دكتر سید صدرالدین نبوی
اینكه یك گیاه، داروئی باشد به این معنی نیست كه حتما در درمان و در ارتباط با خواصی كه به آن نسبت می‌دهند موثر باشد چرا كه میزان مواد موثره گیاه به عوامل متعددی نظیر نوع خاك، میزان آب، دما، ارتفاع محل رویش، شرایط پرورش، زمان و نحوه جمع‌آوری، خشك کردن، بسته‌بندی و نحوه انبارداری بستگی دارد.
بعضاً گیاهانی كه به ظاهر داروئی هستند به دلیل كمبود مواد موثره قادر به اثرگذاری درمانی نمی‌باشند. كیفیت گیاه داروئی را از ظاهر آن نمی توانارزیابی كرد و فقط پس از تعیین مقدار مواد موثره آن در آزمایشگاه و انجام تست‌های میكروبی و قارچی وخرده‌نگاری آن می‌توان به اظهارنظر پرداخت. بسیاری از گیاهان داروئی موجود در بازار كه در عطاری‌ها و سایر مراكز فروش در دسترس می‌باشند از مرغوبیت و كیفیت لازم برخوردار نیستند و بعضاً به دلیل شرایط نامناسب جمع‌آوری و نگهداری دچار آلودگی‌های قارچی و میكروبی می‌باشند كه با چشم دیده نمی‌شود.
در یك گیاه داروئی مواد موثره متعدد با ساختمان‌های ملكولی متفاوتی وجود دارند كه گاهی تعداد آنها به بیش از هزار ماده به مقادیر كم و زیاد می‌رسد. این مواد در طول زمان رشد گیاه به مرور به وجود می‌آیند و كم و زیاد می‌شوند و یا تبدیل به مواد دیگر می‌شوند به این ترتیب زمان جمع‌آوری گیاه مهم است. گیاه داروئی باید در زمانی برداشت شود كه بیشترین موادِ دارای خاصیت درمانی در آن موجود باشد. پس از آن نحوه جمع‌آوری، خشك كردن، بسته‌بندی، نگهداری و انبارداری نیز در میزان مواد موثره و آلودگی میكروبی و قارچی آن موثر است.
نام‌گذاری گیاهان داروئی
بعضاً می‌بینیم كه در بروشورها و مقالات از اسامی لاتین برای یك گیاه داروئی استفاده شده است كه برای روشن شدن انواع این نام‌ها توضیحاتی را عرض می‌كنم. نام علمی یك گیاه كه معمولاً در كتابهای علمی و مقالات تخصصی و بروشورهای داروئی ذكر می‌شود و بعضاً به صورت پراكنده در نشریات و كتابهای غیر تخصصی نیز به آن برمی‌خوریم، یك نام مورد استفاده‌ی عمومی و یكسان در تمام دنیاست و در همه كشورها‌ی دنیا زبان مشترك اطلاق یك گیاه داروئی می‌باشد.
نام علمی سه قسمت دارد كه قسمت اول با حروف بزرگ انگلیسی شروع می‌شود و نام جنس گیاه است قسمت دوم بطور كامل با حروف كوچك انگلیسی نوشته می‌شود و بیانگر گونه گیاه است و قسمت سوم كه با حرف یا حروف بزرگ نوشته می‌شود بطور اختصار نام دانشمند نام گذارنده را بیان می‌كند بعنوان مثال گیاه بابونه با نام علمی «ماتریكاریا کامومیلا»به صورت زیر نوشته می‌شود: MatricariachamomillaL. كه«Matricaria» بیانگر نام جنس گیاه «chamomilla» نام گونه گیاه و «L.» به اختصار بیانگر لینه دانشمند نام گذارنده آن است.
راه دوم بیان نام یك گیاه در دنیا، استفاده از نام عمومی آن است. نام عمومی در واقع معروف‌ترین نام گیاه است كه در كتب و مقالات و یا میان عموم مردم دنیا رایج است. این نام ممكن است شبیه به قسمتی از نام علمی یا متفاوت با آن باشد مثلا نام عمومی گیاه بابونه «كامومیل» می‌باشد كه از نام گونه گیاه گرفته شده است ولی نام عمومی گیاه «Lawsoniainermis»، «Hehna» یا همان حنائی است كه همگی می‌شناسیم.
راه دیگر نام بردن از یك گیاه، نام متعلق به یك كشور خاص است كه به«Region name» معروف است كه ممكن است در چند كشور مشابه باشد. چهارم نام محلی یك گیاه است كه به آن «Local name» می‌گویند و معمولاً در یك كشور یا یك منطقه خاص استفاده می‌شود. در یك كشور ممكن است برای یك گیاه چندین نام محلی متفاوت وجود داشته باشد. اطلاق نام تجاری و نام مترادف نیز از راه‌های دیگر نام بردناز یك گیاه هستند.
داروی گیاهی چیست؟
داروی گیاهی داروئی است كه با استفاده از مواد موثره استحصالی از گیاهان داروئی به اشكال مختلف داروئی نظیر قرص، شربت، قطره، پماد، كپسول و غیره، فرمولاسیون و ساخته می‌شود. یك داروی گیاهی معمولا حاوی تعداد زیادی ماده موثره است و مقدار مواد موثره اصلی آن اندازه‌گیری شده است.
با مصرف و تجویز یك داروی گیاهی توسط پزشك و داروساز وضعیت ورود انواع مواد موثره به بدن بیمار تحت كنترل می‌باشد و همین موضوع یك وجه تمایز مهم و رجحان مصرف داروی گیاهی به گیاه داروئی می‌باشد چرا كه در مصرف گیاه داروئی میزان مواد موثره وارده به بدن نامشخص بوده كنترلی روی آن نیست در حالی‌كه با مصرف یك داروی گیاهی استاندارد شده و دارای مجوز از اداره داروی وزارت بهداشت، میزان مواد موثره وارده به بدن مشخص می‌باشد و تنظیم دوز درمانی دارو ممكن می‌گردد. به دلیل تنوع و تعدد مواد موثره در داروهای گیاهی، اغلب اثرات یك داروی گیاهی متعدد و حتی خیلی اوقات از یك داروی گیاهی می‌توان در بیماری‌های كاملا متفاوتی استفاده كرد.
به عنوان مثال بیش از دوهزار سال است که از گیاه بابونه در درمان مشكلات گوارشی و التیام زخم‌ها و التهابات مجرای گوارش و اسپاسم‌های (پیچش‌های) معده و روده استفاده می‌شود. همین گیاه و داروهای ساخته شده از آن در دستگاه تنفسی نیز موثر بوده هنگام سرماخوردگی و سرفه در كاهش علائم آزار دهنده آن موثرند. از طرفی در بابونه یک ماده موثره بنام آپی‌ژنین وجود دارد كه دارای اثرات آرامبخشی می‌باشد و خواب را تنظیم می‌كند. مجموعه این اثرات درمانی به دلیل مواد موثره مختلف این گیاه كه ساختار ملكولی متفاوتی نیز دارند به دست می‌آید.
به دلیل همین تنوع مواد و مقادیر متفاوت آن در یک گیاه دارویی و خواص مختلف درمانی آن همیشه بهتر است از یك داروی گیاهی دوزاژ شده و استاندارد و طبق راهنمای مصرف آن استفاده كنیم. در اصطلاح بین‌المللی به گیاه داروئی «Medicinal herb» یا «Medicinal plant» و به داروی گیاهی «Herbal medicine» گفته می‌شود. بسیاری از داروهای گیاهی به دلیل احتمال كم بروز سمیت و عوارض به صورت بدون نسخه نیز قابل عرضه و فروش در داروخانه‌ها می‌باشند.
تفاوت داروهای گیاهی و داروهای شیمیائی
داروهای شیمیائی كه ملكول‌ها و مواد موثره آن توسط بشر و در آزمایشگاه ساخته می‌شود معمولا از یك یا تعداد معدودی مواد موثره ساخته می‌شود و به اشكال داروئی مختلف نظیر آمپول، كپسول، قرص، پماد، قطره و... وجود دارد. اثرات درمانی و مكانیزم اثر ملكولهای داروهای شیمیائی مشخص می‌باشد و عموماً علاوه بر اثرات درمانی، عوارض جانبی مختلفی نیز از خود بجا می‌گذارند كه این اثرات و عوارض بسته به نوع دارو و فیزیولوژی بدن افراد متفاوت می‌باشد. درداروهای گیاهی برخلاف داروهای شیمیائی از مواد موثره طبیعی استحصالی از گیاه داروئی استفاده می‌شود.
به دلیل ساختار طبیعی و سازگاری این مواد با بدن، عوارض كمتری را از خود نشان می‌دهند.لازم به ذكر است كه ملكولهای موجود در گیاه نیز ساختمان شیمیائی دارند و تفاوت آنها این است كه ساخته دست بشر نیستند وگرنه آنها نیز از اتم‌های عناصر تركیب شده‌اند و با پیوند‌های شیمیائی و بر مبنای قوانین فیزیك و شیمیائی به هم متصل شده‌اند. بنده، نگارنده این مقاله همیشه از مواد موثره به كار رفته در داروهای شیمیائی به عنوان «ملكولهای بشر ساخت» و از مواد موثره‌ی به كار رفته در داروهای گیاهی بعنوان «ملكولهای خدا ساخت» یاد می‌كنم.
دلائل مختلف ساختاری و ماهیتی برای كمتر بودن عوارض ملكولهای مواد موثره داروهای گیاهی وجود دارد كه بحث در این مورد از موضوع این مقاله خارج است. امیدوارم با توضیحات مختصری كه عرض كردم تا حدودی به روشن‌تر شدن مفاهیم گیاهان داروئی و داروهای گیاهی كمك شده باشد.
