دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی، استاد دانشکده داروسازی
نام علمی: Citrus aurantium
نام عمومی: Bitter orange
نام انگلیسی: orange
نام‌های عربی: نفاش، نارنج (Naffash)
نام فرانسوی: Citronnier
نام آلمانی: Bitterorangen baun
نام‌های مترادف: Citrus amara، Citrus vulgaris، Citrus bigardia
نام خانواده: Rutaceae (مرکبات)
گیاه‌شناسی
نارنج درختی است به ارتفاع تا پنج متر و شاخه‌هایی با خارهای پراکنده.
برگ‌های بیضی‌شکل و نوک‌تیز این درخت به طول تا 10 سانتی‌متر می‌رسد و دمبرگ‌های آن نیز در بالا، بالی دو پهلو دارند.
گل‌های نارنج به صورت منفرد یا چندتایی در طول محور شاخه‌ها قرار گرفته‌اند.
این گل‌ها، سفیدرنگ، معطر، ترد و شکننده هستند و پنج گلبرگ دارند.
میوه، نوعی سته به قطر تا 10 سانتی‌متر با پوست ضخیم و نارنجی‌رنگ است.
پوست میوه، تلخ‌مزه ولی آب درون آن ترش است.
قسمت مورد استفاده نارنج، گل، پوست میوه و آب آن می‌باشد که همگی دارای خواص دارویی هستند.
گل‌های نارنج به نام بهارنارنج در ایران مشهور است که قسمت مهم مورد استفاده آن می‌باشد.
نارنج در نقاطی از ایران، از جمله استان‌های گیلان، مازندران و فارس رویش دارد.
تاریخچه
نارنج که یک گیاه دارویی باارزش است، ابتدا در کشور چین کشت می‌شد و سپس در قرون وسطی مورد توجه پزشکان غربی قرار گرفت.
چنانکه گفته می‌شود، در قرن شانزدهم یک پرنسس ایتالیایی به نام «آناماری دنروله» (Anna Marri De Nerola) برای اولین بار متوجه اسانس حاصل از گل‌های گیاه شد و از آن برای خوشبو کردن دستکش‌هایش استفاده کرد.
امروزه این اسانس که نام نرولی به خود گرفته از اسانس‌های گران‌قیمت است.
انواع این گیاه دارویی در میان مردم چین همچنان علاقه‌مندان زیادی دارد.
منشأ جغرافیایی
نارنج به‌طور وسیع در جنوب اروپا کشت و از مکزیک و اسپانیا به سراسر جهان صادر می‌شود.
ترکیبات مهم
مهم‌ترین ترکیب گل‌های درخت، اسانس است که میزان آن 0/5-0/2 درصد می‌باشد.
مهم‌ترین ترکیبات اسانس، شامل لینالیل استات، لینالول، نرول و ژرانیول است.
ترکیبات دیگر، شامل فلاونوئیدها و مواد تلخ هستند.
این اسانس به نام اسانس بهارنارنج یا نرولی اویل مشهور است.
داروشناختی و اثرات مهم
در طب عوام، جهت مشکلات عصبی، به عنوان مسکن و رفع بدخوابی مصرف می‌شود.
همچنین از اسانس گل‌ها، به میزان زیادی در تهیه عطر و ادکلن استفاده می‌گردد.
طریقه و میزان مصرف
تهیه چای: 2 گرم از گل خشک گیاه را با یک لیوان آب جوشانده سپس از روی حرارت بردارید و بگذارید 10-5 دقیقه بماند.
پس از این مدت آن را صاف کرده و میل کنید. یک یا دو استکان از این دم‌کرده را هنگام خواب مصرف نمایید.
همچنین گل‌های خشک و خرد یا پودرشده به صورت تی‌بگ در بازار موجود است.
می‌توان یک عدد تی‌بگ را در یک استکان یا لیوان آب‌جوش قرار داد و پس از 5 دقیقه، چای تهیه‌شده را هنگام خواب مصرف کرد.
غیر از تی‌بگ، فرآورده‌های زیادی از گل به‌طور مستقل، یا به همراه گیاهان دیگر تهیه و در بازار عرضه شده‌اند.
این میزان مصرف را می‌توان تا روزی چند بار تکرار کرد.
مهم‌ترین اثرات گزارش شده آب نارنج
ضدسرطان، ضدحساسیت، ضدالتهاب، ضداکسیدان، ضدعفـونی‌کننده، ضداسپاسم، ضدنفخ، ضدسرفه، ضدویروس، ضد زخم‌های داخلی، محافظ قلب، معرق، هضم‌کننده، محرک معده، محافظ کبد، کاهش‌دهنده کلسترول و قندخون، کاهش‌دهنده چربی خون، کاهش‌دهنده پرفشاری خون، کاهش‌دهنده اسیداوریک، محرک سیستم ایمنی بدن، مسهل، مقوی معده و آرامبخش.
تداخل: نارنج می‌تواند مانند گریپ‌فروت با استاتین‌ها تداخل داشته باشد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده پوست نارنج
ضدگاستریت، ضدحساسیت، ضداسپاسم، هضم‌کننده، محرک معده و اشتهاآور.
نکات قابل توجه
1- گل‌های نشکفته را صبح زود جمع‌آوری کرده و در تاریکی خشک می‌کنند. این کار در فصل بهار که موسم گل‌دهی نارنج است، انجام می‌شود.
2- در بعضی منابع ادعا شده که عصاره نارنج و پوست آن جهت کاهش وزن مفید است و به عنوان Appetite Suprressant (کاهش اشتها) کاربرد دارد.
3- در بعضی منابع اشاره شده که نارنج باعث تنگ کردن عروق و افزایش فشارخون و تند شدن ضربان قلب می‌گردد. دو مورد اخیر احتیاج به پژوهش بیشتر دارد.
4- میزان مصرف روزانه پوست نارنج، جهت آثار دارویی آن 15-10 گرم در روز و مقدار مصرف تنتور پوست نارنج، 20 قطره تا سه نوبت (جمعا 60 قطره) در روز است.
5- در طب چین از هر دو نوع میوه نارس و رسیده نارنج به عنوان کمک به هضم غذا، رفع یبوست و خلط‌آور استفاده می‌کنند.
همچنین معتقدند که دارای اثر آرامبخش و مقوی اعصاب است. گذشته از آن، برای رفع بی‌خوابی و هنگام ایجاد شوک از نارنج استفاده می‌کنند.
6- اسانس گل‌های بهارنارنج که به نام «نرولی اویل» در جهان معروف است، دارای اثر ضدافسردگی و آرامبخش است.
همچنین برای نرم کردن پوست‌های خشک و جلوگیری از شکنندگی مویرگ‌ها استفاده می‌شود.
برای این کار می‌توان یک یا دو قطره از آن را با کرم‌ها مخلوط و برای نرمی پوست استفاده کرد.
7- عرق بهارنارنج در صورتی که دارای غلظت مناسب و از آلودگی‌های میکروبی و قارچی عاری باشد، برای رفع بدخوابی، تسکین شوک‌ها و از بین بردن نفخ سودمند است.
8- با توجه به اینکه شرایط آب و هوایی و محل رویش گیاه در مواد مؤثر کلیه قسمت‌های آن تأثیر بسیاری دارد، مسلماً ترکیبات اسانس گل‌های نارنج نواحی مختلف یا جمع‌آوری در زمان‌های مختلف با هم متفاوت بوده و در اثرات درمانی آنها تأثیرگذار است.
به‌طور مثال، اثرات درمانی بهارنارنج شمال و جنوب کشور ممکن است با هم متفاوت باشد، که باید در این باره پژوهش‌های کامل انجام شود.
