دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی، استاد دانشکده داروسازی
تاریخچه
ریحان که بومی کشور هندوستان است، در زمان‌های قدیم به اروپا آورده شد. نظریات و سنت‌های مربوط به این گیاه دارویی با هم درآمیخته است.
برخی از فرهنگ‌ها، ریحان را نشان نفرت و بداقبالی و برخی دیگر نشان عشق می‌دانستند.
دیوسکورید معتقد بود که این گیاه را نباید هرگز به صورت خوراکی مصرف کرد.
در حالی که پلینی استشمام آن را در سرکه برای حمله‌های غش توصیه می‌کند.
ریحان در پزشکی آیورودا با نام Tulsi شناخته می‌شود و آب آن بسیار مورد استفاده است.
گیاه‌شناسی
ریحان گیاهی است علفی، یکساله و به ارتفاع تا حدود نیم‌متر.
ساقه‌های گیاه از قاعده منشعب می‌شوند. برگ‌ها بیضی‌شکل، نوک‌تیز و بدون دندانه هستند که به طور متقابل، روی ساقه قرار گرفته‌اند.
گل‌ها کوچک و به رنگ‌های سفید و سفید مایل به گلی یا بنفش اند که به صورت چندتایی در فواصلی، در انتهای ساقه قرار می‌گیرند. برگ و گل ریحان معطر است.
در سبزی خوراکی، از برگ آن استفاده می‌شود؛ ولی برای تهیه اسانس، قسمت هوایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ریحان را بومی ایران، افغانستان و هند می‌دانند؛ ولی امروزه به علت استفاده زیاد خوراکی، دارویی و صنعتی آن، در سطوح بسیار وسیع کشت و برداشت می‌شود.
ریحان در بیشتر نقاط ایران به عنوان سبزی خوراکی کشت می‌گردد.
بهترین زمان جمع‌آوری از نظر اثرات دارویی، قبل از گل دادن گیاه است.
ترکیبات مهم
ترکیبات گیاه در واریته و شرایط کشت مختلف، متغیر است.
همچنین زمان جمع‌آوری محصول، در میزان اسانس آن تأثیر زیادی دارد.
میزان اسانس گیاه بین 0/7-0/4 درصد متغیر است و به طور عمده، در برگ آن وجود دارد.
مهم‌ترین ماده تشکیل‌دهنده اسانس، لینالول است که تا 75 درصد اسانس را تشکیل می‌دهد.
مواد دیگر اسانس شامل متیل کاویلول (که گاه تا 87 درصد در اسانس تولید می‌شود) اوژنول، اوسی‌من و سینئول است.
همچنین مواد دیگری از جمله فلاونوئیدها، تانن و اسید کافئیک، جزء ترکیبات اصلی ریحان هستند.
ویتامین‌ها شامل: K, E, A, C, B9, B6, B5, B3, B2, B1 و املاح شامل کلسیم، آهن، منیزیوم، منگنز، فسفر، روی، پتاسیم (56 میلیگرم درصد) و سدیم (4 میلیگرم درصد) در نوع تازه می‌باشند.
نکات قابل توجه
1- با وجودی که برای مصرف مداوم چای تهیه‌شده از برگ خشک ریحان، محدودیت قائل شده‌اند که شرح آن داده شده است، ولی برای مصرف ریحان تازه، محدودیتی تاکنون منتشر نشده است، این مسأله می‌تواند دو دلیل داشته باشد.
دلیل اول اینکه ترکیبات گیاه تازه و خشک ممکن است کمی تغییر کند و این محدودیت، مربوط به مواد موجود در ریحان خشک باشد؛ دلیل دوم اینکه، پژوهش‌های کافی روی ریحان تازه صورت نگرفته است تا اطلاعات کاملی در دسترس باشد.
به هر حال این موضوع احتیاج به پژوهش بیشتری دارد.
2- مطالعاتی روی تجزیه و شناسایی اجسام مهم موجود در اسانس ریحان توسط نگارنده و همکاران در سال 1379 صورت گرفته که به صورت رساله دکتری داروسازی به چاپ رسیده است.
بر اساس این پژوهش‌ها مهم‌ترین ترکیبات اسانس در زمان جمع‌آوری (زمان جمع‌آوری ممکن است در کمیت و کیفیت اسانس گیاه تأثیر بگذارد) شامل استراگل، سیترال، ژرانیال، بتاکاریوفیلن، بیسابولن و سینئول هستند.
3- ترکیبات و تا حدی اثرات ریحان ذکرشده با ریحان بنفش که واریته‌ای از ریحان معمولی است، متفاوت است.
تجزیه و شناسایی ترکیبات اسانس ریحان بنفش، به صورت رساله دکتری داروسازی، توسط نگارنده و همکاران در اواخر سال 1384 پایان یافت.
در این تحقیق مشخص شد که مهم‌ترین اجسام اسانس ریحان بنفش شامل استراگل، سینئول، لینالول، متیل اوژنول و برگاموتن می‌باشند.
4- دانه‌های ریحان که به صورت کشیده، به درازی 5/2 میلی‌متر و به رنگ سیاه است، در بازار ایران به نام تخم شربتی، معروف می‌باشد.
روی دانه را موسیلاژ پوشانده است و وقتی دانه‌ها در آب قرار می‌گیرند، به علت جذب آب، متورم می‌شوند.
این دانه‌ها خوراکی بوده و چون منبع خوبی از موسیلاژ هستند، به عنوان لینت‌دهنده و مسکن التهابات مجاری ادرار، از قدیم مورد استفاده بوده‌اند.
5- به منظور استفاده دارویی، بهترین فصل برداشت ریحان، قبل از گل دادن آن است.
6- مالیدن له‌شده برگ ریحان جهت کاهش خارش یا تورم پوست که توسط حشرات گزیده شده باشد مفید است.
7- مخلوط آب برگ ریحان و دم‌کرده دارچین و گل میخک برای تسکین سرماخوردگی توصیه شده است.
8- مصرف خوراکی مخلوط مساوی آب برگ ریحان و عسل در تسکین سرفه مؤثر است.
9- بخور برگ ریحان برای سرماخوردگی سر مفید است. به این منظور حدود 50 گرم برگ ریحان تازه را با یک لیوان آب بجوشانید، بعد از تولید بخار سر را روی آن گرفته و از اسانس و بخارات برگ تنفس کنید.
10- اسانس برگ ریحان یکی از رایحه (اسانس)های پرمصرف در رایحه درمانی در سال‌های اخیر است که خواص ارزشمند ذکرشده ریحان را دارد.
11- ریحان دارای واریته‌‌های مختلفی است که یکی از پرمصرف‌ترین آنها در ایران ریحان بنفش می‌باشد. ریحان بنفش دارای بو ومزه‌ای متفاوت از ریحان سبز است. تجزیه و شناسایی ریحان بنفش نشان می‌دهد که ترکیبات این دو نوع ریحان با هم متفاوت است. تفاوت اجسام این دو نوع ریحان نشان می‌دهد که عمده اثرات دارویی آنها، باید متفاوت باشد، ولی چون مطالعات زیادی روی ریحان بنفش نشده است، نمی‌توان نظر قاطعی در این مورد داد.
داروشناختی و اثرات مهم
ریحان به صورت تازه و خشک، به عنوان ادویه و سبزی، به‌طور گسترده در جهان مورد استفاده است.
در طب عوام، به‌ویژه در کشورهای مدیترانه جهت کم‌اشتهایی و تقویت معده، ضدنفخ، شیرافزا و گاه به عنوان ادرارآور استفاده می‌شود.
عصاره آن به صورت غرغره، به عنوان یک جسم قابض در تسکین التهاب گلو، مؤثر است.
عصاره الکلی ریحان در پمادهای ضدزخم و خونریزی استفاده می‌شود.
اثر اخیر به احتمال زیاد مربوط به فلاونوئیدهای آن است. همچنین اسانس ریحان دارای خاصیت ضدکرم می‌باشد.
از این اسانس در صنایع عطرسازی و آرایشی استفاده به عمل می‌آید. خود گیاه نیز در صنایع نگهداری ماهی کاربرد دارد.
در سال‌های اخیر پژوهش‌های زیادی روی ریحان و اسانس آن انجام شده و مطالعات زیادی در مورد اثرات متنوع و مهم آن صورت گرفته است؛ از جمله، به عنوان یک گیاه ضدآلزایمر شناخته شده است.
طریقه و میزان مصرف
تهیه چای
روی 4-2 گرم برگ خشک خردشده ریحان، یک لیوان آب جوش ریخته و 15 دقیقه صبر کنید تا دم بکشد (بهتر است در ظرف بسته باشد)، سپس آن را صاف کرده و بنوشید.
این میزان می‌تواند 3-2 بار در روز تکرار شود. این محصول به عنوان ضدنفخ، مقوی معده و اثرات دیگر مناسب است.
در صورتی که هر روز، این میزان چای مصرف شود، بهتر است پس از هشت روز استفاده مصرف برای دو هفته متوقف گردد و پس از آن می‌توان دوره دیگری را آغاز کرد.
داروهای گیاهی
عصاره ریحان با عصاره گیاهان دیگر نظیر رازیانه، بابونه و نعنا، به عنوان ضدنفخ و ضددرد معده، به صورت قطره تهیه شده است.
موارد احتیاط
در دوران حاملگی و شیردهی، مصرف متعادل گیاه یا فرآورده‌های آن را باید رعایت و از مصرف مقادیر زیاد و طولانی خودداری کرد.
اسانس ریحان به طور خوراکی یا موضعی در زنان حامله نباید مصرف شود.
منشأ جغرافیایی
منشأ اصلی گیاه، به احتمال قوی جنوب آسیاست و در حال حاضر در نواحی مدیترانه، همچنین در کشورهای فرانسه، مراکش، ایتالیا، بلغارستان و مجارستان نیز به‌طور گسترده کشت می‌شود.
مهم‌ترین اثرات
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
ضددرد، ضدآلزایمر، ضدآرتریت، ضدمیکروب، ضدسرطان، ضدانعقاد خون، ضدسم، ضدورم، ضداکسیدان، ضدتب، ضدعفونی‌کننده، ضدکرم، ضداسپاسم، ضدکاندیدا، ضدنفخ، ضدزخم‌های داخلی، ضدقارچ، تقویت‌کننده قوای جنسی، تولید برادی کاردی، ملین، معرق، هضم‌کننده، ادرارآور، قاعده‌آور، خلط‌آور، مقوی معده، حشره‌کش، شیرافزا، لاروکش، مسهل، خواب‌آور، آرامبخش و محرک.
بیشتر بخوانید:
