زندگی آنلاین؛ مجله اینترنتی سبک زندگی

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی، استاد دانشکده داروسازی

نام‌های فارسی: گل حسرت، سورنجان، خولنجان، سورنجان کرمانی، سنبله پائیز.

نام علمی: Colchicum autumnale

نام‌های عمومی: Fall crocus, Meadow saffron و Autumn crocus

نام عربی: سورنجان

نام انگلیسی: Wild-saffron

نام فرانسوی: Colchiqued automne

نام آلمانی: Herbstzeitlose

نام‌های مترادف: C.praecox و Colchicum vernale

نام خانواده: Colchicaceae (گل حسرت)

گیاه‌شناسی

گل حسرت گیاهی است علفی، چندساله و پیازدار. پیاز آن نسبتاً‌ بزرگ، گوشتدار و یکپارچه می‌باشد که پوست‌های نازک و قهوه‌ای‌رنگ آن را پوشانده است.

این پیاز ریشه‌های افشان دارد. برگ‌های گیاه دراز، باریک و نوک‌تیز و به رنگ سبز تیره است.

گل‌ها صورتی‌رنگ و دارای شش گلبرگ هستند.

میوه گیاه به صورت پوشینه است و تعداد زیادی دانه کوچک دارد. قسمت مورد استفاده این گیاه پیاز آن می‌باشد.

 گل حسرت در مناطق مختلف دنیا از اروپا تا آسیای صغیر می‌روید. این‌ گونه از گیاه در ایران نمی‌روید، اما گونه‌های دیگری از آن در نواحی مختلف ایران وجود دارد.

گل حسرت از قدیم به عنوان داروی مؤثر ضد نقرس مصرف می‌شده و در حال حاضر نیز می‌شود.

در قدیم بیشتر از تنتور آن استفاده می‌کردند و امروز داروهای صنعتی آن به بازار عرضه می‌شوند.

ترکیبات مهم

مهم‌ترین ماده موجود در گیاه گل حسرت، کلشی‌سین است که بیشتر در پیاز آن (حدود 0/6 درصد) وجود دارد.

این ماده در دانه‌ها نیز حدود 0/1 درصد و گاه بیشتر موجود است.

همچنین، ترکیباتی مشابه کلشی‌سین یا مشتقات آن، مانند کلشامین و کلشی‌سرین، در گیاه گزارش شده است.

کلشی‌سین با گرم شدن و حتی جوشیدن از بین نمی‌رود و برعکس آلکالوئیدهای دیگر به خوبی در آب حل می‌شود.

تاریخچه

گل حسرت و عصاره آن قرن‌‌ها برای درمان نقرس، روماتیسم، تورم، تورم پروستات، سوزاک و عصاره گیاه به منظور مداوای سرطان استفاده می‌شده است.

امروزه گل حسرت، به عنوان منبع اولیه کلشی‌سین به طور درمانی برای بیماری نقرس و به طور تحقیقاتی در مطالعات کروموزومی سلول‌ها مصرف می‌شود.

گل حسرت علاوه بر درمان نقرس که مورد تایید سازمان غذا و داروی آمریکاست برای موارد زیر نیز کاربرد دارد: درمان ضعف عصبی به دلیل پیشرفت ام‌اس، تب مدیترانه‌ای، سیروز کبدی، سیروز صفراوی اولیه، پسوریازیس و تعدادی از بیماری‌های پوستی. 

داروشناختی و اثرات مهم

کلشی‌سین باعث تقسیم سلول‌های عادی می‌شود. مکانیسم عمل آن تقسیم سلولی در مرحله میتوز است.

این جسم میتوز را در متافاز متوقف می‌کند، به همین دلیل به عنوان عامل ضد سرطان مفید می‌باشد.

کلشی‌سین اثرات آنتی نئوپلاستی را در تحقیقات درون و برون‌سلولی به خوبی نشان داده است، ولی به علت سمیت در مصرف آن محدودیت می‌باشد.

آزمایش‌های مختلف نشان داده است که کلشی‌سین به‌خوبی می‌تواند از هپاتیت و سیروز کبدی جلوگیری کند.

این ماده تورم را کاهش می‌دهد و با تخریب کلاژن از سنتز کلاژن جلوگیری می‌کند. 

سمیت و عوارض جانبی

تمام قسمت‌های گیاه سمی است و شدت سمیت قسمت‌های مختلف به میزان کلشی‌سین آنها بستگی دارد.

معمولی‌ترین عارضه این گیاه ناراحتی‌های روده‌ای - معده‌ای است که بلافاصله پس از خوردن آن ایجاد می‌شود.

پس از جذب این گیاه احساس تشنگی و سوزش در دهان و گلو، سپس حالت تهوع و استفراغ ایجاد ‌شده و به دنبال آن دردهای شکمی و اسهال شروع می‌شود.

در این حالت، کمبود آب بدن ممکن است ایجاد شوک کند. برای کلشی‌سین پادزهر خاصی وجود ندارد. استفراغ و تخلیه معده کمک بزرگی به جلوگیری از شوک می‌کند.

 انتشار مواد تبخیرشونده در هنگام ورقه کردن صنعتی پیاز تازه گل حسرت در کارگران باعث التهاب بینی و گلو می‌شود و حتی ممکن است نگه داشتن آن در دست موجب بی‌حسی آن شود.

استفاده دارویی طولانی‌مدت از کلشی‌سین می‌تاند باعث آگرانالوسیتوز، آنمی‌آپلاستیک و التهاب اعصاب محیطی شود.

کمترین میزان مصرف گیاه که منجر به مرگ شده 186 گرم به مدت چهار روز بوده است.

در هر صورت مصرف خوراکی 7 میلی‌گرم کلشی‌سین خالص ممکن است باعث مرگ شود. 

طریقه‌ و میزان مصرف

چون این گیاه سمیت شدیدی دارد، باید فرآورده‌های صنعتی آن (قرص‌های کوچک 1 میلی‌گرمی) را طبق دستور پزشک مصرف کرد. 

موارد منع مصرف

مصرف این گیاه برای زنان باردار، بیماران قلبی، افراد دارای مشکلات روده‌ای – معده‌ای و افراد ضعیف ممنوع است.

همچنین از مصرف کلشی بیش از سه روز پیاپی جداً باید خودداری کرد. 

مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده

ضد التهاب، ضد روماتیسم، ضد تومور، تقویت‌کننده قوای جنسی، ضد نفخ، معرق، ادرارآور، تهوع‌آور، مسهل، آرامبخش، سمی و ضد تقسیم سلولی.

نکات قابل توجه 

1- تمام گونه‌های گل حسرت سمی و حاوی کلشی‌سین هستند. برای تهیه داروهای مربوطه از گونه‌های مختلف به‌خصوص آتومنال(Autumnale)، اسپسیوزوم(Speciosum) و وروم (Vernum) استفاده می‌شود.

2- گونه‌های مهم موجود در ایران اسپسیوزوم C.speciosum و لوتئوم C.luteum هستند که طبق کتاب دکتر زرگری گونه اول در مناطق شمالی و گونه دوم در نواحی جنوبی ایران می‌روید.

3- دانه‌های گیاه حاوی آلکالوئیدهای سمی است و با توجه به اینکه میزان کلشی‌سین در پیازها متغیر بوده و در طول زمان ثابت نیست، لذا در سال‌های اخیر از دانه آن (که سمیت زیادی دارد) به عنوان منبع کلشی‌سین استفاده می‌شود.

4- با توجه به اینکه میزان آلکالوئیدهای سمی گیاه در زمان‌های مختلف (و همچنین پس از برداشت) متغیر می‌باشد و ممکن است مصرف کمی از آن باعث مرگ شود، لذا مصرف خوراکی گیاه یا پیاز آن اکیداً ممنوع است و باید از داروهای استاندارد تهیه‌شده که میزان معینی کلشی‌سین دارد، طبق نظر پزشک استفاده کرد.

5- مهم‌ترین داروی صنعتی که از گیاه گل حسرت تهیه شده دراژه‌های کوچک سولفات کلشی‌سین است که حاوی 1 میلی‌گرم ماده مؤثر می‌باشد. این دارو به علت سمیت باید زیر نظر پزشک مصرف شود.

6- طبق کتاب مهندس مظفریان، وجود 15 گونه گل حسرت در ایران گزارش شده است که دو گونه از جمله کولشیکوم واریانس و کولشیکوم وندل‌بوی اختصاصی ایران هستند.

بیشتر بخوانید:

بیدمشک؛ عطر سلامتی

عطر ریحان، شمیم سلامتی

بهار نارنج؛ شمیم سلامتی