ضدخیز)، ضد حساسیت (آنتی‌هیستامین)، ضد التهاب، ضد سرفه، ضد ویروس، قابض، بازكننده برونش‌ها، تقویت‌كننده قلب، محرك، تشنج‌آور، ضد احتقان، معرق، ادرارآور، خلط‌آور، افزایش‌دهنده فشار خون، محرك سیستم ایمنی بدن، گشادكننده مردمك چشم، سمپاتومی میتك و گشادكننده عروق.
نكات قابل توجه:
میزان مواد مؤثر هر گیاه با شرایط و منطقه جغرافیایی و آب و هوایی كشت آن ارتباط مستقیمی دارد؛ بنابراین میزان مواد مؤثر ذ كرشده در گیاه میانگین آن می‌باشد.
چون سالیان درازی است كه از قسمت هوایی افدرا داروهایی به شكل قرص، شربت، قطره و آمپول تهیه می‌گردد، لذا توصیه می‌شود به جای خود گیاه از فرآورده‌های صنعتی آن استفاده شود تا اثرات درمانی مطمئن‌تری داشته باشد.
گیاه افدرا به نام‌های «هوم» یا «سوم» یا «سوما»، به‌خصوص در هندوستان، مشهور است و از گیاهانی است كه بشر از گذشته با آن آشناست. این گیاه در طب آیورودا (در هندوستان) از اهمیت زیادی برخوردار است.
افدرا برای زرتشتیان گیاه مقدسی است و در كتاب اوستا به نام هوم از آن یاد شده است.
با توجه به خواص گیاه افدرا و كاربردهای وسیع آن، وجود گیاه در نواحی مختلف ایران و توضیح آن در كتاب زرتشت پیغمبر ایرانی و تحقیقاتی كه توسط همكاران دانشمند ایرانی صورت گرفته است احتمال می‌رود قبل از كشور چین افدرا در ایران مورد استفاده دارویی بوده است.
